Odwołując się do wybranych przykładów, przedstaw oświeceniowe kryteria mądrości i głupoty.
Komentarz
W pracy powinny się znaleźć propagowane przez oświecenie wzory pozytywnych bohaterów i piętnowanie zachowania bohaterów negatywnych, ale nie tylko. Potrzebna jest znajomość światopoglądu epoki, a nawet realiów społeczno-politycznych. Zawarte w temacie słowo „przedstaw” sugeruje bardziej odtwórczy charakter pracy. Rzeczywiście, jej podstawą będzie opisywanie kolejnych kryteriów i ilustrowanie ich odpowiednio dobranymi przykładami. Wypracowanie wymaga typowego dla rozprawki uporządkowania, ale także umiejętności zauważenia różnych aspektów problemu.
Jak zacząć?
Przykład:
Kogo w oświeceniu uznano by za mądrego człowieka? Kogo nazwano by głupcem? Każda epoka ma swoje własne kryteria mądrości i głupoty, a wynikają one w prosty sposób z charakteru danego okresu, z głoszonych wówczas ideałów i poglądów. Nie inaczej będzie w XVIII w. Lektura oświeceniowych utworów pozwala bez trudu wyznaczyć najważniejsze w tamtej epoce kryteria oceny człowieka.
Co w rozwinięciu?
Co wpłynęło na oświeceniowe kryteria mądrości i głupoty?
Niewątpliwie światopogląd epoki, nazywanej wiekiem rozumu czy wiekiem filozofów. Głosi ona przecież pochwałę rozumu i doświadczenia, każe szukać dowodów (krytycyzm). Namawia do pożyteczności człowieka i wszelkich jego czynów (utylitaryzm) – celem ludzkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi”. Ważnymi hasłami epoki były też wolność, równość, braterstwo. Ceniono ludzką godność, starano się o zapewnienie jednostce godnych warunków rozwoju.
Wniosek: mądrość wiązała się z wyznawaniem ideałów epoki (człowiek mądry = człowiek oświecony).
Jakie są najważniejsze kryteria oceny człowieka?
Otwartość na świat, samodzielność sądów
Immanuel Kant w tekście Co to jest oświecenie namawia do korzystania z własnego rozumu. Mądry człowiek nie potrzebuje dogmatów i formułek, samodzielnie wyciąga wnioski z kolejnych doświadczeń. Człowiek głupi przywiązuje się do stereotypów i starych zasad, jest odporny na zmiany i skłonny do uproszczeń.
Przykłady negatywne:
- szlachcic krytykujący Stanisława Augusta Poniatowskiego w satyrze Ignacego Krasickiego Do króla – przywołuje oparte na stereotypach niemądre argumenty, np. że władca powinien być starcem i budzić lęk poddanych,
- ojciec Mikołaja Doświadczyńskiego, u którego „sposoby mówienia i myślenia były dziedziczne” (tzn. miał takie poglądy, jakie wpoił mu ojciec),
- starosta Gadulski (Powrót posła) – skrajny konserwatysta, tęskniący za czasami saskimi.
Wiedza, wykształcenie
- Mądrość = szacunek dla nauki, powiększanie wiedzy (i poprzez książki, i poprzez doświadczenia), walka z ciemnotą.
- Głupota = wiara w zabobony, niechęć do ksiąg i szkoły, ale także ograniczanie wykształcenia do romansów i znajomości francuskiego.
„Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało” – deklaracja Gadulskiego każe go zaliczyć do grona głupców, podobnie jak rodziców Mikołaja Doświadczyńskiego. Krasicki wyśmiewa domową „edukację” ich syna, polegającą na tłumaczeniu snów i wierze w zabobony. Człowiekiem mądrym okazał się wuj bohatera, który nie wierzył w czary, a na rodzicach Mikołaja wymógł, aby oddali chłopca do szkoły.
Patriotyzm
Oświecenie to epoka „obywatelska”, wymagająca od jednostki zaangażowania w sprawy ojczyzny. Zwłaszcza w polskich realiach głupcem jest ten, kto wybiera egoizm i pozwala, by ojczyzna pogrążała się w chaosie i niemocy. Jako ludzie głupi przedstawiani są zarówno przeciwnicy niezbędnych reform (starosta Gadulski i podobni do niego Sarmaci), jak i obojętni na sprawy kraju (Szarmancki). Patriotyzm to także poszanowanie polskich tradycji, dlatego bezmyślny kosmopolityzm jest najczęściej uznawany za objaw głupoty.
Stosunek do innych ludzi
Osiemnasty wiek głosi hasła humanitaryzmu, równości i braterstwa. Głupcem jest ten, kto pragnie utrzymać dawne podziały – jak brat Kunegundy, ukochanej Kandyda, przeciwny ich miłości z powodu „starożytności” własnego rodu. Od człowieka mądrego wymaga się w oświeceniu, by stanął w obronie słabszych i krzywdzonych. Stąd tak częsty u polskich publicystów (np. Kołłątaja czy Jezierskiego) postulat przyznania praw chłopom i mieszczanom.
Jak wymienione wyżej kryteria oceny wpływają na literaturę?
Ujawniają się zwłaszcza w skłonności do tworzenia pozytywnych i negatywnych bohaterów. Zestawienie ich na zasadzie kontrastu wzmacnia dydaktyczny charakter utworu. Wzorem do naśladowania jest człowiek oświecony. Przykłady: Podkomorzy i Walery z Powrotu posła, wuj Doświadczyńskiego, sam Mikołaj Doświadczyński po pobycie na wyspie Nipu. Bohaterowie negatywni to zwłaszcza przedstawiciele szlachty sarmackiej (starosta Gadulski z Powrotu posła), a także bezmyślni kosmopolici. Przykładami tych ostatnich są żona modna z satyry Krasickiego, Starościna z Powrotu posła czy modny kawaler Szarmancki (także z Powrotu posła).
Jak zakończyć?
Przykład
Jak dowodzą powyższe przykłady, dla ludzi XVIII w. mądrym był człowiek oświecony, zaś głupim ten, kto nie cenił głoszonych przez epokę wartości. Czy jednak oświeceniowe kryteria nie okazują się nadzwyczaj uniwersalne? Moim zdaniem, są one bardzo bliskie także czasom współczesnym. Wiedza, patriotyzm, stosunek do innych ludzi, otwartość na świat to ciągle ważne kryteria oceny. Warto je dziś przypominać, na przekór tym, którzy uczciwość kojarzą z naiwnością, a egoizm uznają za sposób na życie.
Zobacz: