Co warto wiedzieć o Makbecie, czyli cztery podstawowe zagadnienia zawarte w utworze Szekspira, które maturzysta powinien wiedzieć:
1. Makbet jest przykładem utworu scenicznego, który został ukształtowany według kanonów nowożytnej dramaturgii. Odrzuca większość reguł obowiązujących w tragedii antycznej:
- Nie respektuje zasady jedności miejsca, czasu i akcji:
- wydarzenia w utworze rozgrywają się na polu bitwy, wrzosowisku, w średniowiecznych zamkach,
- akcja trwa aż siedemnaście lat,
- wątek główny uzupełniają wątki poboczne, czego przykładem losy synów Banka.
- Odchodzi od starożytnej zasady decorum (stosowności stylów), która przypisywała dramatowi styl wyłącznie podniosły: w tekście Szekspira pojawiają się elementy komizmu, humoru (np. monolog Odźwiernego).
- Dramat zbudowany jest jedynie z partii dialogowych, nie ma w nim chóru, stąd nowy podział treści na akty i sceny.
- Narusza klasyczną zasadę obecności najwyżej trzech postaci w tekście: liczba aktorów jest znacznie większa, występują nawet sceny zbiorowe (uczta w zamku, podejście armii angielskiej pod mury zamku).
- Zrywa z klasyczną regułą niezmienności charakteru postaci: Makbet, rycerz bez skazy o delikatnej osobowości i uduchowionej naturze zmienia się w potwornego tyrana, lady Makbet, kobieta silna i zdeterminowana nie jest w stanie udźwignąć ciężaru zbrodni i popada w obłęd.
- Dużą rolę przypisuje scenerii, naturze: to przede wszystkim tło rozgrywających się wydarzeń wzmacniające efekt grozy jak również symboliczne uosobienie stanów wewnętrznych poszczególnych postaci.
- Sceny drastyczne, krwawe przedstawia w sposób bezpośredni: morderstwa króla Duncana i innych postaci dzieją się na oczach widzów.
- Obok płaszczyzny realistycznej wprowadza plan fantastyczny: czarownice spotkane na wrzosowisku, duch Banka prześladujący Makbeta są w utworze świadectwem obecności świata nadprzyrodzonego.
2. Utwór napisany na podstawie kroniki historycznej Rafała Holinsheda osadzony został w realiach średniowiecza (1040-1057).
- Podejmuje odwieczny i aktualny dla każdej czasoprzestrzeni problem władzy, która jest tak wielką pokusą, że potrafi wypaczyć najbardziej szlachetne charaktery i obudzić w człowieku ciemną stronę jego natury.
- Autor, kreśląc dzieje Makbeta, uwydatnia przede wszystkim świat jego wewnętrznych przeżyć, pokazuje, jak bohater – rycerz niezłomny, oddany królowi i ojczyźnie – ulega stopniowo rozbudzonym żądzom i chorym ambicjom, by osiągnąć tron i zaznać splendoru korony. Do władzy dąży z determinacją, pokonując słabość psychiczną, wrażliwe serce i rozterki moralne. Zabójstwo Duncana pociąga za sobą następne zbrodnie, bo magia zdobytej władzy tłumi wyrzuty sumienia i umacnia charakter. Na drodze do władzy Makbet nie cofnie się przed niczym, odrzuci wszystko, co do tej pory miało dla niego znaczenie. Stanie się tyranem beznamiętnie szachującym losem innych ludzi.
- Szekspir, konstruując postać Makbeta, udowadnia, że człowiek jest więźniem własnych pragnień i chorobliwych emocji, odsłania fenomen władzy, która mimo wszystko okaże się wartością złudną, bo nie przyniesie bohaterowi szczęścia.
3. Dramat formułuje inną niż klasyczna definicję tragizmu.
- W tragedii antycznej tragizm postaci wynikał z umiejscowienia bohatera w nierozwiązywalnym konflikcie równorzędnych wartości, w uwikłaniu bohatera w winę niezawinioną. Człowiek pozostawał bezradny wobec siły przepowiedni, poddany kaprysom boskiego przeznaczenia.
- W dramacie Szekspira jest inaczej. Chociaż funkcjonuje w nim coś na wzór starożytnego fatum – przepowiednie wiedźm – to jednak nie wyrocznia ale siła chorych żądz i namiętności tkwiących w Makbecie dyktuje tak okrutny przebieg wydarzeń i doprowadza do ostatecznej katastrofy samego bohatera. Szekspir pokazuje człowieka jako twórcę własnego losu w pełni odpowiadającego za własne czyny. Makbet uwiedziony pokusą władzy sam staje się autorem własnej klęski, sam przesądza o swoim życiu. Wiara w nadrzędne, metafizyczne fatum stanowi dla niego jedynie wygodne usprawiedliwienie, pretekst do czynienia jeszcze większego zła.
4. Ukształtowanie losów głównych postaci – Makbeta i jego żony – kryje w sobie wyraźne przesłanie moralne:
- żaden nikczemny czyn nie może pozostać bez konsekwencji,
- za zbrodnie trzeba zawsze mocno zapłacić utratą spokoju, balastem winy, szaleństwem czy wreszcie utratą życia,
- każdy, kto łamie zasady etyczne, musi ponieść karę.
Temat wypracowania:
Analizując podane fragmenty Makbeta, prześledź stany emocjonalne bohatera i ukaż, w jaki sposób ambicja i żądza władzy wpłynęły na jego postawę życiową? Odwołaj się również do całości utworu.
Fragm. I
Duncan
Witaj, przezacny kuzynie.
Niewdzięczność właśnie kamieniem tłoczyła me serce.
Takeś daleko naprzód się posunął,
Że mój najszczerszy zapał wywdzięczenia
Nie zdołałby cię doścignąć. Wolałbym,
Żebyś był zasług tyle nie położył,
Bobym mógł prędzej znaleźć odpowiedni
Zasób podzięk i nagród. Przyjmij choć
W niedostatku to szczere wyznanie,
Żem więcej dłużny, niżem oddać w stanie.
Makbet
Służba i honor, którym życie święcę,
W wykonywaniu swoich obowiązków
Hojną znajdują już nagrodę. Waszej
Królewskiej mości pozostaje tylko
Przyjmować owoc naszych usiłowań;
Bo siły nasze są dziećmi, sługami
Tronu i państwa i pełnią jedynie
Swoją powinność, ściśle wypełniając
To, co im miłość ku monarsze
I dobro kraju nakazuje.
Fragm. II
Makbet
Jeśli to, co się ma stać, stać się musi,
Niechby przynajmniej stało się niezwłocznie.
Gdyby ten straszny cios mógł przeciąć wszelkie
Dalsze następstwa, gdyby ten czyn mógł być
Sam w sobie wszystkim i końcem wszystkiego
Tylko tu, na tej doczesnej mieliźnie,
O przyszłe życie bym nie stał. Lecz zwykle
W podobnych razach tu już kaźń czeka.
Krwawa nauka, którą dajem, spada
Na własną naszą głowę. Sprawiedliwość
Zwraca podaną przez nas czrę jadu
Do własnych naszych ust. Z podwójnych względów
Należy mu się u mnie bezpieczeństwo:
Jestem i krewnym jego i wasalem
To samo zbyt już wyraźnie potępia
Taki postępek – lecz jestem, co więcej,
I gospodarzem jego, który winien
Drzwi zamknąć jego zabójcy, nie, odwrotnie
Sam mu do piersi krwawy nóż przystawiać.
A potem – Duncan tak skromnie piastował
Swą godność, tak był nieskalanie czysty
W pełnieniu swego wielkiego urzędu,
Że cnoty jego, jak anioły nieba,
Piorunującym głosem świadczyć będą
Przeciw wyrodnym sprawcom jego śmierci,
I litość, jako nowo narodzone,
Nagie niemowlę lub cherub siedzący
Na niewidzialnych, powietrznych rumakach,
Wiać będzie w oczy każdemu okropny
Obraz tej zbrodni, aż łzy wiatr zaleją.
Jeden, wyłącznie jeden tylko bodziec
Podżega we mnie tę pokusę, to jest
Ambicja, która przeskakując siebie,
Spada po drugiej stronie.
Fragm. III
Makbet
Dawno już smaku trwogi zapomniałem:
Był czas, gdym drętwiał, słysząc głos puszczyka,
Gdy przy słuchaniu powieści o strachach
Włos mi się jeżył i prężył na głowie,
Jakby był żywy; czas ten prędko minął;
Przeładowałem się okropnościami:
Spoufalone z zgrozą zmysły moje
Stępiały na wpływ wrażeń.
Co znaczyły
Te krzyki?
Sejton
Panie, królowa umarła!
Makbet
Powinna umrzeć nieco później;
Czego się było spieszyć z tą wieścią?
KLUCZ ODPOWIEDZI
Co można wydobyć z podanych fragmentów?
1. Sceny w kontekście całego utworu:
- Przedstawione fragmenty ukazują bohatera w różnych fazach jego życia: pierwsze dwie partie po spotkaniu wiedźm na wrzosowisku a przed zabójstwem króla, trzeci fragment podczas podejścia „lasu Birnam” pod zamek w końcowej partii utworu.
- Dla wymowy całości utworu to fragmenty niezwykle istotne: przedstawiają przemianę wewnętrzną bohatera, odsłaniając jego upadek moralny i wypaczenie charakteru. Prezentują tym samym odmienność szekspirowskiego poglądu na temat ludzkiej natury od teorii głoszonych przez renesans. Człowiek w ujęciu autora Makbeta nie podlega działaniu sił wyższych, sam stanowi o własnym losie, ulegając sile żądz i namiętności.
2. Prezentacja bohatera:
- Makbet w pierwszej scenie jawi się jako postać ukształtowana według wymogów średniowiecznej parenezy. Stanowi wręcz modelowy przykład doskonałego rycerza, jakiego opiewały średniowieczne chanson de geste: honorowy, waleczny, oddany królowi i ojczyźnie odbiera od Dunkana podziękowania za poniesione zasługi. Jednocześnie z należnym królowi szacunkiem bohater składa deklarację wierności i służby, zapewniając skromnie, że wypełniał tylko rycerską powinność.
- Ogrom poświęcenia i odwaga okazana w walce kontrastują z kruchością i słabością wewnętrzną ukazaną we fragmencie drugim. Makbet jest człowiekiem o delikatnym, wrażliwym sercu i refleksyjnej, uduchowionej naturze. Zanim popełni zbrodnię, przeżyje prawdziwą udrękę myśli.
- Makbet w trzecim fragmencie to władca absolutny, tyran nieczuły na los innych, ma świadomość, jak bardzo zbrodnia go odmieniła.
3. Analiza stanów wewnętrznych bohatera:
- Makbet przed zabójstwem króla Duncana toczy ze sobą wewnętrzną walkę. Targają nim wątpliwości natury moralnej: bohater ma świadomość, że królobójstwo jest czynem haniebnym, że, zabijając króla, sprzeniewierzy się wartościom kodeksu rycerskiego i kodeksu etycznego. Wie również, że perfidnie nadużyje zaufania, jakim obdarzył go Duncan, że uhonorowany przez króla tytułami winien mu wdzięczność a jako gospodarz ma obowiązek zapewnić władcy bezpieczeństwo pod swoim dachem.
- Poddaje analizie osobę Duncana jako władcy, dostrzegając same zalety: Duncan zdaje mu się postacią bez skazy, pełną godności i dobroci – tym trudniej Makbetowi podjąć decyzję o zabójstwie.
- Bohater również chłodno kalkuluje: rozważa konsekwencje, jakie mogą go spotkać, gdy zbrodnia wyjdzie na jaw. Wie, że synowie Duncana będą szukać winowajcy i ta myśl go paraliżuje. Zbrodnia może się więc obrócić przeciwko niemu.
- W decydującym stopniu Makbet ulega jednak sile rozbudzonej ambicji. To ona stanowi rozstrzygający argument, który tłumi skrupuły moralne i popycha bohatera do dokonania zbrodni.
- W świetle drugiego fragmentu Makbet przedstawia się jako człowiek o niestabilnej osobowości, chwiejny, silny i słaby jednocześnie, pełen rozterek wewnętrznych.
- W trzecim fragmencie Makbet – niepodzielnie panujący, okrutny władca to postać diametralnie inna: jego sumienie uodporniło się na zewnętrzne bodźce. Bohater sam przyznaje, że to, co robiło na nim kiedyś wrażenie, przejmowało trwogą teraz nie jest w stanie go poruszyć. Popada
- w stan odrętwienia moralnego, odgradza się od świata murem obojętności. Przestaje analizować rzeczywistość. Nawet wieść o śmierci tak kiedyś kochanej żony niewiele go obchodzi.
- Bohater reaguje na nią z cynizmem. Szydzi również z żołnierzy szturmujących zamek.
4. Wnioski z analizy:
Chora ambicja rozpaliła w Makbecie żądzę władzy. Temu pragnieniu nie był w stanie się oprzeć. Przeszedł wewnętrzną przemianę. Z prawego, wrażliwego rycerza przeistoczył się w okrutnego, pewnego siebie tyrana, któremu nic nie jest w stanie zagrozić. Ujawnił ciemną stronę swojej natury, która w sprzyjających okolicznościach zatriumfowała. Rozbudzone ambicję i pokusy mogą być więc siłą niszczącą człowieka, zabiją w nim to, co najlepsze, wypaczą najbardziej szlachetny charakter.
Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?
Można przywołać szereg faktów, które ukażą przemianę Makbeta w pełniejszym świetle:
- Analizę drugiego fragmentu warto uzupełnić informacją o wpływie lady Makbet na ostateczną decyzję bohatera: to ona manipuluje mężem, nazywając go tchórzem, podrażnia jego męską ambicję i ostatecznie popycha do zbrodni.
- Dowodem degeneracji moralnej Makbeta są kolejne morderstwa. Tym razem decyzje podejmuje sam, nie waha się zabić Banka, żonę i synka Makduffa, likwiduje tych wszystkich, którzy są mu niewygodni. Przyczyną tych posunięć staje się nieposkromiona żądza władzy, chore ambicje, nad którymi Makbet traci kontrolę.
- Brak hamulców moralnych to również efekt drugiej przepowiedni wiedźm, po której Makbet poczuł się pewny siebie i bezkarny – można o niej również wspomnieć.
Konteksty interpretacyjne, czyli do czego warto się odwołać analizując podane fragmenty?
- • Na pewno ciekawe byłoby krótkie odniesienie do bohatera Zbrodni i kary. Tak jak Makbet Raskolnikow przeżywa psychiczną udrękę po dokonaniu zbrodni, prześladują go koszmary i halucynacje, ale nie dlatego, że czuje strach przed wykryciem przestępstwa – nie może udźwignąć ciężaru sumienia. Inne są też przyczyny dokonania zbrodni: Makbet zabija dla władzy, splendoru, sławy, Raskolnikow chce jedynie przekonać się, czy jest w stanie jako nieprzeciętna jednostka przekroczyć granice sumienia, naruszyć dekalog i przekonuje się, że jednak nie jest do tego zdolny.
- Można krótko przypomnieć znane z literatury portrety okrutnych władców: na przykład imperatora z wiersza Miłosza Który skrzywdziłeś czy Napoleona z Folwarku zwierzęcego Orwella.
- Zasadne byłyby także odwołania do innych tekstów podejmujących problem władzy, (wiersze Herberta: Powrót prokonsula czy Tren Fortynbrasa.)
Zobacz: