Co warto wiedzieć o dramacie Sofoklesa, czyli trzy podstawowe zagadnienia zawarte w Królu Edypie, które każdy maturzysta powinien znać:
- Król Edyp Sofoklesa to wzorcowy przykład tragedii klasycznej opartej na jedności czasu, miejsca i akcji.
- Wydarzenia rozgrywają się w przeciągu jednej doby w królewskim pałacu, który stanowi jedyne miejsce akcji a treść tragedii koncentruje się na jednym podstawowym wątku – wykryciu zabójcy Lajosa.
- Zgodnie z zasadą decorum (stosowności stylu) tekst napisany jest podniosłym stylem i dzieli się na charakterystyczne dla gatunku części:
- prologos (wstęp),
- parados (pierwsza pieśń chóru),
- epeisodia (partie dialogowe),
- stasimony (pieśni chóru)
- oraz exodus (ostatnia pieśń chóru będąca zamknięciem akcji).
- Tragedia Sofoklesa stanowi część historii wyklętego przez bogów rodu Labdakidów.
Rozpoczyna się w momencie, gdy Edyp – szanowany władca Teb – usiłuje zapobiec klęskom, jakie spadły na mieszkańców miasta, a kończy się samobójstwem Jokasty i wygnaniem króla poza bramy miasta. O tym, co było wcześniej a więc o dziejach rodziców Edypa,dowiadujemy się z mitologii.
- Król Edyp to utwór, który stanowi literacką wykładnię poglądów starożytnych na temat koncepcji ludzkiego losu. Żaden chyba inny dramat w sposób tak jaskrawy nie ukazuje wpływu siły fatum na ludzkie życie. Dzieje Edypa stanowią ilustrację tezy, że człowiek jest jedynie zabawką w rękach przeznaczenia. Bezradny wobec losu nie jest w stanie mu się przeciwstawić choćby próbował najbardziej chytrych wybiegów. Wszystko, co uczyni, nawet w najlepszej intencji, obraca się przeciwko niemu i prowadzi do katastrofy. Kimś takim był Edyp: im bardziej wymykał się przeznaczeniu, tym szybciej je wypełniał.
- Tragedia Sofoklesa to tekst niezwykle uniwersalny w swoim ostatecznym przesłaniu.Stanowi pogłębioną refleksję nad życiem, jego nieprzewidywalnością, złudnością i kruchością wszystkiego, co ziemskie. Losy Edypa przekonują, że życie jest podróżą bez gwarancji na cokolwiek. Jako dziecko miał zostać zabity a jednak przychylnym zbiegiem okoliczności uniknął śmierci. Doświadczył szczęśliwego dzieciństwa u boku władców Koryntu.Jego szczęście zachwiały jednak słowa przepowiedni. Musiał opuścić rodziców. Jako władca Teb zyskał szacunek ludzi, władzę, miłość kobiety ale w jednej chwili z króla stał się go żebrakiem, gdy śledztwo ujawniło prawdę. Los znowu zadrwił z Edypa, przypominając mu, że w życiu niczego nie można być pewnym.
Wypracowanie
Analizując podany fragment Króla Edypa Sofoklesa, uzasadnij, w czym wyraża się tragizm Edypa i porównaj go z tragizmem wybranej postaci z dramatu nowożytnego.
Epeisodion IV
(fragment)
Posłaniec
Więc powiedz dalej, czy pomnisz, żeś dziecko
Oddał mi kiedyś na pielęgnowanie?
Sługa
Cóż to, po cóż mi pytanie to stawiasz?
Posłaniec
Oto ten, kumie, co wtedy był dzieckiem.
Sługa
Cóż ty, do licha, nie zamkniesz raz gęby?
Edyp
Nie łaj go, stary, bo raczej te słowa
Zgromić należy, nie jego przemowy.
Sługa
W czymże ja, dobry panie, zawiniłem?
Edyp
Że przeczysz dziecku, za którym on śledzi.
Sługa
Plecie bo na wiatr, nie wiedzieć dlaczego.
Edyp
Nie zeznasz z chęcią, to zeznasz pod batem.
Sługa
Przebóg, nie smagaj, o panie, staruszka.
Edyp
Niechaj mu ręce spętają na grzbiecie.
Sługa
Za co? O biada! Jakiej chcesz nowiny?
Edyp
Czyś dał mu dziecię, o które się pyta?
Sługa
Dałem; bodajby dnia tego zginął.
[…]
Edyp
Skąd wziąłeś? Z domu? Czy dał ci je inny?
Sługa
Moim nie było, z innej wziąłem ręki.
Edyp
Któż był tym mężem, z jakiego on domu?
Sługa
Na boga, panie, nie pytaj mnie więcej!
Edyp
Zginąłeś, jeśli raz pytać nie dosyć.
Sługa
A więc – z Laiosa to było pomiotu.
Edyp
Czy z niewolnicy, czy też z krwi szlachetnej?
Sługa
Biada, ma mowa tuż u grozy kresu.
Edyp
I słuch mój również, lecz słuchać mi trzeba.
Sługa
Zwano go synem jego; lecz twa żona
Najlepiej powie, jak rzeczy się miały.
Edyp
Czy tedy oddała?
Sługa
Tak panie.
Edyp
W jakimże celu?
Sługa
Bym zabił to dziecię.
Edyp
Wyrodna matka!
Sługa
Trwożyły ja wróżby.
Edyp
Jakie?
Sługa
Że dziecko to ojca zabije.
Edyp
Po cóż je tedy oddałeś tamtemu?
Sługa
Z litości, panie; myślałem, ze weźmie
Dziecię do kraju, skąd przybył; i otóż
On je zratował na zgubę, bo jeśli
Tyś owym dzieckiem, to jesteś nędzarzem.
Edyp
Biada, już jawnym to, czegom pożądał,
O słońce, niechby już cię nie oglądał!
Życie mam, skąd nie przystoi, i żyłem,
Z kim nie przystało – a swoich zabiłem.
KLUCZ ODPOWIEDZI
Co można wydobyć z przedstawionego fragmentu?
1. Scena w kontekście całości utworu:
- Scena pochodzi z końcowej części utworu, co więcej stanowi punkt kulminacyjny całej akcji.
- To fragment zwany w tragedii antycznej rozpoznaniem – moment, w którym Edyp uzyskuje prawdę o sobie samym. Na podstawie zeznań starego sługi ostatecznie przekonuje się, że spełniła się fatalna przepowiednia – Edyp zabił własnego ojca i żył w kazirodczym związku z matką nieświadomy faktu, że Lajos i Jokasta to jego prawdziwi rodzice. Poznanie prawdy okazało się więc zgubne dla bohatera.
- Moment rozpoznania poprzedza w utworze ostateczną katastrofę – oślepienie i wygnanie Edypa oraz samobójstwo Jokasty. Te tragiczne wypadki, jakie wydarzyły się w finalnej części utworu, to skutek ujawnienia wyników śledztwa prowadzonego przez Edypa w celu odnalezienia zabójcy Lajosa.
- W kontekście całości utworu jest to scena niewątpliwie najbardziej istotna: odsłania istotę tragizmu bohaterów antycznych, ukazując fatalizm ich losów.
2. Prezentacja postaci Edypa:
- Król Teb, który prowadzi śledztwo w sprawie zabójstwa poprzedniego władcy Lajosa. Ujawniając winowajcę, chce w ten sposób uchronić miasto od klątwy bogów zsyłających na Tebańczyków klęski i nieszczęścia.
- Z determinacją dąży do odsłonięcia tajemnicy śmierci Lajosa, wypytuje o szczegóły, siłą wymusza zeznania, wietrzy podstęp.
- Cechuje go hybris – czyli przesadna duma, pycha, jaką okazuje, nieświadomy faktu, że zabójcą jest on sam. W efekcie hybris staje się przyczyną jego zguby – zbyt pewny swojej nieomylności rzuca wyzwanie bogom, niestety ujawniona prawda nie przemawia na jego korzyść i niszczy życie bohatera.
- Kiedy stopniowo uświadamia sobie, że fakty świadczą przeciwko niemu, nie zaprzestaje śledztwa, mówi „słuchać mi trzeba”. To dowód uczciwości i siły charakteru bohatera.
- Postawiony wobec niepodważalnych dowodów uznaje prawdę, wyraża pokorę i przeklina swój tragiczny los.
3. Tragizm Edypa:
- Tragizm Edypa wypływa z umiejscowienia bohatera w sytuacji nierozwiązywalnego konfliktu tragicznego pomiędzy własnymi pragnieniami, dążeniami a działaniem sił wyższych. Dokonanie wyboru którejś z wartości nie ma w gruncie rzeczy większego znaczenia, bo nieuchronnie prowadzi bohatera do klęski. Edyp opowiedział się po stronie własnych ambicji: chciał być najpierw kochającym, dobrym synem, potem sprawiedliwym, dbającym o swoich poddanych władcą, wreszcie przykładnym mężem i ojcem. Niestety, osiągnięcie spełnienia nie było możliwe, bo siła fatalnej przepowiedni, która przypisała mu grzech ojcobójstwai kazirodztwa okazała się nieunikniona. Końcowa wypowiedź Edypa:
Życie mam, skąd nie przystoi, i żyłem,
Z kim nie przystało – a swoich zabiłem.
– oddaje najpełniej istotę tragizmu bohatera.
- Tragizm Edypa polega na uwikłaniu bohatera w winę niezawinioną (hamartię) związaną bezpośrednio ze zbłądzeniem tragicznym. Władca Teb stał się marionetką w rękach bogów, to oni przesądzili o jego losie, nie pozostawiając mu żadnego marginesu wolności. Edyp ponosi konsekwencje nie swoich zamiarów, staje się ofiarą tragicznego zbłądzenia, bo ani w chwili zabójstwa Lajosa w wąwozie ani w momencie ślubu z Jokastą nie wie, że ma do czynienia z własnymi rodzicami. Mimo że wobec swojego losu pozostał całkowicie bezradny – musi za swoje czyny ponieść karę – ten aspekt jeszcze bardziej potęguje wymiar tragizmu Edypa.
- O tragizmie bohatera przesądza również ironia tragiczna: im bardziej Edyp próbuje uniknąć spełnienia przepowiedni, tym bardziej ku jej spełnieniu się przybliża nieświadomy wiedzy o własnym pochodzeniu. Im gorliwiej będzie naciskał sługę, by wymusić zeznania i objawić wszystkim, że jest nieomylny, tym szybciej doprowadzi do osobistej katastrofy.
- Tragizm Edypa wzmacnia również fakt, że odkrycie prawdy skutkuje tragiczną odmianą losu: z króla, władcy bohater staje się żałosnym ślepcem skazanym na banicję. Traci wszystko, co do tej pory miało dla niego znaczenie: rodzinę, królestwo, władzę, szacunek poddanych… Prawda – wartość nie do przecenienia, o której zawsze mawiano, że wyzwala – okazuje się w tym przypadku przyczyną klęski bohatera.
Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?
- Z pewnością można poszerzyć prezentację postaci o bardziej szczegółową charakterystykę ukazującą Edypa jako postać złożoną, wymykającą się jednoznacznej ocenie: w opinii innych ludzi uchodził za dobrego władcę, wybawiciela Teb od okrutnego Sfinksa ale jednocześnie człowieka gwałtownego, podejrzliwego, wietrzącego spisek i intrygi przeciwko niemu.
- Wykorzystując wiedzę o utworze masz okazję ukazać tragizm Edypa w jeszcze szerszym wymiarze: można odwołać się do sytuacji wyjściowej w dramacie i ukazać konflikt tragiczny w bardziej konkretnym aspekcie – Edyp w obliczu klęsk i nieszczęść, jakie nawiedziły Teby, staje wobec decyzji o wykryciu sprawcy zbrodni. Jeśli zaprzestanie śledztwa, miasto zginie, jeśli znajdzie zabójcę Lajosa – zgubi samego siebie. Wydając zatem wyrok na winowajcę, wydaje wyrok na samego siebie. Tutaj również widać ironię tragiczną.
Konteksty interpretacyjne, czyli z jakimi bohaterami dramatów nowożytnych warto porównać bohatera?
- Z Szekspirowskim Makbetem: tutaj rysują się pewne analogie: obydwaj bohaterowie poddani zostali sile przepowiedni. Jednak w przypadku Makbeta owa przepowiednia mogła być jedynie projekcją wyobraźni bohatera, który opromieniony blaskiem rycerskiej sławy po wygranej bitwie marzy o większych splendorach i sytuacja podsuwa mu dogodną sposobność, by pragnienia swoje urzeczywistnić. Makbet nie jest tak jak Edyp marionetką w rękach ślepego losu, staje się raczej ofiarą własnych namiętności. Gubi go żądza władzy. Świadomie wybiera swój los i sam staje się autorem własnej klęski. Tragizm Makbeta wiąże się bardziej z poczuciem złamania reguł kodeksu rycerskiego. Królobójstwo to czyn niegodny rycerza i Makbet o tym wie. Wie również, że, goszcząc króla w swoim zamku, nadużywa jego zaufania.Ma świadomość, że, popełniając zbrodnię, sprzeniewierzy się wszystkim swoim zasadom.
- Z bohaterami romantycznymi postawionymi w sytuacji tragicznych wyborów zazwyczaj pomiędzy zasadami etyki a wyższą koniecznością historyczną. Kimś takim jest chociażby Kordian w scenie spisku koronacyjnego. Podejmując decyzję dokonania zamachu na cara, okryje się hańbą królobójcy, splami ręce krwią ale rezygnując z przedsięwzięcia zgubi naród,narażając go na kolejne represje. Konflikt dwóch sprzecznych racji staje się dla bohatera źródłem moralnego cierpienia, obnaża jego słabość i wewnętrzne rozdarcie. Kiedy Kordian mdleje przed drzwiami carskiej sypialni jest postacią tragiczną, przegraną, niezdolną do czynu.
Obydwaj bohaterowie i Edyp i Kordian stali się ślepym narzędziem w rękach wyższych instancji: król Teb uległ sile przeznaczenia, Kordian poddał się władzy dziejącej się historii.
Zobacz: