Król Edyp na maturze

Jakie tematy z Króla Edypa są prawdopodobne?

• Na podstawie przytoczonego fragmentu tragedii oraz znajomości całego dzieła wyjaśnij, na czym polegał tragizm Edypa. Porównaj go z inną, wybraną przez siebie postacią tragiczną. Wyjaśnij, na czym polega ironia tragiczna.

• Omów ukształtowanie postaci króla Edypa, odwołując się do przytoczonego fragmentu dzieła Sofoklesa i wiedzy o lekturze.

• Jaką prawdę o losie ludzkim i o człowieku głosi Sofokles w przytoczonym fragmencie tragedii i w całym utworze? Jaką rolę w życiu ludzkim odgrywa Fatum, los?

• Edyp jako władca. Na podstawie fragmentu lektury i znajomości mitu omów, jakim władcą był Twoim zdaniem Edyp. Wariant rozbudowany – zestaw Edypa z innym wybranym władcą i porównaj.

 

Tematy, z którymi można powiązać Króla Edypa

• przeznaczenie, fatum
• los człowieka
• władza
• moralność
• rodzina
• wina i kara
• samotność
• duchowe rozterki
• odpowiedzialność za swoje czyny
• niezawinione cierpienie

Tego się naucz!

Zapamiętaj pojęcia i naucz się nimi swobodnie posługiwać. Powinieneś także umieć wytłumaczyć ich znaczenie na przykładzie Króla Edypa

• Katharsis (dosłownie: oczyszczenie) – pojęcie z Poetyki Arystotelesa, dotyczące sposobu oddziaływania tragedii na jej odbiorców. Widz, śledząc akcję tragedii, miał się oczyszczać duchowo przez przeżycie uczuć litości i trwogi. Litości, bo oglądał człowieka szlachetnego, który zbłądził bez własnej winy. Trwogi, bo w cierpiącym bohaterze odnajdywał siebie samego i rozumiał, że jego też mógłby spotkać podobny los.

• Ironia tragiczna – zwana też ironią losu; wynika ze sprzeczności pomiędzy wiedzą bohatera tragedii antycznej a jego rzeczywistą sytuacją – bohater nie wie, że jego czyny prowadzą go do katastrofy.

• Hybris – pycha i zarozumiałość, które uniemożliwiają bohaterowi greckiej tragedii właściwie zrozumienie sytuacji, w jakiej się znalazł. Taka postawa jest jedną z przyczyn jego klęski.

 

Jak zacząć pracę o Edypie?

• Od zaprezentowania wiedzy – umieść dzieło w czasie i epoce.

• Lektura jest klasyczną tragedią grecką. Sofokles żył w V wieku p.n.e., czyli w okresie klasycznym. Król Edyp, obok Antygony, to jedno z najsłynniejszych dzieł tragika. Przywołuje jeden z najważniejszych mitów genealogicznych – mit o rodzie Labdakidów.

• Jeśli jest pojęcie zawarte w temacie – zawsze je wyjaśnij, najlepiej na początku.
  • Ironia tragiczna – to ironia przeznaczenia, losu, który musi się dokonać, choćby człowiek jak najgoręcej i świadomie chciał tego uniknąć. Edyp to przykład podręcznikowy – im bardziej ucieka od przepowiedni, tym bardziej – jak na ironię – ją wypełnia.
  • Tragizm – kategoria dotycząca tragedii greckiej, zdefiniowana przez Arystotelesa: jest to sytuacja, w której znajduje się bohater tragiczny – właściwie sytuacja bez wyjścia. Bohater musi dokonać wyboru pomiędzy równorzędnymi racjami – na przykład prawo państwowe a prawo boskie – a każda decyzja doprowadzi go do zguby.
    Uwaga – to jedno z najważniejszych zagadnień do zapamiętania i to nie tylko dla wiedzy o antyku – kategoria tragizmu powraca przy wielu bohaterach.
  • Hamatria – grecki termin oznaczający „winę niezawinioną”, nieświadomą zbrodnię.

W jaki sposób wiążą się z postacią Edypa następujące pojęcia; tragizm, ironia tragiczna, hybris i hamartia? (Król Edyp)

Autor
Sofokles żył w V wieku p.n.e., jest jednym z najważniejszych tragików antycznych.

• Jego dzieła – Antygona, Król Edyp.
• Wsławił się wprowadzeniem trzeciego autora na scenę.
• Podejmował tematy ponadczasowe – jak władza, wiara, obowiązek, sytuacja człowieka wobec losu.

Epoka
Antyk (V wiek p.n.e.) okres klasyczny, bogaty w dzieła i twórców ustalających wzorce klasyczne.
Tragedii dotyczą pewne fakty charakterystyczne dla antyku: bardzo ważna (i tego właśnie dotyczy temat) będzie wiara w Fatum, wszechwładną siłę decydującą o losie człowieka, przed którą nie ma ucieczki. Tragedia jest też wzorcem klasycznej tragedii.

Dzieło
Król Edyp przywołuje jeden z najważniejszych mitów genealogicznych – mit o rodzie Labdakidów. Dzieje Edypa są obrazem ludzkiego losu, pouczeniem przeciw zbytniej dumie i wierze w potęgę człowieczeństwa czy trwałość szczęścia. Kluczem utworu jest pojęcie tragizmu – takiej sytuacji, w której bohater musi dokonać wyboru a każde decyzja będzie zła i wiedzie go nieuchronnie do klęski.

Kompozycja
Klasyczna tragedia grecka.

Jej wyznaczniki:

• istotą tragedii jest konflikt tragiczny, w który uwikłani są bohaterowie;
• zasada trzech jedności: Miejsca akcji, czasu;
• zasada decorum – odpowiedniości stylu do gatunku;
• obecność chóru;
• podział na stasimony i epeisodiony;
• główny bohater znajduje się w sytuacji tragicznej;
• bohaterowie reprezentują niezmienne typy i postawy.

 

Co trzeba wiedzieć (i pisać) o bohaterze?

• Edyp jest przykładem bohatera tragicznego. Skazany przez Fatum nie znajdzie ucieczki od swego losu – cokolwiek uczyni, przybliża go do klęski. Jest ofiarą ironii tragicznej – bo podejmuje działania, by uniknąć przeznaczenia – ale tym bardziej je wypełnia.

• Edyp jest reprezentantem człowieka w obliczu bogów i wyroków losu. Jego dzieje uczą ludzkość pokory, pokazują, jak nietrwałe są sukcesy, a Fortuna zmienna.

• Przykład Edypa to pytania o to, na ile człowiek sam decyduje o sobie, na ile jest marionetką – wielokrotnie powtórzą się w literaturze.

• Edyp jest postacią szlachetną i zdaje się być ofiarą bogów. Sofokles ukazuje jego uczucia: lęk, niepokój, rozpacz. Ale jest też człowiekiem upartym, dumnym, pewnym siebie, postrzega się jako zbawcę Teb. Z jednej strony nim jest (pokonał Sfinksa), z drugiej – to on jest przyczyną nieszczęść miasta. To też element ironii tragicznej. Jest pyszny – nie słucha Terezjasza, który chce go odwieść od śledztwa, ufa sobie, zaczyna podejrzewać spisek (to warto pamiętać, gdyby w temacie proszono o charakterystykę postaci lub analizę jej uczuć).

Uwaga na pułapki!
Sofokles umieszcza w tragedii dzieje Edypa, od chwili gdy jest on już władcą Teb i mężem Jokasty. Wcześniejsze zdarzenia są w utworze odtwarzane stopniowo – my znamy je z mitu. Stąd częsty błąd tych, którzy nie czytali lektury – sugestia, że utwór opowiada o całym życiu Edypa.

 

Bohater tragiczny – musisz znać cechy

Najbardziej znany model antycznego tragizmu znajduje się w Antygonie, innej tragedii Sofoklesa. To konieczność wyboru spośród dwóch równorzędnych racji; konflikt między nimi nieuchronnie prowadzi do katastrofy. Antygona mogła pochować brata i zapłacić życiem za złamanie zakazu Kreona, mogła też uszanować prawo państwowe i narazić się na wyrzuty sumienia i karę bogów. Zauważ, że tragizm Edypa jest inny, nie ma swojego źródła w konflikcie tragicznym!

Według Arystotelesa warunkiem tragizmu jest wina tragiczna (hamartia). Bohater nieświadomie popełnia jakiś błąd, później dowiaduje się o swojej winie i musi ponieść jej konsekwencje. Los Edypa może być ilustracją także ironii tragicznej – bohater stara się uniknąć zła, ale nie wie o tym, że mające taki cel działania prowadzą go właśnie do zguby. Władca Teb za wszelką cenę chce dowiedzieć się, kto zabił Lajosa. Nie przeczuwa, że w ten sposób zniszczy samego siebie. Tyrezjasz ostrzega go:

ten dzień cię zrodzi i ten cię zabije.

Czy warto więc dociekać prawdy o swoim losie? Historia Edypa dowodzi, że za odkrycie tajemnicy trzeba czasem zapłacić zbyt wysoką cenę. Bohater stracił wszystko: rodzinę, honor, ludzki szacunek, władzę, spokój duszy. Kochał swoje dzieci, a jednak stał się przyczyną ich późniejszych cierpień.

• Ważna scena: (Epejsodion IV)
  W której doskonale widać tragizm Edypa; który tak mówi o swojej sytuacji:
  Biada, już jawnym to, czegom pożądał,
  O słońce, niechbym już cię nie oglądał!
  Życie mam, skąd nieprzystoi, i żyłem,
  Z kim nie przystało – a swoich zabiłem.Szukaj powiązań:
  Różne oblicza tragizmu:
  • Makbet Szekspira – bohater sam jest odpowiedzialny za swą życiową klęskę
  • III cz. Dziadów, Konrad Wallenrod – tragizm bohaterów ma swoje źródło w historii
  • Proces Kafki – bohater uwikłany w absurdalną sytuację, niemający wpływu na swój los
  • 1984 Orwella – człowiek marionetką w systemie totalitarnym

 

Król Edyp jako przykład antycznej tragedii:

Sofokles respektuje w swoim utworze ważne zasady rządzące tragedią antyczną. Należą do nich:

• zasada trzech jedności
  Wydarzenia Króla Edypa rozgrywają się w jednym miejscu (przed pałacem królewskim w Tebach). To, co się dzieje w innych miejscach, jest opowiadane przez bohaterów, np. Kreon relacjonuje swą wizytę u wyroczni, posłaniec z Koryntu informuje Edypa o śmierci jego przybranego ojca. Akcja tragedii obejmuje jeden dzień (jedność czasu!), utwór jest jednowątkowy – koncentruje się na docieraniu przez Edypa do prawdy o własnym losie i konsekwencjach zdobytej wiedzy (jedność akcji).

• zasada decorum, dotycząca odpowiedniości stylu do tematu.
  Bohaterowie – szlachetnie urodzeni, pochodzący z królewskiego rodu – wypowiadają się językiem podniosłym, patetycznym. Takie postacie i taki styl były w estetyce greckiej zarezerwowane dla tragedii, należącej do najwyżej cenionych gatunków literackich.

• zasada jednorodności estetycznej dzieła
  Sofokles nie miesza scen tragicznych i komicznych. Wszystkie przedstawione wydarzenia prowadzą do końcowej katastrofy.

• jednoczesne występowanie na scenie nie więcej niż trzech aktorów
  Sofokles rezygnuje ze scen zbiorowych. Oprócz aktorów występuje u niego – co też typowe dla greckiej tragedii – chór, który komentuje wydarzenia.

• nieprzedstawianie bezpośrednio scen drastycznych
  W starożytnej tragedii o krwawych, okrutnych wydarzeniach tylko się mówiło. W Królu Edypie też nie oglądamy np. samobójstwa Jokasty (informuje o nim posłaniec).

• zasada niezmienności charakteru postaci
  Postacie w antycznych tragediach z reguły nie przechodzą wielkich przemian wewnętrznych. Ich charakter był stały, tak jak maska, którą aktor zakładał na cały czas przedstawienia. Zasługą Sofoklesa było pogłębienie analizy psychologicznej bohaterów.

• obecność tragizmu
  Klęska życiowa Edypa była wynikiem winy tragicznej – popełnił zbrodnię, ale nie był tego świadom.

• charakterystyczna budowa i kompozycja tragedii
  Dramat antyczny składał się z przeplatających się epejsodionów (epizodów, w których występowali aktorzy) i stasimonów (komentujących wydarzenia pieśni chóru). Tak jest i w Królu Edypie (występują po cztery takie części). Utwór rozpoczyna prologos, zawierający zapowiedź treści tragedii, po którym następuje parodos – pierwsza pieśń chóru, opisująca klęski spadające na Teby. Z kolei exodos, ostatni fragment utworu, zawiera zamknięcie akcji (informację o oślepieniu się Edypa i samobójczej śmierci jego żony).

Szukaj powiązań:
Kontynuacja teatru antycznego: renesansowa Odprawa posłów greckich Kochanowskiego.
Inne typy dramatu:

• szekspirowski – Makbet, Hamlet
• romantyczny – Kordian Słowackiego, III cz. Dziadów Mickiewicza
• teatr absurdu – Kartoteka Różewicza (w tym dramacie pojawia się karykaturalny Chór Starców), Czekając na Godota Becketta

 

Filozofia: co decyduje o ludzkim losie?

Według Sofoklesa – fatum. Starożytni Grecy uważali, że nad jego przebiegiem naszego życia czuwają trzy Mojry – boginie przeznaczenia: jedna przędzie nić ludzkiego życia, druga ją zwija, trzecia przecina, gdy nadchodziła chwila śmierci. Człowiek nie może więc decydować o swoim życiu, jest igraszką w rękach bogów. Owszem, jest w stanie dokonywać wyborów, ma wolność działania. Tyle że wszelkie jego starania, aby uniknąć nieprzychylnego losu, z góry są skazane na niepowodzenie. To, co robimy, przybliża tylko wypełnienie się naszego przeznaczenia. Najlepszym dowodem są właśnie losy Edypa.

Oto Lajosowi, władcy Teb, wyrocznia delficka przepowiedziała, że jego syn zabije go i ożeni się z własną matką. Dlatego gdy jego żona Jokasta urodziła chłopca, przerażeni postanowili pozbyć się dziecka. Porzucili je w górach, a wcześniej przekłuli mu stopy, aby krew zwabiła dzikie zwierzęta. Niemowlę zostało jednak uratowane przez pasterza, który tamtędy przechodził. A że pasterz ten był poddanym króla Koryntu, zaniósł znalezionego chłopczyka swemu panu Polybosowi, który był bezdzietny. Polybos i jego żona Meropa wychowali dziecko jak własnego syna. Nadali mu imię Edyp – oznaczające człowieka o spuchniętych (lub zniekształconych) stopach.

Dzieciństwo Edypa było szczęśliwe, ale z czasem zaczął zwracać uwagę na żarty otoczenia. Dlaczego rówieśnicy nazywają go podrzutkiem? Polybos i Meropa unikali rozmów na ten temat, więc Edyp, gdy tylko skończył osiemnaście lat, udał się do wyroczni, by poznać prawdę o sobie. Prawda okazała się przerażająca: oto miał zabić ojca i ożenić się z własną matką. Edyp nie wiedział, że władca Koryntu tylko go przygarnął. Sądził, że jeśli nie wróci do domu, uniknie spełnienia się przepowiedni. Postanowił więc wyruszyć do Teb. W czasie przeprawy przez góry wdał się w konflikt z bogato odzianym mężczyzną, który rozkazał mu zejść z drogi. Rozzłoszczony Edyp odmówił – zaczęła się bójka. Wędrujący młodzieniec zabił wszystkich służących dostojnika, a na końcu jego samego. Nie przypuszczał, że w ten oto sposób wypełniła się pierwsza część przepowiedni: zabitym był jego ojciec, Lajos…

Po tym tragicznym wypadku władzę w Tebach przejął Kreon, brat Jokasty, i od razu stanął przed poważnym problemem. W górach w pobliżu miasta pojawił się Sfinks – straszliwy potwór. Zapowiedział, że tak długo będzie porywał ludzi, aż znajdzie się ktoś, kto rozwiąże zadawaną przez niego zagadkę. Niestety, nikt w Tebach nie umiał dać dobrej odpowiedzi. Jako że Sfinks odstraszał kupców, którzy przestali odwiedzać miasto, Kreon postanowił, że dla dobra ojczyzny gotów jest nawet zrezygnować z władzy. Śmiałek, który pokona Sfinksa, miał dostać tron i rękę wdowy po Lajosie – Jokasty. Pokonać bestię udało się Edypowi. Odgadł, że to człowiek jest zwierzęciem, które rankiem chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech. Gdy Sfinks usłyszał poprawną odpowiedź, rzucił się w przepaść, a Edyp otrzymał obiecaną nagrodę. Nie wiedział, że poślubiając Jokastę, która była jego matką, wypełnia drugą część straszliwej przepowiedni.

Cierpienie niezawinione

Jak wielkie cierpienie przyniosło Edypowi odsłonięcie prawdy o jego losie! Popełnił najstraszliwsze zbrodnie: dopuścił się ojcobójstwa i kazirodztwa. A przecież bohater nie chciał zrobić nic złego. Starał się być jak najlepszym władcą – tron zdobył w uczciwy sposób, dbał o swoich poddanych. Kochał swoją żonę i dzieci. Zalety Edypa nie miały jednak najmniejszego znaczenia. Tragedia Sofoklesa pokazuje, że życie ludzkie bywa pasmem cierpień prowadzących do nieuchronnej klęski.

Skojarz:
Pod wieloma względami Edyp przypomina biblijnego Hioba, który także stał się igraszką dla sił wyższych. Obydwaj stracili rodziny, które kochali. Obydwaj straszliwie cierpieli. Jednak losy Hioba zakończyły się inaczej – Bóg wynagrodził jego wierność. Edyp nie miał tyle szczęścia – wiara nie mogła mu pomóc w zniesieniu cierpienia. Został ukarany, choć świadomie nie zgrzeszył, poniósł życiową klęskę, mimo że na nią nie zasłużył.

 

• Ważna scena: (Epejsodion II)
  Choć właściwa akcja dramatu zaczyna się od tragicznej sytuacji w Tebach – szalejącej tam zarazy i prośby o ratunek skierowanej do Edypa przez mieszkańców; poznajemy także wcześniejsze losy bohatera. On sam, podejrzewając już, że jest zabójcą Lajosa, opowiada je Jokaście. Zaczyna od swojego dzieciństwa, kończy zaś na spotkaniu z Lajosem. Mówi:
  (…) Nikt inny,
  Lecz ja tę klątwę sam na się rzuciłem.
  Na razie są to tylko podejrzenia, gdyż wszyscy czekają na przybycie pasterza, świadka tej zbrodni.Szukaj powiązań:
  
  Od czego jeszcze może zależeć ludzki los?
  • Od woli Boga – Biblia (np. Księga Hioba)
  • Od samego człowieka, który podejmuje takie a nie inne decyzje – Makbet Szekspira
  • Od historii – Kordian Słowackiego, Przedwiośnie Żeromskiego
  • Od uwarunkowań biologicznych, ulegania wrodzonym popędom i instynktom – twórczość naturalistów, Chłopi Reymonta
  • Od przypadku – Ikar Iwaszkiewicza

• Ważna scena: (stasimon czwarty)
  Pieśń o marności ludzkiego życia:
  O śmiertelnych pokolenia!
  Życie wasze, to cień cienia.
  Nic, co dobre i szczęśliwe, nie jest stałe. Człowiek traci złudzenia i marzenia, jest skazany na nieszczęście. Los każdego z nas – podobnie jak los Edypa – zależy od sił wyższych.

• Ważna scena: (ostatnia wypowiedź chóru)
  To podsumowanie losów Edypa, ale też refleksji dotyczących ludzkiego życia. Nie powinniśmy być zbyt pewni siebie – nasz los może się odmienić tak jak życie tebańskiego króla. Przeznaczeniem człowieka jest raczej nieszczęście, ból, troska. Nie wiemy, jakie będzie nasze życie, zanim go nie przeżyjemy:
  Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy,
  aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży.Szukaj powiązań
  Zmienność losu jako częsty motyw poezji Kochanowskiego (np. fraszka O żywocie ludzkim, Pieśń IX, Pieśń III)

 

We władzy sprzecznych emocji

Edyp był szczęśliwym mężem i ojcem – z Jokastą miał czwórkę udanych dzieci. Ale bogowie przypomnieli sobie o jego zbrodniach. Akcja tragedii Sofoklesa zaczyna się właśnie w tym momencie. Na Teby zaczynają spadać klęski: nieurodzaj, zaraza… Mieszkańcy miasta proszą Edypa o ratunek, a ten wysyła Kreona do wyroczni delfickiej, by poznać przyczynę boskiego gniewu. Pytia każe pomścić śmierć Lajosa – Edyp postanawia, że odkryje prawdę o mordercy króla i wymierzy mu karę:

I tak złoczyńcy klnę, aby on w życiu […]
nędzy, pogardy doświadczył i sromu.

Niestety, nie wie, że w tym momencie wydaje wyrok na samego siebie…

Prawdę zna wróżbita Tyrezjasz, ale lęka się ją wyjawić. Robi to dopiero wówczas, gdy Edyp rzuca podejrzenie, że to właśnie Tyrezjasz jest poszukiwanym zabójcą. Mówi do króla:

Którego szukamy, ty jesteś mordercą.

Ale Edyp nie chce wierzyć. Pewny siebie, pełen pychy, początkowo nie zastanawia się nad słowami wróżbity. Podejrzewa o zdradę i jego, i brata swej żony. Jest pełen gniewu. Czuje się obrażony – sądzi, że Kreon zazdrości mu tronu, który objął przecież z woli bogów. Jednak powoli słowa Tyrezjasza zaczynają w nim budzić niepokój. Władca Teb swoje rozterki zagłusza oskarżeniami pod adresem Kreona. Ten spokojnie wykłada mu swoje racje, mówi w końcu do Edypa:

Bo ci rozwagi brak.

Coraz więcej szczegółów świadczy, że to król Teb jest poszukiwanym zabójcą. Jokasta opowiada o okolicznościach śmierci Lajosa, które wydają się Edypowi dziwnie znajome. On sam mówi o swej przeszłości: o strasznej wróżbie, jaką usłyszał od delfickiej wyroczni, o zabiciu starca, “gdzie potrójne rozchodzą się drogi”. Jeszcze ma cień nadziei, że to nie on… Przed prawdą ucieka także Jokasta – jak uwierzyć w coś tak strasznego? I wówczas przybywa posłaniec z Koryntu. Edyp dowiaduje się o śmierci Polybosa. I o tym, że tenże Polybos nie był jego ojcem. Posłaniec mógł mu wyjawić prawdę, bo właśnie on przed laty przyniósł do Koryntu porzucone niemowlę z przebitymi stópkami. Teraz Jokasta jest pewna, że Edyp jest jej synem. Próbuje powstrzymać go przed dalszym dochodzeniem prawdy – katastrofa jest już nieunikniona. Jednak władca Teb jest uparty. Chce jeszcze porozmawiać ze starym sługą, który może potwierdzić słowa posłańca. Niestety, wszystko okazuje się teraz jasne: Edyp jest ojcobójcą i kazirodcą. Zrozpaczony bohater oślepia się i prosi Kreona, by go wypędził z miasta. Jego matka i żona Jokasta wcześniej popełnia samobójstwo.

Edyp jest człowiekiem o skomplikowanej osobowości. Umie być dobrym władcą, dbającym o swoich poddanych, ale też tyranem, który łatwo feruje wyroki. Grzeszy pychą – uważa się za lepszego od innych, nie chce słuchać rad otoczenia. Jednak z drugiej strony jest człowiekiem uczciwym i dociekliwym – chce dotrzeć do prawdy, mimo że się jej boi. Przeżywa wahania, lęki, smutek, w końcu straszliwą rozpacz. Traci pewność siebie – z pokorą podporządkowuje się losowi. Zaczyna pojmować, że wyroki przeznaczenia są nieodwracalne.

 

Przesłanie

Król Edyp Sofoklesa i dzieje tytułowego bohatera udowadniają potęgę Fatum, przeznaczenia, jakie przypisano danemu człowiekowi. Wyroków przepowiedni nic nie jest w stanie zmienić, a ludzkie działania w tym kierunku, jak na ironię, jeszcze bardziej nakaz wypełniają. Na tym też polega ironia tragiczna, która dosięgła Edypa – potomka przeklętego przez bogów rodu Labdakidów.

Co to jest ironia tragiczna?
To ironia przeznaczenia, losu, który musi się dokonać, choćby człowiek jak najgoręcej i świadomie chciał tego uniknąć. Edyp to przykład podręcznikowy – im bardziej ucieka od przepowiedni, tym bardziej – jak na ironię – ją wypełnia.

Oto wykładnia Sofoklesowej tragedii:

• Nie należy ufać szczęściu!
• Nie da się uniknąć przeznaczenia!
• Nie należy wierzyć w ludzką moc!

Zaprezentuj sens i przesłanie Króla Edypa

Zapamiętaj (przytocz)

• Cytat z wypowiedzi Chóru (stasimon IV): „Pycha rodzi tyranów” (stasimon II) – te słynne słowa mogą okazać się przydatne.

• Apostrofę Chóru o nieuchronności przeznaczenia. Nie należy cieszyć się ze swego szczęścia, bo w każdej chwili los może to zmienić:
  O śmiertelnych pokolenia!
  Życie wasze to cień cienia.
  Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje
  Nad to, co w sennych rojeniach uwij
  e aby potem z biegiem zdarzeń
  Po snu chwili runąć z marzeń.
  Ten fragment możesz zacytować przy wszystkich pracach dotyczących ludzkiego losu, przeznaczenia, pytań o miejsce człowieka we wszechświecie.

 

Kilka faktów z dziejów Edypa

• Edyp rodzi się jako syn Lajosa i Jokasty w Tebach.
• Przepowiednia głosi, że zabije ojca i ożeni się matką.
• Rodzice każą go zabić.
• Ocalony trafia na dwór Koryntu – wychowuje go para królewska.
• Edyp poznaje swoje przeznaczenie za sprawą wyroczni w Delfach i ucieka z Koryntu.
• W czasie wędrówki zabija swojego ojca – Lajosa.
• Trafia do Teb gnębionych przez Sfinksa.
• Pokonuje go (słynne rozwiązanie zagadki), przejmuje władzę.
• Żeni się z Jokastą, ma z nią dzieci – Antygonę, Ismenę, Polinejkesa i Eteoklesa.
• Po odkryciu prawdy (treść tragedii) wykłuwa sobie oczy i wyrusza na wygnanie.

Edyp jest postacią szlachetną i zdaje się być ofiarą bogów. Sofokles ukazuje jego uczucia: lęk, niepokój, rozpacz. Ale jest też człowiekiem upartym, dumnym, pewnym siebie, postrzega się jako zbawcę Teb. Z jednej strony nim jest (pokonał Sfinksa), z drugiej – to on jest przyczyną nieszczęść miasta. To też element ironii tragicznej. Jest pyszny – nie słucha Terezjasza, który chce go odwieść od śledztwa, ufa sobie, zaczyna podejrzewać spisek (to warto pamiętać, gdyby w temacie proszono o charakterystykę postaci lub analizę jej uczuć).

Uwaga na pułapki!
Sofokles umieszcza w tragedii dzieje Edypa, od chwili gdy jest on już władcą Teb i mężem Jokasty. Wcześniejsze zdarzenia są w utworze odtwarzane stopniowo – my znamy je z mitu. Stąd częsty błąd tych, którzy nie czytali lektury – sugestia, że utwór opowiada o całym życiu Edypa.

Co pisać o Edypie jako władcy?

• W myśl poglądu starożytnych: władca to pierwszy wśród ludzi. Oto w jaki sposób zwracają się do Edypa podwładni:
  Choć więc my ciebie nie równamy bogom,
  (…) ciebie pierwszym mienimy wśród ludzi.

• Znajdź w tekście, w jaki sposób król Teb odnosi się do swoich podwładnych: wychodzi do nich na próg, zwraca się do nich: „dzieci” – odnosi się do nich z ojcowską czułością.

• Edyp cierpi za miasto i za każdego mieszkańca. Oznacza to więc, że kocha miasto, do którego przybył (jak sądzi) jako obcy. Chce mu pomóc, podejmuje właściwe według siebie kroki – zanim poddani przyszli do niego z prośbą o radę i ratunek, on sam podjął działania mające na celu uratowanie miasta (wysłał Kreona do wyroczni już jakiś czas temu).

• Poczuwa się zobowiązany do poszukiwania zabójcy poprzedniego króla jako jego następca i drugi mąż jego żony. Snuje – tu dość dyskusyjną – teorię pokrewieństwa.

• Czy jest władcą dobrym, czy tyranem? Edyp należy do typu: ojciec narodu – myśli o dobru ogółu, chce ratować miasto. Nie wie, że sam jest przyczyną klęski miasta – gdy to sobie uświadamia, wykłuwa sobie oczy – to świadczy o cierpieniu i odpowiedzialności.

Z kim zestawiać Edypa?

• Jako postać tragiczna i zbrodnicza – z Makbetem Szekspira (zwróć uwagę na pobudki czynów postaci, kwestię odpowiedzialności za poczynione zbrodnie) najważniejsze tu będzie pojęcie tragizmu w wersji Szekspirowskiej i antycznej – istota tkwi właśnie w odpowiedzialności bohatera za swoje czyny.

• Jako postać tragiczna – z Antygoną – bohaterka dokonała wyboru pomiędzy prawem boskim a ludzkim. Edyp usiłuje umknąć nakazowi boskiemu.

• Jako ofiarę hamartii, swojego rodzaju everymana – reprezentanta wszystkich ludzi próbującego pokierować własnym losem – z Józefem K., bohaterem Procesu Franza Kafki.

Punkty za skojarzenia

• z Makbetem – postacią tragiczną w duchu szekspirowskim;
• Z Antygoną – tragedią Sofoklesa, ukazująca losy dzieci Edypa;
• z esejem Camusa Mit Syzyfa.

Sofokles (496-406 p.n.e.) – jeden z trzech największych tragików greckich, tworzący w czasach Peryklesa (był zresztą jego przyjacielem). Autor około 123 sztuk, z których zachowało się zaledwie 7: Ajas, Antygona, Król Edyp, Edyp w Kolonos, Trachinki, Elektra, Filoktet, oraz fragment dramatu satyrowego Tropiciele. Zasługi Sofoklesa to wprowadzenie do dramatu trzeciego aktora, powiększenie chóru z 12 do 15 osób, ale przede wszystkim stworzenie bohaterów indywidualistów, wiernych sobie nawet wówczas, gdy stawali się zabawką przeznaczenia. Sofokles pogłębił analizę psychologiczną postaci.

Zobacz:

Król Edyp Sofoklesa

Edyp – charakterystyka

Przedstaw treść tragedii Sofoklesa Król Edyp

Król Edyp jako przykład tragedii antycznej

Władza tematem tragedii Król Edyp Sofoklesa

Król Edyp – winny czy niewinny? Oceń tytułowego bohatera tragedii Sofoklesa.