Rola historii w literaturze romantyzmu. Omów problem, wypowiedź uargumentuj przykładami literackimi.
Komentarz
Koniec wieku XVIII i ponad połowa wieku XIX to czasy niezwykle silnych przemian kulturowych, politycznych, ekonomicznych, technicznych. Wielka Rewolucja Francuska, wojny napoleońskie, Wiosna Ludów, powstania w Grecji, Polsce i we Włoszech – to tylko niektóre wydarzenia, które odcisnęły bardzo silne piętno na burzliwym wieku XIX. Warto zastanowić się nad tym, jak romantycy widzieli swoje czasy. Jak patrzyli na historię świata i swoich narodów?
Ojczyzna bez państwa
XIX wiek to czas budzenia się silnej tożsamości narodowej. Dla romantyków naród był duchową wspólnotą ludzi, wywodzącą się ze wspólnego dziedzictwa i doświadczeń pokoleń. „Bez bytu politycznego (czyli bez państwa) może istnieć ojczyzna” – pisał Karol Libelt w roku 1844. Nieważne jest więc terytorium, ani rząd czy prawo, liczy się tylko duchowe poczucie tożsamości.
Przydatne sformułowania
- Bohaterowie romantyczni pragną tworzyć historię, mieć wpływ na losy świata i ludzi. Nie wiemy jednak, czy to raczej historia nie tworzy ich samych.
- Historia – według romantyków – bywa rozumną siłą, na którą człowiek nie ma żadnego wpływu.
- Konrad, Kordian, Hrabia Henryk i Pankracy to bohaterowie, którzy chcieli osiągnąć wielkość na miarę Napoleona. To, czy im się udało, możemy osądzić tylko my, współcześni.
.
Analiza tematu
Twoje zadanie polega na analizie tych dzieł romantyków, które mówią o historii – Polski, świata, człowieka. Pamiętaj o tym, że niektórzy romantycy, na przykład Mickiewicz i Słowacki, stworzyli, tak zwane systemy historiozoficzne – czyli swoją własną filozofię historii. W pracy na ten temat możesz wykorzystać: fragmenty Dziadów (Widzenie księdza Piotra), Kordiana (Przygotowanie) i Nie-Boskiej komedii, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… i Bema pamięci żałobny rapsod Cypriana Kamila Norwida. Możesz odwołać się także do fragmentów Ksiąg narodu polskiego i Ksiąg pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza.
.
Propozycje wstępu
Możliwość 1
Zacznij od nakreślenia ogólnej sytuacji geopolitycznej w XIX-wiecznej Europie – nie zapomnij wspomnieć o takich wydarzeniach, jak rewolucja francuska, wojny napoleońskie, powstania narodowe, Wiosna Ludów. Możesz zauważyć, że wiek XIX to czas niezwykle burzliwy, czas, w którym państwa pojawiały się na mapie Europy i znikały z niej, czas wielkich zrywów i szczytnych ideałów. Zwyczajny człowiek mógł czuć się wtedy, w pewien sposób zniewolony przez historię, która zdawała się rządzić własnymi prawami i biec własnym, niezależnym od woli człowieka, torem. Na poparcie tej tezy, możesz przywołać koncepcję historiozoficzną niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Hegla. Mówiła ona, że świat rozwija się zawsze wedle tych samych prawideł – dwie przeciwstawne wartości – teza i antyteza – ścierają się ze sobą. Z ich walki – czyli wzajemnej destrukcji – powstaje synteza. Historii nadawał Hegel wymiar metafizyczny – uznawał ją za rozwój „ducha dziejów”. Koncepcja niemieckiego filozofa wywarła wielki wpływ na romantyków.
Możliwość 2
Skoncentruj się na sytuacji Polski. Zwróć uwagę zwłaszcza na konsekwencje upadku powstania listopadowego. Po roku 1830 powstały dwa dzieła, z których każde w inny sposób rozprawiało się z bolesną przeszłością. Mickiewicz w III części Dziadów formułuje zasady narodowego mesjanizmu, Słowacki w Kordianie widzi samego diabła tworzącego nieudolnych przywódców powstania. Historia dla naszych polskich romantyków nie była zwyczajnym ciągiem wydarzeń, uporządkowanym chronologicznie – była raczej „dziejami totalnymi”, w których losy narodu polskiego rozpatrywać należy na wszystkich planach – także tych metafizycznych. W rozwinięciu pracy będziesz mógł zastanowić się nad podobieństwami i różnicami, występującymi pomiędzy historiozoficznymi koncepcjami różnych romantyków. Spróbuj także zastanowić się nie tylko nad tym, jak poeci widzieli przeszłość, lecz także nad tym, jak chcieli widzieć przyszłość. Czy rzeczywiście wierzyli w niepodległą ojczyznę?
.
Propozycje rozwinięcia
Możliwość 1
Kontynuuj strategię heglowską przyjętą we wstępie pracy. Rozwinięcie możesz zacząć od przedstawienia wizji dziejów Zygmunta Krasickiego, zawartej w Nie-Boskiej komedii. Możesz dokonać analizy rewolucji Pankracego z perspektywy filozofii Hegla. Arystokracja – pod wodzą Hrabiego Henryka – stoi na straży przeszłości – broni tezy. Pankracy, pragnąc zrewolucjonizować świat, występuje przeciwko przeszłości – tworzy więc antytezę. Zauważ, że ten konflikt nie jest bynajmniej czymś przypadkowym i spontanicznym – ale wynika z czegoś, co możesz nazwać koniecznością dziejową. Lud ciemiężony przez arystokrację przez setki lat, wreszcie się podniósł, dojrzał do sprzeciwu. Zwróć także uwagę na to, że obydwaj bohaterowie po wypełnieniu swego zadania w świecie historycznym umierają samotni i potępieni. Czyż nie są przypadkiem tylko narzędziami w rękach ducha dziejów? Trudno powiedzieć, że Pankracy i Hrabia Henryk tworzyli historię, to raczej historia stworzyła ich! Upragniona „synteza” nie pojawia się na kartach dramatu, być może należałoby ją utożsamiać z Chrystusem ukazującym się umierającemu Pankracemu? Tego nie wiemy – sam Krasiński nie dał na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi. Przyszłość dla Zygmunta Krasińskiego pozostaje wielką niewiadomą.
Nieco inaczej widział ją Cyprian Norwid w Bema pamięci żałobnym-rapsodzie. Utwór ten poeta napisał po śmierci sławnego generała, bohatera powstania listopadowego. Pogrzeb Bema stał się dla Norwida powodem do refleksji na temat przyszłości narodu polskiego. Bem jako wielki wojownik, stylizowany przez poetę na rycerza, dał przykład swoją heroiczną postawą. Pamięć o nim i jego czynach przetrwa w zbiorowości, pobudzi do czynu, każe „pleśń z oczu zgarnąć narodom”. Oczywiście, nie stanie się to od razu, kto wie może nawet za dziesiątki lub setki lat. Norwid miał bardzo specyficzny stosunek do historii i pamięci. Według niego wielcy ludzie (politycy, filozofowie, artyści) dalece wykraczają poza swoje czasy, tak, że współcześni nie są w stanie ich zrozumieć. Wykorzystaj wiersz Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… i przedstaw zawartą w nim koncepcję historii i wielkiego człowieka.
Możliwość 2
Rozwinięcie pracy możesz zacząć od następującej refleksji: romantycy czuli, że historia jest osobną i rządzącą się własnymi prawami siłą. Dlatego w swych dziełach nadawali jej często wymiar metafizyczny. Z drugiej jednak strony, osoby takie jak Napoleon pokazały, że wielki udział w tworzeniu dziejów mają jednostki. W oczach romantyków Napoleon był wielką indywidualnością, obdarzoną wręcz cechami mitycznego tytana. Tęsknota za wolnością przejawiała się w poszukiwaniu nadziei w wielkich jednostkach. Na poparcie tej myśli możesz wykorzystać fragment z III części Dziadów, przedstawiający widzenie księdza Piotra. W tym ustępie Mickiewicz zawarł swoją koncepcję mesjanistyczną, przedstawił Polskę krzyżowaną przez zaborców, pod milczącą zgodą Francji – Piłata. Zwróć uwagę na to, że nawiązanie do Ewangelii ma na celu pokazanie nie tylko przeszłości Polski. W Widzeniu księdza Piotra pojawia się tajemnicza postać: „obrońcy”, „wyzwoliciela narodu”:
Z matki obcej krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści i cztery.
Cierpienie Polski ma – według Mickiewicza – moc zbawczą, może odmienić losy nie tylko narodu, lecz także całego świata. Polska, tak jak Chrystus, została ukrzyżowana za grzechy innych. Zastanów się nad tym, w czym poeci romantyczni upatrują przyczynę utraty niepodległości i upadku powstań. W jaki sposób pokazują wrogów Polski? W Dziadach, postacie, takie jak Doktor czy Nowosilcow są przecież osobami całkowicie zdominowanymi przez siły zła, a sam car Rosji jest utożsamiany z szatanem. Szatańską ingerencję w losy Polski przedstawił również Juliusz Słowacki w Przygotowaniu (Kordian), gdzie obserwujemy czarownice, które pod wodzą diabła tworzą nieudolnych przywódców powstania listopadowego: gen. Józefa Chłopickiego, Adama Czartoryskiego, Jana Skrzyneckiego. Historię Polski (a może dokładniej historię powstania listopadowego) według Słowackiego, możesz nazwać „historią szatańską”.
.
Propozycje zakończenia
Możliwość 1
Zwróć uwagę na paradoks występujący w romantycznym pojmowaniu historii. Z jednej strony – romantycy wierzyli w dziejotwórczą siłę jednostki, z drugiej zaś – czuli się przez historię niewoleni, tak jakby byli w jej rękach tylko bezwolnym narzędziem.
Możliwość 2
Zastanów się nad tym, czy upatrywanie przyczyny upadku Polski w ingerencji mocy szatańskich nie jest przypadkiem nadmiernym usprawiedliwianiem ojczyzny, szukaniem winnego poza nią. Romantycy tworzyli swoje koncepcje historiozoficzne chyba po to, aby dać nadzieję na przyszłość – sobie samym i reszcie narodu.
Filozofia dziejów Hegla
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) stworzył jeden z największych systemów filozoficznych w historii. Zawarł w nim koncepcje metafizyczne, logiczne, etyczne, estetyczne i historiozoficzne. Według niemieckiego filozofa historia nie składa się z ciągu przypadkowych wydarzeń, lecz stanowi jednolity i rozumny proces rozwoju ducha światowego, prowadzący do wolności. Konflikty, rewolucje, wojny są w tym procesie niezbędne, gdyż zapewniają nieustanny postęp.
Zobacz: