Trudny problem tradycji narodowej w dziełach romantyków polskich. Omów zagadnienie, wypowiedź zilustruj przykładami tekstów kultury.
Romantyzm to epoka burzy i naporu, przynosząca całej Europie, a tak¿e Polsce – powiew wolności i nowoczesności. Programowo buntowała się przeciwko wszystkiemu, co tradycyjne i stare. Warto jednak pamiętać, że romantycy nie przekreślali całkowicie dorobku swoich przodków – wierzyli, że kultywowanie tradycji pomaga chronić pewne stałe i uniwersalne wartości, ważne zarówno dla jednostki, jak i całego narodu.
Analiza tematu
Twoje zadanie polega na zanalizowaniu tych dzieł romantyków, które poruszają kwestię polskiej tradycji narodowej. Ważne, abyś zauważył różnicę pomiędzy „tradycją w ogóle”, a tradycją szlachecką. Romantyzm traktował sarmatyzm w nieco inny sposób niż oświecenie – co widoczne jest zwłaszcza w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Pamiętaj także, aby nie utożsamiać tradycji polskiej z tradycją ludową – to dwie zupełnie różne sprawy!
Propozycje wstępu
Możliwość 1
Zacznij od zdefiniowania samego romantyzmu – oczywiście pod kątem jego stosunku do tradycji. Zwróć uwagę na program wczesnego stadium epoki. Niemiecka sztuka okresu burzy i naporu występowała zdecydowanie przeciwko tradycji: odrzucała powszechnie przyjęte obyczaje i role społeczne, krytykowała tradycyjny model rodziny oraz instytucję małżeństwa. Romantycy polscy przejęli hasła programowe romantyków niemieckich, swój bunt kierując przeciwko tym samym, co oni, wartościom. Możesz powiedzieć, że romantyzm był epoką rewolucyjną (w sensie dosłownym, jak i przenośnym) – pragnął zburzyć stary świat, zniszczyć to, co „stare”, wsteczne i stereotypowe. Z drugiej strony zwróć uwagę (we wstępie tylko zaznaczając tę kwestię), na to, że romantyczny stosunek do tradycji nie zawsze był jednakowy. Zupełnie przecież inaczej przedstawia się on na przykład w Odzie do młodości i zupełnie inaczej w Panu Tadeuszu. Spróbuj może pokusić się o postawienie tezy mówiącej o ewolucji romantycznego stosunku do polskiej tradycji narodowej.
Możliwość 2
Spróbuj zastanowić się, czym jest tradycja narodowa, jak można ją zdefiniować? Połóż nacisk na jej aspekt historyczny. W tradycję wpisuje się cała historia narodu – jego kultura, obyczajowość, religia, osiągnięcia cywilizacyjne, militarne zwycięstwa i porażki, literatura, sztuka, koncepcje polityczne, a nawet moda. Mówiąc krótko: tradycja to przeszłość uobecniona w teraźniejszości. Romantyzm, chcąc nie chcąc, musiał zająć stanowisko wobec dwóch tradycji: oświeceniowej i staropolskiej. Oświecenie – jako wiek rozumu i postępu – zdecydowanie negowało dawną tradycję szlachecką, upatrując w niej niejako przyczynę upadku Polski. Romantyzm występował przeciwko oświeceniu – nie znaczy to jednak, że tym samym akceptował tradycję rzeczpospolitej Sarmatów, poeci romantyczni – na przykład Juliusz Słowacki – mieli jej bardzo dużo do zarzucenia. Z drugiej strony literatura okresu Sturm und Drang chętnie sięgała do przeszłości, czerpiąc natchnienie z dawnej kultury rycerskiej, szlacheckiej i – rzecz jasna – ludowej.
.
Propozycje rozwinięcia
Możliwość 1
Rozwinięcie pracy rozpocznij od rozważań na temat rewolucyjności romantyzmu. To epoka zapoczątkowana przez Wielką Rewolucję Francuską, pełna przeróżnych zrywów narodowych i powstań (nie tylko polskich). Początek XIX wieku był niezwykle burzliwy – Napoleon wywrócił Europę do góry nogami, obalił najsilniejsze mocarstwa, dając nadzieję wielu państwom – między innymi także Polsce – na odzyskanie utraconej niepodległości. Zwróć przy tym uwagę na wpływ oświecenia – to wiek rozumu, głosząc hasła równości i wolności wszystkich obywateli, przyczynił się do upadku tradycji monarchii absolutnej. Romantyzm występował przeciwko oświeceniowym hasłom głoszącym prymat rozumu i nauki. „Młodzi” chcieli własnoręcznie wykuć nowy, lepszy świat – oparty na prawach serca i uczuć.
Możesz przywołać w tym miejscu dwa dzieła Adama Mickiewicza: Odę do młodości i balladę Romantyczność – oba uznawane są przecież za manifesty programowe epoki romantyzmu, w obu poeta zawarł krytykę oświeceniowego racjonalizmu. „Młodzi” romantycy pragną wznieść się ponad przyziemny świat „starych” racjonalistów, zburzyć go, zdeptać – stworzyć nowe królestwo ducha. Zanalizuj te dwa wczesne teksty Mickiewicza, spróbuj wykorzystać jakieś ich fragmenty popierające narzucającą się tezę: romantyzm zdecydowanie występował przeciwko tradycji oświeceniowej.
Zauważ jednak, że stosunek romantyków do tradycji staropolskiej (czyli tej z wieków średnich, renesansu i baroku) był o wiele mniej krytyczny. Średniowiecze miało dla romantyków wielki urok – czarowało ich swą nieco tajemniczą aurą i – przede wszystkim – obfitowało w bohaterskie czyny rycerzy. Dlatego właśnie w średniowieczu Mickiewicz umieścił akcję swoich powieści poetyckich: Grażyny i Konrada Wallenroda. Podobnie urzekła Mickiewicza tradycja szlachecka, której dziedziców przedstawił w Panu Tadeuszu. Bohaterowie tego poematu są przedstawicielami klasycznej szlachty zaściankowej. Litwę z roku 1812 poeta ukazał nie jako kraj męczeński i „wielki zbiorowy obowiązek”, ale jako piękną i szczęśliwą krainę wspólnych wspomnień. Zwróć uwagę na wszystkie występujące w Panu Tadeuszu relikty przeszłości. Polska tradycja szlachecka wręcz zmaterializowała się w tym dziele. Pamiętaj, aby uwzględnić konkretne przykłady: postacie (takie jak Sędzia, Tadeusz, Wojski, Gerwazy), stroje (kontusz Sędziego), wystrój dworku w Soplicowie, a także przedmioty (jak tabakiera Podkomorzego lub zegar wygrywający Mazurka Dąbrowskiego).
Możliwość 2
Rozwinięcie pracy możesz poświęcić stosunkowi romantyzmu do polskiej tradycji szlacheckiej. Zacznij jednak od początku: przede wszystkim zdefiniuj pojęcie „polskiej tradycji szlacheckiej”. Możesz powiedzieć, że jest to kultura i obyczajowość najbardziej charakterystyczna dla Polski przed wiekiem XVIII – czyli rzeczpospolitej szlacheckiej. Najbardziej reprezentatywną postacią tego okresu, obecną zarówno w literaturze, jak i w życiu codziennym, jest Sarmata – wąsaty szlachcic w kontuszu skłonny tak do picia, jak do wojaczki. Przez jednych (na przykład twórców epoki oświecenia, patrz: Julian Ursyn Niemcewicz: Powrót posła) – ukazywany jako zatwardziały głupiec, zwolennik anarchii i prywaty, przez innych (na przykład przez Adama Mickiewicza w Panu Tadeuszu): jako prostoduszny poczciwiec, szanujący tradycję i dawne polskie obyczaje. Stosunek romantyków do tradycji szlacheckiej miał dwa oblicza: negatywne i pozytywne.
Przy charakteryzowaniu stosunku negatywnego możesz wykorzystać Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego. W wierszu tym poeta ostro skrytykował przeszłość Polski („Pawiem narodów byłaś i papugą”…) i polskie wady narodowe. Według Słowackiego nasza ojczyzna – przystrojona tylko w kolorowe fatałaszki (tu analogia do ozdobnego szlacheckiego kontusza!) – nie była nigdy zdolna do czynów prawdziwie wielkich i bohaterskich – jakich dokonywali na przykład starożytni Grecy. Wprawdzie w narodzie tkwi „dusza anielska”, jednakże jest ona ukryta pod nic niewartym, szlacheckim „czerepem rubasznym”. Grobowi Agamemnona możesz przeciwstawić Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza – tu tradycja szlachecka została utożsamiona ze spokojną i wolną Polską. Beztroski klimat tego eposu możesz porównać ze skrwawionym i martyrologicznym obrazem ojczyzny ukazanym w III części Dziadów.
.
Propozycje zakończenia
Możliwość 1
Wyciągnij wnioski ze swych rozważań i zastanów się: czym dziś jest dla nas tradycja narodowa? Możesz zwrócić uwagę na to, że jest to tradycja w dużej mierze romantyczna. Jako naród wielokrotnie niewolony wciąż śnimy o przeszłej potędze i pragniemy wielkich czynów (choćby nawet mistrzostwa świata w piłce nożnej). Niestety wciąż także borykamy się z naszą sarmacką naturą i skłonnością do dzielenia włosa na czworo…
Możliwość 2
Zauważ, że romantyczny stosunek do tradycji narodowej ewoluował w epoce. Od skrajnej i rewizjonistycznej postawy Słowackiego po tęsknotę – za bezpowrotnie utraconą przeszłością – Mickiewicza. Zastanów się może także nad tym: jak Ty sam oceniasz polską tradycję szlachecką? Czy jest to tradycja, z której powinniśmy być dumni?
Inne, pokrewne tematy
- Romantyzm między tradycją a nowoczesnością.
- Pan Tadeusz hołdem złożonym tradycji szlacheckiej.
- Stosunek romantyków do kultury staropolskiej.
Mit rycerski – czyli recepta na niepodległość
Romantycy lubili nawiązywać do rycerskich cnót naszych przodków. By ich poświęcenie – włożone w trud obrony ojczyzny – nie poszło na marne, by ich wzór nadal służył Polakom konieczna – według naszych romantyków – jest pamięć. Nie można zapomnieć o dawnych rycerzach i wolnej Polsce. Pamięć o nich może stać się życiodajną siłą, która poprowadzi naród do walki. Pisząc o micie rycerskim w romantyzmie możesz wykorzystać Hymn (Bogarodzico dziewico…) Juliusza Słowackiego i Marię Antoniego Malczewskiego.
Przydatne sformułowania
- Romantyzm przepełniony był nostalgią, tęsknotą za bezpowrotnie utraconą wolnością – dlatego – niejako „ku pokrzepieniu serc”– poeci romantyczni nawiązywali do chwalebnej przeszłości rycerskiej.
- Beztroski świat Pana Tadeusza stał się dla czytelników Mickiewicza czymś na kształt azylu – miejscem ucieczki od skrwawionej i ukrzyżowanej Rzeczpospolitej.
Zobacz: