Co warto wiedzieć o III części Dziadów, czyli pięć podstawowych zagadnień zawartych w utworze Mickiewicza, które maturzysta powinien wiedzieć:

  • III część Dziadów – utwór przywołujący wydarzenia związane z wileńskim procesem filomatów i filaretów w 1823 roku – ukazuje przede wszystkim rozmiar narodowej martyrologii. Na jej obraz składa się szereg dramatycznych ujęć przedstawiających męczeństwo Polaków. To między innymi opis działań represyjnych podjętych wobec polskiej młodzieży przez aparat policyjny Nowosilcowa, opowieść Jana Sobolewskiego o młodych spiskowcach wywożonych kibitkami na Sybir, relacja Adolfa o obłąkanym Cichowskim, wstrząsająca historia młodego Rollinsona, który popełnił samobójstwo. Prześladowanym Polakom autor nadaje rangę narodowych bohaterów, naznacza ich stygmatem męczeństwa. Poprzez pryzmat ludzkich losów ukazuje jeden z najbardziej dramatycznych momentów polskiej historii okupionej romantyczną ofiarą.
  • Wyższy sens narodowego męczeństwa odsłania scena Widzenia księdza Piotra ukształtowana na wzór mistycznego objawienia. Zawiera wizję Polski jako przyszłego Mesjasza narodów, zbawcy, który poprzez swoje cierpienie ma odkupić siebie i inne narody Europy spod jarzma niewoli. Przedtem jednak Polska musi ponieść symboliczną śmierć na krzyżu, aby zmartwychwstać i przynieść ocalenie. Widzenie Księdza Piotra wyjaśnia więc sens narodowych dziejów, wpisując je w ramy szerzej pojmowanej filozofii zwanej prowidencjalizmem – w myśl jej założeń świat rozwija się według wyższego boskiego planu, ma głębszy zamysł, którego człowiek nie rozumie. Tak też cierpienie Polski poddanej represjom i prześladowaniom nie jest przypadkowe – prowadzi do odkupienia. Polsce przypadła tu rola szczególna, rola Mesjasza, wybrańcy narodów, który tak jak Chrystus, zmartwychwstanie i zbawi inne narody.
  • Utwór Mickiewicza zawiera jeden z najwybitniejszych polskich monologów romantycznych, jakim jest Wielka Improwizacja, wypowiedziana przez dumnego poetę Konrada. Wielki indywidualista, samotnik, nie pojmując sensu cierpienia Polaków, rzuca zuchwałe wyzwanie Bogu i żąda od niego władzy nad światem. Sądzi, że siła jego poezji daje mu nieśmiertelność, czyni go równym Stwórcy. Ogrom uczucia, jakim Konrad darzy naród, skłania go do poniesienia najwyższej ofiary, równej tej prometejskiej. Tak jak antyczny Prometeusz Konrad chce być kreatorem ludzkiego świata i tak jak mitologiczny bohater cierpi w imię szczęścia swego narodu i buntuje się przeciwko Bogu, szargając najświętszy majestat. Konrad to wielka kreacja romantycznego Ja, kreacja bohatera, który zgrzeszył pychą, został przez Boga potępiony, by w rezultacie otrzymać przebaczenie.
  • III część Dziadów to również przenikliwa analiza postaw polskiego społeczeństwa wobec zaborcy. Sceny Salon Warszawski czy Pan Senator ujawniają wyraźny kontrast zachowań Polaków: z jednej strony patrioci, spiskowcy, ludzie oddani narodowej sprawie (towarzystwo przy drzwiach), z drugiej lojaliści, zdrajcy, sprzedajni oficerowie i literaci, arystokratki tęskniące za obecnością Nowosilcowa (towarzystwo stolikowe). Wśród zdrajców są szczególnie zasłużeni: Doktor i Pelikan, perfidni donosiciele, rywalizujący ze sobą o względy Nowosilcowa. Ocenę polskiego społeczeństwa zamyka wypowiedź Piotra Wysockiego porównującego Polaków do lawy zimnej i twardej z wierzchu a gorącej wewnątrz. Wierzch to ugodowcy, perfidni zdrajcy, którzy zaprzedali siebie za cenę dobrodziejstw kariery, wnętrze to prawdziwi patrioci, konspiratorzy zepchnięci do podziemia, gotowi na największą ofiarę.
  • III część Dziadów stanowi modelowy przykład dramatu ukształtowanego według kanonów romantycznych:
    • Jest tekstem synkretycznym, zawierającym obok partii dialogowych również elementy epickie (np. opowieść Wasilewskiego) i liryczne (Wielka Improwizacja)
    • Operuje wieloma konwencjami estetycznymi: tragizm miesza się z elementami humoru, groteski, farsy.
    • Utwór ma wyraźnie rozluźnioną kompozycję, większość scen może funkcjonować samodzielnie, poza kontekstem utworu.
    • Świat realny miesza się z metafizyką, obok postaci rzeczywistych na scenę wkraczają przedstawiciele romantycznego świata grozy: duchy, diabły i anioły itp.

 

WYPRACOWANIE

Analizując fragment III części „Dziadów” Adama Mickiewicza, odpowiedz, w jaki sposób scena „Widzenia księdza Piotra” objaśnia sens męczeństwa Polaków walczących o utraconą ojczyznę? Odwołaj się do całości utworu.

Dziady cz. III

(fragment)

SCENA V
[…]

Widzenie

Tyran wstał – Herod! – Panie, Polska młoda
Wydana w ręce Heroda.
Co widzę? – długie, białe dróg krzyżowych biegi,
Drogi długie – nie dojrzeć – przez puszcze, przez śniegi
Wszystkie na północ! – tam, tam w kraj daleki,
Płyną jak rzeki.
Płyną: – ta droga prosto do żelaznej bramy,
Tamta jak strumień wpadła pod skałę, w te jamy,
A tamtej ujście w morzu. – Patrz! Po drogach leci
Tłum wozów – jako chmury wiatrami pędzone,
Wszystkie tam w jedną stronę.
Ach, Panie! To nasze dzieci,
Tam na północ – Panie, Panie!
Takiż to los ich – wygnanie!
I dasz ich wszystkich wygubić za młodu,
I pokolenie nasze zatracisz do końca? –
Patrz! – ha! – to dziecię uszło – rośnie – to obrońca!
Wskrzesiciel narodu, –
Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści i cztery.

Panie! Czy przyjścia jego nie raczysz przyśpieszyć?
Lud mój pocieszyć? –
Nie! Lud wycierpi. – Widzę ten motłoch – tyrany,
Zbójce biegną – porwali – mój Naród związany
Cała Europa wlecze, nad nim się urąga –
„Na trybunał!” – Tam zgraja niewinnego wciąga.
Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk: sędzie –
To jego sędzie!
Krzyczą: „ Gal, Gal sądzić będzie.”
Gal w nim winy nie znalazł i – umywa ręce,
A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce;
Krew jego spadnie na nas i na syny nasze;
Krzyzuj syna Maryi, wypuść Barabasze:
Ukrzyżuj, – on cesarza koronę znieważa,
Ukrzyżuj, – bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”.
Gal wydał – już porwali – już niewinne skronie
Zakrwawione, w szyperskiej, cierniowej koronie,
Podnieśli przez świat cały; – i ludy się zbiegły –
Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!”

Ach, Panie, już widzę krzyż – ach, jak długo, długo
Musi go nosić – Panie, zlituj się nad sługą.
Daj mu siły, – bo w drodze upadnie i skona –
Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona,
Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty.
Już wleką: już mój Naród na tronie pokuty –
Rzekł: „Pragnę” – Rakus octem, Borus żółcią poi,
A matka Wolność u nóg zapłakana stoi.
Patrz – oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył
I krew niewinną mojego narodu wytoczył.
Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy!
On jeden poprawi się , i Bóg mu przebaczy.

Mój kochanek! Już głowę konającą spuścił,
Wołając: „Panie, Panie czemuś mnie opuścił!”
On skonał!
Słychać chóry aniołów – daleki śpiew wielkanocnej pieśni – na koniec słychać „ alleluja! Alleluja!”

Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata!
I od stóp jego wionęła
Biała jak śnieg szata –
Spadła, – szeroko – cały świat się nią obwinął.
Mój kochanek na niebie, sprzed oczu nie zginął.
Jako trzy słońca błyszczą jego trzy źrenice,
I ludom pokazuje przebitą prawicę

Któż ten mąż? – To namiestnik na ziemskim padole.
Znałem go, – był dzieckiem – znałem.
Jak urósł duszą i ciałem!
On ślepy. Lecz go wiedzie anioł pacholę.
Mąż straszny – ma trzy oblicza,
On ma trzy czoła.

Jak baldakim rozpięta księga tajemnicza
Nad jego głową, osłania lice.
Podnóżem jego są trzy stolice.
Trzy końce świata drżą, gdy on woła;
I słyszę z nieba głosy jak gromy:
To namiestnik wolności na ziemi widomy!
On to na sławie zbuduje ogromy
Swego kościoła!
Nad ludy i nad króle podniesiony;
Na trzech stoi koronach, a sam bez korony:
A życie jego – trud trudów,
A tytuł jego – lud ludów;
Z matki obcej, krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści i cztery.
Sława! sława! sława!

 

KLUCZ ODPOWIEDZI

Co można wydobyć z podanych fragmentów?

1. Scena w kontekście całego utworu:

  • W dramacie złożonym z dziewięciu scen Widzenie księdza Piotra jako scena V sytuuje się dokładnie w samym centrum utworu. To sygnał, że zawiera najbardziej istotne treści dla ogólnej wymowy dramatu. Rzeczywiście, stanowi kluczowy moment w interpretacji sensu dziejącej się historii. Wprowadzając do utworu treści profetyczne (prorocze), ujawnia istotę polskiego mesjanizmu – ujmuje cierpienia Polaków jako powtórzenie ofiary Chrystusa prowadzącej do odkupienia narodu.
  • Scena V jest bezpośrednim następstwem wydarzeń związanych z Wielką Improwizacją. Stanowi odpowiedź na pytanie o przyszłe losy Polski, której tak bluźnierczo domagał się od Boga dumny Konrad. Bóg nie odpowiedział na prowokacje Konrada ale nagrodził skromnego i pokornego księdza, zsyłając mu mistyczną wizję odkrywającą tajemnicę cierpienia Polaków.
  • Scena V uformowana na kształt mistycznego objawienia wchodzi w skład tzw. tryptyku mistycznego: dzieje się bezpośrednio po widzeniu Ewy (scena IV) a poprzedza widzenie Senatora (scena VI). Objawienie księdza Piotra łączy więc niebiański sen Ewy i piekielną wizją Nowosilcowa, tworząc w dramacie odrębną całość o charakterze mistycznym.
  • Widzenie księdza Piotra jako scena umiejscowiona w samym środku utworu dzieli dramat na dwie symetryczne części: w pierwszej dominuje postać Konrada, w drugiej Nowosilcowa – w ten sposób symbolicznie zaznaczona zostaje w utworze walka dobra ze złem. Znaczenie tej sceny dla odczytania przesłania dramatu wypływa więc nie tylko z treści, jakie zawiera, ale również z usytuowania w układzie kompozycyjnym tekstu.

2. Analiza obrazów zawartych w widzeniu księdza Piotra:

  • Ujęcie ogólne z wyraźną stylizacją biblijną: obraz cara – tyrana przyrównanego do Heroda, który dokonuje rzezi niewiniątek – Polaków. Poprzez to porównanie ofiara Polaków nabiera wymiaru ofiary niewinnej a car urasta do rangi bezdusznego oprawcy.
  • Opis ogromnej ośnieżonej przestrzeni przeciętej drogami wiodącymi do bram niewoli. Na drogach kibitki wiozące zesłańców na katorgę. Wśród nich przyszły zbawca o tajemniczym imieniu „czterdzieści i cztery”, któremu – tak jak niegdyś Chrystusowi – udaje się ocaleć, by w przyszłości stać się wskrzesicielem narodu.
  • Obraz procesu Polski – funkcję biblijnego Piłata spełni Francja – tak jak on „umyje ręce” świadoma braku winy ofiary – to aluzja do obojętnej postawy Francji wobec sprawy polskiej mimo wcześniej składanych obietnic pomocy i poparcia.
  • Opis drogi krzyżowej: Polska dźwiga krzyż z trzech wyschłych ludów – uosabiających zaborców.
  • Ukrzyżowanie: Polska rozpięta na krzyżu doznaje cierpienia ze strony swoich prześladowców: Rakusa (Austrii), Borusa (Prus) i Moskala (Rosji). U jej stóp rozpacza Matka-Wolność a moskiewski żołdak przebija Polsce bok – odniesienie do ewangelicznych obrazów pasji, w których śmierć Chrystusa opłakiwała Maryja a rzymski żołnierz ranił Jezusa w bok.
  • Wniebowstąpienie – naród owinięty białą szata unosi się do góry, przeistaczając się w obraz przyszłego zbawcy o imieniu „czterdzieści i cztery”, który na trzech stoi koronach choć sam bez korony – aluzja do trzech zaborców. To przyszły namiestnik wolności, zapowiedź zwycięstwa prześladowanych nad prześladowcami.

3. Czas widzenia:

  • Czas mitu religijnego.
  • Czas Wielkanocy – symbolizuje zmartwychwstanie.

4. Sens męczeństwa Polaków:

Widzenie księdza Piotra odwołuje się bezpośrednio do obrazów Męki Pańskiej funkcjonujących w tradycji kościelnej. Stylizacja biblijna pozwala odczytać sens cierpienia Polaków w kontekście idei mesjanistycznych. Polska przyrównana do cierpiącego na krzyżu Chrystusa to naród wybrany przez Boga do roli Mesjasza, odkupiciela wszystkich uciemiężonych narodów Europy. Jej okrutne losy są powtórzeniem dziejów syna bożego, prowadzą do zmartwychpowstania poprzez mękę i poniżenie. Cierpienie stanowi więc element wyższej filozofii, jest częścią boskiego planu świata, w którym nic nie dzieje się przypadkowo – wszystko ma głębszy zamysł i zmierza do odkupienia.

Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?

  • Analizę Widzenia księdza Piotra zilustruj obrazami prześladowań i represji, jakim zostali poddani młodzi polscy konspiratorzy. Niezbędna w tym miejscu będzie relacja Jana Sobolewskiego zawarta w scenie więziennej o bitych, skutych łańcuchami studentach ze Żmudzi, których na oczach tłumu upokorzono i wywieziono na zsyłkę w głąb Rosji. Równie poruszająca jest historia opowiadana przez Adolfa w Salonie Warszawskim o torturowanym Janie Cichowskim. Przywołanie któregoś z przykładów będzie dobrym punktem odniesienia dla interpretacji ogólnej wymowy sceny Widzenia księdza Piotra.
  • Zasadnym byłoby również odniesienie do ostatniej sceny dramatu przedstawiającej noc dziadów. Opis męki dusz prześladowców może stać się argumentem wzmacniającym zawarte w widzeniu przekonanie o pognębieniu złoczyńców i ostatecznym triumfie wolności.

Konteksty interpretacyjne, czyli do czego jeszcze odwołać się w pracy?

  • Kontekst historyczny: wyjaśnienie okoliczności powstania utworu na pewno wzbogaci pracę, gdyż odsłoni przyczyny stworzenia mesjanistycznej koncepcji. Dramat został napisany po klęsce powstania listopadowego. Nadzieje Polaków na odzyskanie ojczyzny przygasły, pozostała rozpacz i niewiara, że utraconą wolność uda się kiedykolwiek odzyskać. Mickiewicz ukazując męczeństwo narodu jako drogę do odkupienia poprzez cierpienie, dał Polakom odrobinę nadziei. Stworzył bardziej optymistyczną perspektywę, pokazał, że nie wszystko jeszcze stracone.
  • Kontekst filozoficzny: można poszerzyć analizę sceny o kontekst nawiązujący do filozofii manichejskiej traktującej świat jako arenę nieustającej walki dobra ze złem. Symbolizują ją obecne w wielu scenach duchy z prawej i lewej strony, dobre i złe. Losy Polski skazanej na cierpienie to w tym ujęciu efekt pozaziemskich wyroków.
  • Kontekst literacki: warto zestawić ideę mesjanizmu z polemicznym wobec niej hasłem „Polska Winkelriedem narodów” zawartym w Kordianie Juliusza Słowackiego. To okazja do oceny Mickiewiczowskiej teorii, spojrzenia z pewnego dystansu.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/matura/c266-lektury-klucze-maturalne/dziady-cz-iii-klucz-ii-klucze-maturalne

Dziady Adama Mickiewicza

Dziady Adama Mickiewicza – przegląd części

https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/dziady-czesc-iii-2

Dziady cz. III na maturze

Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym