Scharakteryzuj postawy i upodobania uczestników sporu oraz określ rolę i znaczenie przedstawionego fragmentu Pana Tadeusza w całym poemacie.

Zwróć uwagę na wyróżnione fragmenty

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, księga III Umizgi (fragment)

„Pani, rzekł Hrabia, racz mej śmiałości darować,
Przychodzę i przepraszać, i razem dziękować.
Przepraszać, że jej kroków śledziłem ukradkiem,
I dziękować, że byłem jej dumania świadkiem;
Tyle ją obraziłem! winienem jej tyle!
Przerwałem chwile dumań: winienem ci chwile
Natchnienia! chwile błogie! potępiaj człowieka,
Ale sztukmistrz twojego przebaczenia czeka!
Na wielem się odważył, na więcej odważę!
Sądź!” – tu ukląkł i pokazał swoje peizaże.

Telimena sądziła malowania proby
Tonem grzecznej, lecz sztukę znającej osoby;
Skąpa w pochwały, lecz nie szczędziła zachętu:
„Brawo, rzekła, winszuję, niemało talentu.
Tylko Pan nie zaniedbuj; szczególniej potrzeba
Szukać pięknej natury! O, szczęśliwe nieba
Krajów włoskich! różowe Cezarów ogrody!
Wy, klasyczne Tyburu spadające wody!
I straszne Pauzylipu skaliste wydroże!
To, Hrabio, kraj malarzów! U nas, żal się Boże. [Głos Telimeny]
(…)

Zaczęli więc rozmowę o niebios błękitach,
Morskich szumach, i wiatrach wonnych,
i skał szczytach,
Mieszając tu i ówdzie, podróżnych zwyczajem,
Śmiech i urąganie się nad ojczystym krajem.
A przecież wokoło nich ciągnęły się lasy
Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy! – [Głos narratora]
Czeremchy oplatane dzikich chmielów wieńcem,
Jarzębiny ze świeżym pasterskim rumieńcem,
Leszczyna jak menada z zielonymi berły,
Ubranymi jak w grona, w orzechowe perły;
A niżej dziatwa leśna: głóg w objęciu kalin,
Ożyna czarne usta tuląca do malin.
Drzewa i krzewy liśćmi wzięły się za ręce,
Jak do tańca stające panny i młodzieńce
Wkoło pary małżonków. (…)

Pan Tadeusz kręcił się nudząc niepomału
Długą rozmową, w której nie mógł brać udziału;
A gdy zaczęto sławić cudzoziemskie gaje
I wyliczać z kolei wszystkich drzew rodzaje:
Pomarańcze, cyprysy, oliwki, migdały,
Kaktusy, aloesy, mahonie, sandały,
Cytryny, bluszcz, orzechy włoskie, nawet figi,
Wysławiając ich kształty, kwiaty i łodygi, –
Tadeusz nie przestawał dąsać się i zżymać,
Na koniec nie mógł dłużej od gniewu wytrzymać
Był on prostak, lecz umiał czuć wdzięk przyrodzenia,
I patrząc w las ojczysty, rzekł pełen natchnienia:
„Widziałem w botanicznym wileńskim ogrodzie
Owe osławione drzewa rosnące na wschodzie
I na południu, w owej pięknej włoskiej ziemi;
Któreż się równać może z drzewami naszemi? [Głos Tadeusza]
Czy aloes z długimi jak konduktor pałki?
Czy cytryna karlica z złocistymi gałki,
Z liściem lakierowanym, krótka i pękata,
Jak kobieta mała, brzydka, lecz bogata?
Czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina,
Która jako wieśniaczka, kiedy płacze syna,
Lub wdowa męża, ręce załamie, roztoczy
Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy!
Niema z żalu, postawą jak wymownie szlocha!
Czemuż Pan Hrabia, jeśli w malarstwie się kocha,
Nie maluje drzew naszych, pośród których siedzi?
Prawdziwie, będą z Pana żartować sąsiedzi,
Że mieszkając na żyznej litewskiej równinie,
Malujesz tylko jakieś skały i pustynie”.

„Przyjacielu! rzekł Hrabia, piękne przyrodzenie
Jest formą, tłem, materią, a duszą natchnienie,
Które na wyobraźni unosi się skrzydłach,
Poleruje się gustem, spiera na prawidłach.
Nie dość jest przyrodzenia, nie dosyć zapału,
Sztukmistrz musi ulecieć w sfery ideału!
Nie wszystko, co jest piękne, wymalować da się!
Dowiesz się o tym wszystkim z książek
w swoim czasie.
(…)
– „Nasz malarz Orłowski,
Przerwała Telimena, miał gust Soplicowski.
(Trzeba wiedzieć, że to jest Sopliców choroba,
Że im oprócz Ojczyzny nic się nie podoba). [Głos Hrabiego]
Orłowski, który życie strawił w Peterburku,
Sławny malarz (mam jego kilka szkiców
w biurku),
Mieszkał tuż przy cesarzu, na dworze, jak w raju,
Ale nie uwierzy Hrabia, jak tęsknił do kraju,
Lubił ciągle wspominać swej młodości czasy,
Wysławiał wszystko w Polszcze: ziemię, niebo,
lasy…”
„I miał rozum! Zawołał Tadeusz z zapałem:
Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem,
Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda;
Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda?
U nas dość głowę podnieść, ileż to widoków!
Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków!
(…)”.

Jak zacząć?

1. Od umieszczenia sceny w dziele i… polskiej kulturze:
Podany fragment pochodzi z III księgi Pana Tadeusza pod tytułem Umizgi. Przy tym jest to jeden z najsłynniejszych fragmentów polskiej literatury podejmujący temat piękna polskiego krajobrazu, przewyższającego urodę odległych krain cudzoziemskich.

2. Od zaprezentowania postaci:

  • W przywołanym fragmencie mamy do czynienia ze sporem reprezentantów kosmopolityzmu i mody cudzoziemskiej a zwolennikami polskości i kultu ojczyzny. Pierwszą grupę reprezentują Hrabia (wielbiciel Włoch) i Telimena (entuzjastka życia artystycznego i kulturalnego w Peterburku, czyli w Petersburgu). Do drugiej grupy Polaków (jakże licznie reprezentowanej w Panu Tadeuszu!) należy Tadeusz Soplica, który cierpi na chorobę Sopliców – czyli nie podoba mu się nic oprócz ojczyzny.
  • W sporze na temat piękna i sztuki biorą udział trzy osoby: Hrabia, Telimena i Tadeusz. Dwie pierwsze osoby to ludzie doświadczeni, w miarę wykształceni, podróżujący po świecie. Znają się na sztuce i rozprawiają o niej ze swobodą. Natomiast Tadeusz to młodzieniec, który z jako takimi wynikami skończył szkołę w Wilnie. Pozornie jest więc w tym sporze bez szans, jednak autor wkłada w jego usta słowa pełne pasji i świadczące o dużej wrażliwości chłopaka na piękno ojczystej przyrody. Poza tym narrator zdaje się być po jego stronie… To spór nie tylko o piękno pejzażu i malarstwo, ale również dotykający spraw takich jak ojczyzna i przywiązanie do niej.

3. Od zarysowania istoty tematu:
Pan Tadeusz to dzieło wyrosłe z tęskno­ty za ojczyzną, z nostalgią traktujące o poszanowaniu tradycji i kulcie polskości. Piękno polskiego krajobrazu jest jednym z elementów ojczystego obrazu – obok barwnych opisów tradycji, obyczajów, stroju…

Co w rozwinięciu?

  • Opisz sytuację: bohaterowie wyruszyli na grzybobranie. Nie wszyscy jednak oddają się tej rozrywce. Co robią Telimena, Hrabia i Tadeusz? O czym rozmawiają?
  • Przedstaw postawę Telimeny: bohaterka zachwyca się włoskim krajobrazem w sposób egzaltowany. Co mówi?
  • Przedstaw racje Hrabiego: jest on zdecydowanym miłośnikiem włoskich pejzaży, które według niego nie mają sobie równych.
  • Przedstaw racje Tadeusza: w odróżnieniu od pozostałej dwójki był mniej wykształcony, lecz „umiał czuć wdzięk przyrodzenia”. Poza tym cierpiał na chorobę Sopliców – nie podobało mu się nic prócz ojczyzny. Jak to wyraża?
  • Co mówi narrator, czyją postawę popiera?
  • Jak rozumiesz wymowę fragmentu w kontekście całej lektury?

Nawiąż do innych lektur:

  • Np. w literaturze oświecenia, choćby w Powrocie posła Niemcewicza. Tam zwolennicy francuskiej mody i francuskiego stylu bycia (Szarmancki, starościna Gadulska) ukazani są jako postacie śmieszne, żałosne, antypatyczne, w przeciwieństwie do prawdziwych patriotów – Walerego, jego rodziców i Teresy. W przypadku Pana Tadeusza trudno powiedzieć, by Hrabia i Telimena byli postaciami negatywnymi – ukazani są z humorem i przymrużeniem oka, czasem z ciepłą ironią.
  • Ze sporem o sztukę i istotę piękna, która jest głównym tematem tego fragmentu, mamy do czynienia w Nad Niemnem Orzeszkowej – tam kapryśny Zygmunt Korczyński stara się namówić matkę do sprzedaży ziemi i wyjazdu do Włoch, gdyż w nadniemeńskich okolicach usycha jego talent malarski. Mógłby on rozkwitnąć tylko w malowniczych Włoszech… Matka, patriotka i wdowa po powstańcu, ma zupełnie inne poglądy.

Jak zakończyć?

Wskaż znaczenie tego fragmentu:

  • ukazuje on postawy kosmopolitów i zwolenników tradycji,
  • jest w poemacie jedną z pochwał piękna przyrody,
  • jest wyrazem tęsknoty autora za ojczyzną i rodzimym pejzażem,
  • jest jednym z licznych akcentów narodowych, patriotycznych w poemacie,
  • jest ważnym przyczynkiem do charakterystyki bohaterów (Hrabia: kosmopolita, marzyciel, człowiek egzaltowany, Telimena – podobnie, ale kiedy trzeba, jest sprawiedliwa i wielkoduszna, Tadeusz – patriota, rozkochany w ojczyźnie, niby prostak, ale w obronie piękna ojczyzny potrafi przemawiać zaskakująco składnie, ujawniając wielką wrażliwość i wyobraźnię).

Zobacz:

Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz

Pan Tadeusz – utworem o historii Polski

W gościnie u Sędziego Soplicy (Pan Tadeusz)

Poezja polskiego romantyzmu