Średniowieczne wzorce parenetyczne – dezaktualizacja czy wieczna wartość?
Komentarz
Bardzo popularny temat, sprawdzający znajomość poznawanych w szkole „kanonicznych” tekstów, takich jak Legenda o św. Aleksym czy Pieśń o Rolandzie, a także umiejętność ich syntezy. Warto przygotować się do pisania takiej właśnie pracy (oczywiście temat może być lekko zmodyfikowany, lecz sens pozostaje ten sam). Zaprezentuj wzorce, czyli wymień cechy idealnego władcy, ascety i rycerza. Koniecznie podeprzyj się znajomością tekstów literackich – to bardzo ważny element pracy. Ustosunkuj się do pytania zawartego w temacie. Odpowiedź na nie jest prosta – te wzorce parenetyczne dawno już się zdezaktualizowały, ich czas minął wraz z końcem średniowiecznej kultury. Każda epoka ma własne wzory osobowe – ta, w której żyjemy, także…
Rada
Przedstaw trzy wzorce osobowe: świętego – ascety, władcy i rycerza. Nie masz możliwości modyfikacji – dodanie jakiegoś wzorca lub pominięcie któregoś z nich, który wydaje Ci się „nieważny”, jest niedopuszczalne.
- Wzór władcy
- Karol Wielki
- król Artur
- Bolesław Chrobry
Bolesław Krzywousty
- Wzór rycerza
- Roland
- Tristan
- Lancelot
- Wzór świętego
- św. Aleksy
- św. Szymon Słupnik
- św. Wojciech
- św. Stanisław
Ważne dzieła
- Pieśń o Rolandzie
- Opowieści o Królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu
- Dzieje Tristana i Izoldy
- kroniki Galla Anonima
- kroniki Jana Długosza
- Legenda o świętym Aleksym
- opowieści ze Złotej legendy Jakuba de Voragine
Wzory polskich władców
Bolesława Chrobrego jako idealnego władcę przedstawił Gall Anonim. Polski król troszczy się o poddanych i dużo uwagi poświęca losom państwa. Na łożu śmierci przepowiada smutną przyszłość Polski, niepokoi się, co się stanie z krajem po jego zgonie. Poetyckim zabiegiem, zastosowanym przez kronikarza, jest upersonifikowanie Polski i ukazanie jej jako osieroconej wdowy, rozpaczającej po stracie dobrego władcy i opiekuna narodu.
- Gall Anonim przedstawiał go także jako postrach wrogów, króla-rycerza, który osobiście bierze udział w walkach.
- Jan Długosz z kolei „upodobał sobie” Bolesława Krzywoustego; podkreśla jego waleczność, talent strategiczny, przywiązanie do swojej drużyny, nieugiętość w walce z wrogami kraju, wielką dumę i godność.
Polski rycerz idealny
Polskim wzorem rycerza jest Zawisza Czarny z Grabowa, wzór odpowiedzialności, honoru rycerskiego i biegłości w rzemiośle wojennym. Do dziś mówimy o kimś, kto zawsze dotrzymuje danego słowa, że można na nim polegać jak na Zawiszy.
Wzory rycerskie
Można powiedzieć, że tradycje rycerskie przetrwały w naszej literaturze i kulturze; szczególnie nasilały się one w momentach trudnych dla narodu. Poeci kreowali żołnierza na szlachetnego rycerza, pełnego wzniosłych ideałów, stającego w obronie ojczyzny. Przykładem może być Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.
Ideały rycerskie miały wielkie znaczenie dla pokolenia Kolumbów. Kolumbowie umierają nie dla chwały, lecz dlatego, że tak trzeba. Kierują się poczuciem obowiązku i honorem, nie znaczy to jednak, że nie przeżywają rozterek moralnych. Chcieliby żyć inaczej: szczęśliwie, pogodnie, chcą kochać i pielęgnować swoje zainteresowania. Poddają się jednak wyższej konieczności.
Polscy święci
To biskup Wojciech i biskup Stanisław – męczennicy za wiarę, którzy zginęli w jej obronie. Symboliczna jest śmierć św. Stanisława, który został zamordowany przy ołtarzu.
Posiadanie „własnego” świętego miało ogromne znaczenie dla średniowiecznych państw. Pielgrzymowanie do ich grobów, podarki w postaci relikwii świętego, organizowanie miejsc jego kultu miały olbrzymie znaczenie nie tylko religijne, ale i polityczne.
Jak zacząć?
- Zacznij od nawiązania do współczesności – zastanów się i spróbuj określić, czy nasza epoka wylansowała jakiś wzorzec człowieka. Jeśli tak, to jaki?
- Drugi sposób to ogólna refleksja na temat wzorców osobowych danej epoki – ich funkcjonowania, pojawiania się i znikania, znaczenia dla badaczy literatury i kultury wybranego okresu.
Przykład I
Każda epoka ma swoje wzorce osobowościowe. W średniowieczu obowiązywały wzorce władcy, ascety i rycerza. Dziś wzorzec parenetyczny to chyba człowiek sukcesu – ma idealną pracę, setki godzin nadliczbowych (dobrowolnych – jest pracoholikiem), świetne mieszkanie, gustowne ubrania i zawsze pełne konto. W razie potrzeby ratuje się złotą kartą kredytową. Jeździ samochodem, którego wszyscy mu zazdroszczą. Koniecznie musi mieć drogie i oryginalne hobby. Życia prywatnego nie musi zaś mieć. Wylansowany przez naszą epokę wzorzec jest jednak bardziej płytki niż te, które były aktualne w średniowieczu. Nie wiemy przecież nic o jego cechach charakteru, usposobieniu, wyznawanych przez niego wartościach i zasadach, którymi kieruje się w życiu nasz idealny człowiek sukcesu. Średniowieczne ideały opisywane były znacznie bardziej dokładnie.
Przykład II
Wzorce osobowe lansowane przez każdą z epok nie są tylko – jak mogłoby się wydawać – ciekawostką literacko-kulturową. Zawsze wiążą się z panującym światopoglądem, dlatego właśnie zmieniały się w ciągu dziejów. W odrodzeniu ideały rycerza i ascety znikają; pojawiają się zaś nowe – to ziemianin, poeta doctus i dworzanin. Zupełnie inaczej pisze się także o władcy, wystarczy porównać zestaw cech dobrego władcy prezentowany przez Niccola Machiavellego i dajmy na to, Jana Długosza. Różnica jest uderzająca. W oświeceniu pojawił się Sarmata oświecony, w XIX wieku – inteligent. Mimo pewnej fikcjonalności i papierowości portrety parenetyczne mają rangę dokumentów. Dostarczają wiele informacji na temat życia zbiorowego i mentalności ludzi danej epoki. Dlatego warto przyjrzeć im się bliżej.
Co w rozwinięciu?
Charakterystyka poszczególnych wzorców parenetycznych.
Władca
Cechy idealnego władcy w pigułce:
• mądry, doświadczony
• dumny
• nieugięty wobec wrogów
• waleczny
• troszczy się o losy państwa
• miłosierny i łaskawy dla poddanych
• jest jak surowy, wymagający, ale sprawiedliwy i kochający ojciec
Na kształt wzorca władcy (i kształcenie władcy) miał wpływ m.in. św. Tomasz z Akwinu, autor traktatu pedagogicznego De eruditione principum.
We wzorcu średniowiecznego króla czy księcia bez trudu zaobserwujemy mieszanie się cech pogańskich i przymiotów króla chrześcijańskiego państwa. Zupełnie jak wódz plemienny król powinien być mężny, sprawiedliwy, dbać o swoją drużynę, doceniać najlepszych wojowników. Bardzo ważną cechą podkreślającą godność i majestat władcy była… hojność, z której słynął podobno Bolesław Chrobry (wystarczy przypomnieć sobie, jak podejmował cesarza niemieckiego w 1000 roku). Oprócz tego musiał charakteryzować się silną wiarą, bogobojnością. Powinien być także nieskazitelny moralnie – tak, aby mógł stanowić wzór dla swoich rycerzy i poddanych.
Władca uważany był za namiestnika Boga na ziemi – stąd oddawano mu niemal boską cześć. Karol Wielki ukazany w Pieśni o Rolandzie to człowiek obdarzony niezwykłą mądrością, pełen majestatu, niemal święty. Ma sny i widzenia, w których Bóg objawia mu swą wolę. W utworze czytamy:
(…) Kto mógłby opisać jego wielkie męstwo? Bóg opromienił go takim szlachectwem! Raczej wolałbym umrzeć niż chybić swoim baronom!
Misją ziemską idealnego władcy jest walka z niewiernymi i krzewienie zasad wiary chrześcijańskiej.
Zwróć uwagę na postać króla Marka (Dzieje Tristana i Izoldy). Czy jego także można by nazwać idealnym władcą? To postać tragiczna, człowiek szlachetny i znoszący cierpienie z imponującą godnością. Śledząc burzliwe dzieje kochanków, lekceważymy męża Izoldy Złotowłosej – a niesłusznie. Uwikłany w wielkie namiętności, stara się zachować godność i spokój. Imponuje Izoldzie i Tristanowi, którzy choć nie są w stanie stłumić swojej szalonej miłości, podejmują pewne próby właśnie z szacunku do niego. Król Marek znalazł się w naprawdę trudnej sytuacji – kocha Tristana jak przyjaciela i syna, a Izoldę jak żonę, może nawet kobietę swego życia. Za podszeptem dworzan próbuje mścić się na Izoldzie, ale robi to wbrew sobie, co jeszcze bardziej powiększa jego nieszczęście. Przyjmuje swój los z pokorą i pogodną rezygnacją. Pokazuje, że zdradzany mąż i oszukiwany przyjaciel także może zachować godność. Wyprawia kochankom uroczysty pogrzeb i nie pozwala ściąć głogu łączącego ich mogiły.
Rycerz
Cechy idealnego rycerza w pigułce:
• wierny kodeksowi rycerskiemu, Bogu, władcy i ojczyźnie
• pobożny
• oddany damie swego serca
• waleczny
• szlachetny
• honorowy
• nieulękły
• biegły w swym rzemiośle
• lojalny w przyjaźni
Dzieje Rolanda są tragiczne – rycerz pada ofiarą… nie Saracenów, lecz własnego honoru (rozumianego zupełnie inaczej niż dziś!). Jeden z parów Francji, Ganelon, dopuszcza się zdrady. Tylna straż wyprawy dowodzona przez Rolanda wpada więc w pułapkę zastawioną przez wrogów Karola Wielkiego. W wąwozie Roncevaux, pozbawieni możliwości skutecznej obrony, otoczeni przez nieprzyjaciół, zginęli najwięksi rycerze Karola Wielkiego. Ginie także hrabia Roland, siostrzeniec królewski. Choć teoretycznie mógłby wezwać pomoc – jego szanse na przeżycie i ocalenie swoich ludzi znacznie by wtedy wzrosły. Nie pozwala mu na to jednak wielka duma.
Koniecznie zwróć uwagę na opis śmierci Rolanda, ukazanej w konwencji wzniosłej i budującej, lecz… fantastycznej. Ciężko ranny rycerz, któremu wnętrzności wypływają z rozciętego brzucha, modli się jednak przed śmiercią do Boga, oddaje Mu swą duszę. Jako obrońca wiary i bogobojny człowiek natychmiast dostaje się do raju; zanoszą tam jego duszę Archanioł Gabriel i św. Michał.
Hrabia Roland leży pod sosną. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Wiele rzeczy przychodzi mu na pamięć; tyle ziem, które zdobył dzielny rycerz, i słodka Francja, i krewniacy, i Karol Wielki (…). Płacze i wzdycha, nie może się powstrzymać (…) bije się w piersi, prosi Boga o przebaczenie: „Prawdziwy Ojcze, któryś nigdy nie skłamał, ty, któryś przywołał świętego Łazarza spośród umarłych, (…) ocal moją duszę od wszystkich niebezpieczeństw za grzechy, którem popełnił w życiu.” Ofiarował Bogu swą prawą rękawicę, święty Gabriel wziął ją z jego dłoni. (…) Bóg zsyła mu swego archanioła Cherubina i świętego Michała opiekuna; z nim przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.
Na kształt wizerunku idealnego rycerza miały wpływ trzy podstawowe czynniki:
- pozostałości ustroju plemiennego (nakaz bezwzględnej wierności suwerenowi, który rozporządzał życiem żołnierzy; gotowość na śmierć w każdej chwili; pogarda dla cierpienia i bólu),
- wojny krzyżowe i typ średniowiecznej religijności (nakaz walki z poganami, przekonanie, że władza na ziemi pochodzi od Boga i trzeba ją szanować),
- kultura dworska (kult damy serca, miłość dworska, uczestnictwo w turniejach rycerskich).
Święty – asceta
Cechy idealnego świętego w pigułce:
• pobożność
• całkowite oddanie się Bogu
• dążność do ubóstwa i umartwiania się
• rezygnacja z dóbr doczesnych
• wytrwałość, heroizm
• podporządkowanie życia doczesnego przyszłemu życiu wiecznemu
Asceta był najpopularniejszym wzorcem świętego w średniowieczu. Umartwienia i zapomnienie o dobrach doczesnych uznawano za najpewniejszą (choć trudną) drogę do zbawienia. Przykładem świętego ascety jest Aleksy, który pochodził z bogatego rodu, rozdał jednak swój majątek ubogim i rozpoczął tułaczy żywot żebraka; dobrowolnie poddawał się rozmaitym upokorzeniom. Symbolem jego poniżenia był fakt, że każdy nań pomyje (…) lał.
Żywot świętego ascety (tak jak i żywot św. Aleksego ukazany w Legendzie o świętym Aleksym) realizował schemat, na który składały się następujące etapy:
• narodziny
• cudowne, dostatnie dzieciństwo i młodość
• śluby czystości
• ucieczka z domu i rozdanie majątku ubogim
• umartwienia, upokorzenia i prześladowania
• cuda czynione za życia
• śmierć (cudowne znaki świętości) i cuda czynione po śmierci
Znanym przykładem ascety jest także św. Szymon Słupnik, który przez kilkanaście lat mieszkał w niewygodnej, maleńkiej celi (nie mógł nawet wstać!) na wysokim słupie.
Drugim modelem świętości jest asceza św. Franciszka z Asyżu. Ten święty także wyrzekł się dóbr doczesnych i majątku, ale nie pozbawił się radości życia i towarzystwa ludzi. Ma przyjaciół, chętnie zawiera nowe znajomości, udziela rad i wsparcia duchowego poznanym osobom. Jest przeciwny umartwieniom ciała i zadawanym sobie torturom.
Jak zakończyć?
Refleksją na temat przemijalności wzorców parenetycznych.
Przykład
Dziś trudno sobie wyobrazić realizację ideałów ascezy, umartwiania i katowania własnego ciała. Obecnie nazwalibyśmy to masochizmem (i to skrajną jego formą). Współczesnemu czytelnikowi trudno także zrozumieć postępowanie Rolanda, który nie wezwał pomocy otoczony przez wrogów. Rozumiemy, że mogła być to dla niego swego rodzaju ujma na honorze, ale nie możemy mu wybaczyć, że naraził życie nie tylko swoje, ale i swoich towarzyszy. Najbardziej wzniosły wydaje mi się średniowieczny ideał władcy. Najbardziej wzniosły i budujący, ale i… bardzo nierealny. Czytamy przecież w podręcznikach do historii o krwawych walkach o władzę, okrucieństwie, którego dopuszczali się władcy nawet wobec rodziny. Podobnie chyba lansowane przez naszą epokę wzorce nie byłyby rozumiane ani akceptowane przez ludzi żyjących w średniowieczu.
Zobacz: