Sofokles, Król Edyp

Autor

Sofokles – jeden z trzech wielkich twórców tragedii greckiej. Żył w V w. p.n.e. (496-406), wtedy tworzył i przyczynił się do ukształtowania klasycznego typu tragedii. Jego najważniejsze dzieła to Król Edyp i Antygona – te są wciąż obecne w repertuarach teatrów, bo stanowią wyzwanie dla najambitniejszych reżyserów. W ciągu 90-letniego żywota napisał Sofokles ponad 120 sztuk! Do naszych czasów przetrwało osiem.
Do osiągnięć Sofoklesa zalicza się wprowadzenie na scenę trzeciego aktora.

Tło epoki

Antyk. V wiek p.n.e. Wiek szczególny, zwany złotym. Wiek demokracji ateńskiej, Peryklesa, rozkwitu sztuki i wielkich osobowości. Jest źródłem i kwintesencją tego, co nazywamy wartościami klasycznymi, bo przecież nazywanie całego antyku klasycznym to błąd. Ideały klasycyzmu – umiłowanie prostoty, harmonii, symetrii, w filozofii zaś życia, szacunek dla umiaru i rozwagi – to plon wieku V, który potem faktycznie stał się obowiązujący, wzorcowy, słowem – klasyczny.

Cóż z cech typowych dla antyku natychmiast odnajdujemy w Królu Edypie?

• Fabuła jest silnie osadzona w mitologii
• Siłą dominującą i determinującą rozwój wypadków jest wiara w Fatum ­i przeznaczenie

Tytuł

Twórcy tragedii greckiej zwyczajowo umieszczali w tytule imię głównego bohatera – nie ma więc nic szczególnego w decyzji Sofoklesa. Postać, której losy opiewała tragedia, musiała być wymieniona w tytule – wszyscy wiedzieli wówczas, o co i o kogo chodzi. Stąd mamy Antygonę, Elektrę, Medeę, Króla Edypa, Prometeusza skowanego. A fakt, że Kochanowski, pisząc Odprawę posłów greckich, odstąpił od tego zwyczaju, podaje się zawsze jako ­przykład łamania konwencji tragedii greckiej.

Temat

Tragedia rodzinna króla Edypa, odkrycie nieświadomie popełnionych przez niego zbrodni ojcobójstwa i kazirodztwa.

Gatunek

Król Edyp jest przykładem tragedii antycznej.

• Jej cechy
  • zasada trzech jedności – miejsca, akcji i czasu;
  • tragizm jako kategoria organizująca fabułę;
  • obecność chóru komentującego wypadki;
  • zasada decorum, czyli odpowiedniości stylu do treści;
  • jednorodność estetyczna dzieła (nie ma w tragedii elementów komizmu);
  • komentowanie scen drastycznych, nieprzedstawianie ich na scenie;
  • niezmienność charakterologiczna postaci;
  • katharsis, ironia tragiczna, konflikt tragiczny;
  • podział nie na znane dziś akty i sceny, lecz na epejsodiony i stasimony;

• Części tragedii antycznej:
  • prolog,
  • parodos (wejście chóru),
  • przeplatające się stasimony (pieśni chóru) i epejsodiony,
  • exodos (wyjście chóru).

Król Edyp jako przykład tragedii antycznej

Geneza

Kanwą dzieła jest mitologia a konkretnie mit o historii rodu Labdakidów. Był on obciążony klątwą. To z tego rodu pochodzili kazirodca i ojcobójca Edyp, jego synowie Eteokles i Polinejkes, którzy polegli w bratobójczej walce, i córka Edypa, o której dramacie opowiada inna tragedia Sofoklesa Antygona.

Ważne postacie

• Edyp – postać wiodąca. Nieświadomy sprawca wszystkich nieszczęść, człowiek gwałtowny, impulsywny, pewny siebie, choć z pewnością szlachetny. Aktywny – próbuje walczyć z przepowiednią i swoim losem. Tworzy też jeden z pierwszych portretów ojca w literaturze – przed tułaczką powierza swoje dzieci opiece Kreona.

• Kreon – brat Jokasty. Spokojny, rozsądny cierpliwy. Odgrywa rolę drugoplanową – przynosi wieści z wyroczni i prowadzi dialog z rozsierdzonym Edypem, który zarzuca mu spisek. Ważna jest jego wypowiedź na temat władzy, której zresztą bynajmniej nie pożąda – jakby w przeczuciu, że rola władcy i dla niego okaże się zgubna.

• Jokasta – żona i matka Edypa. Przedstawiona jako troskliwa małżonka, gdy zaczyna podejrzewać prawdę, chce uchronić się przed nieszczęściem, pragnie zaprzestać dociekań. Zwycięża w niej kobieta – bardziej niż prawdy pragnie pozostać w związku z mężczyzną, którego kocha.

• Tejrezjasz – wieszcz wzywany na konsultacje, gdy niepojęte są zdarzenia losu lub słowa wyroczni. Z reguły przynosi złe wieści. Tejrezjasz jest ślepy – to kara za to, że ośmielił się podglądać Atenę w kąpieli. Wieść głosiła, że był niegdyś kobietą, miał mieć życie siedmiokrotnie dłuższe niż zwykły człowiek i znał mowę ptaków. Sofokles przedstawia go jako upartego starca, który próbuje nie ujawnić znanej sobie prawdy. Przestrzega Edypa, że prawda go zniszczy, ale gdy król się upiera – ujawnia w końcu straszną tajemnicę…

 

Co się dzieje?

• Akcja tragedii dzieje się w Tebach, przed pałacem króla Edypa. W mieście-państwie panuje zaraza. Zrozpaczeni Tebańczycy proszą króla o pomoc. Jednocześnie pojawia się Kreon – szwagier Edypa – przynosząc wieści z wyroczni apolińskiej: zaraza będzie trwała dopóty, dopóki z miasta nie zostanie wypędzony morderca poprzedniego króla – Lajosa.

• Edyp zarządza śledztwo i w tym celu wzywa do siebie wróżbitę Tejrezjasza. Słowa starca wywołują w Edypie oburzenie: to on ma być mordercą Lajosa!

• Edyp węszy spisek – oskarża Kreona o niecną próbę przejęcia władzy. Sytuację ratuje Jokasta – żona Edypa – powstrzymuje go od pochopnych oskarżeń, tłumacząc, że ze świty zamordowanego Lajosa przeżył jeden służący, być może on zna prawdę.

• Zjawia się też posłaniec, przynosząc wieści o śmierci ojca Edypa – władcy Koryntu. Na tę wieść o naturalnej śmierci Polibosa bohater oddycha z ulgą – przepowiednia nie sprawdziła się, przecież go nie zabił. Wprawdzie nadal żyje żona Polibosa – Merope, jednak posłaniec pociesza – Edyp nie musi się lękać – bowiem Polibos i Merope nie byli wcale jego prawdziwymi rodzicami. Nie mogąc mieć dzieci, przygarnęli go jako małego jeszcze chłopca. Posłaniec sam brał udział w owej „adopcji” – znajomy pastuch z sąsiedniego królestwa przyniósł mu kiedyś małe dziecko z przebitymi stopami – ten zaniósł je do swoich władców, którzy z radością przyjęli je jak swojego syna. Od owych ran na nogach nadano dziecku imię Edyp – co dosłownie znaczy „obrzmiałonogi”. Ale ta wieść rujnuje spokój Edypa – za wszelką cenę pragnie teraz poznać prawdę o swoim pochodzeniu. Gdy pojawia się pastuch, wychodzi na jaw cała tragiczna historia ­Edypa. Jest jednak dzieckiem Jokasty i Lajosa, które w obawie przed straszliwą przepowiednią miało zostać pozbawione życia. Sługa, który odpowiedzialny był za egzekucję, ulitował się jednak nad malcem i oddał go pasterzom korynckim. Gdy Edyp dorósł i poznał ciążącą na nim klątwę, postanowił opuścić „rodziców”. Uciekając z Koryntu, zabił podczas sprzeczki podróżnego (Lajosa), a w nagrodę za pokonanie Sfinksa dostał rękę owdowiałej Jokasty.

• Poznawszy prawdę, Jokasta popełnia samobójstwo, Edyp zaś widząc trupa żony, wydłubuje sobie oczy – tak aby więcej nie oglądać przeklętego świata.

• Utwór kończy się tragicznie – Edyp odchodzi – twierdzi, że niegodny jest tego, aby obcować z innymi ludźmi. W Tebach pozostaje czwórka jego dzieci – dla nich los także nie będzie łaskawy, ale to już zupełnie inna historia…

 

Kim jest mitologiczny Edyp?

• Edyp – jest postacią heroiczną – do jego najsłynniejszych czynów należało pokonanie Sfinksa – pół kobiety, pół lwa, który ­pożerał wszystkich ludzi nieznających odpowiedzi na jego zagadki. Edyp, którego ­wyróżnia pośród postaci mitologicznych wysoka inteligencja, w lot odgadł Sfinksowe łamigłówki. Nagroda za dobre czyny stała się jednak przyczyną jego zguby. I tak pozostało do końca: Edyp chcąc dob­rze – robi źle. To efekt ironii tragicznej obecnej w utworze. Edyp buntuje się przeciw Fatum, reprezentuje godność człowieka walczącego o swój los z bogami. Niestety – przegrywa.

• Edyp jest postacią tragiczną, wywołuje w widzach litość i trwogę. Trwogę dlatego, że jest podobny do odbiorców dzieła, a litość, ponieważ popełnił zbrodnię nieświadomie. Winę Edypa można nazwać hamartią – co po grecku oznacza winę niezawinioną. Według Arystotelesa, doskonałe dzieło tragiczne – poprzez wzbudzenie w odbiorcach litości i trwogi – wywołuje katharsis, czyli oczyszczenie. Edyp jest postacią tragiczną, gdyż obojętnie co zrobi – nie uniknie tragedii.

 

Król Edyp – gatunek, kompozycja

Utwór ten jest klasyczną tragedią antyczną. Odnaleźć w nim możemy wszystkie składniki tragedii, które Arystoteles wyróżnił w swojej Poetyce. Należy do nich m.in.

• Zasada trzech jedności:
  • czasu – czas trwania akcji jest porównywalny do czasu odgrywania sztuki,
  • miejsca – akcja dzieje się w jednym miejscu – przed pałacem w Tebach,
  • akcji – zdarzenia dotyczą tylko historii Edypa
• Oczywiście, obecny jest chór,
• Obowiązuje zasada decorum.

Uwaga!
Sofokles także w klasyczny sposób dozuje napięcie w akcji swej tragedii. O „przeklętej prawdzie” dowiadujemy się stopniowo, ­razem z Edypem. Starożytni za podstawowe elementy fabuły tragicznej uznawali perypetie (pomyłki i zbiegi okoliczności) i rozwiązania (wyjaśnienia owych pomyłek i zbiegów okoliczności).

 

Wartości Króla Edypa

• Podejmuje ponadczasowy temat kruchości ludzkiego szczęścia i zmienności losu
• Mówi o znikomości ludzkiego życia
• Przestrzega przed pychą i wiarą w siebie – być człowiekiem to nic wobec Fatum i bogów
• Mówi o nieubłagalności Fatum – jest wykładnią starożytnej wiary w przeznaczenie
• Podejmuje temat theatrum ­mundi – przedstawia życie na kształt ­teatru człowieka jako marionetki w rękach reżysera
• Naucza, że nie rozum jest gwarancją powodzenia, lecz posłuszeństwo wyroczni.

 

Ponadczasowość Króla Edypa

Tragedia Edypa jest metaforą życia człowieka, który jest igraszką w rękach bogów i losu. Wszystko, cokolwiek robi, naznaczone jest piętnem zbrodni i musi prowadzić do upadku. Życie ludzkie to pasmo udręk i cierpień, z których wybawienie przynosi dopiero śmierć. Szczęście jest tylko złudą zesłaną przez bogów po to, by tym boleśniejsza była ostateczna klęska człowieka. Lepiej więc nie znać swego losu, nie dochodzić prawdy o samym sobie: tylko to może zapewnić człowiekowi ów pozorny i nietrwały spokój. Zaufanie do własnego rozumu, pycha i lekceważenie wyroczni wywołuje gniew bogów i przyspiesza ową nieuniknioną zgubę.

 

Sens i przesłanie lektury

Prawdy o ludzkim życiu, które pokazał Sofokles w Królu Edypie, nie uległy dezaktualizacji. Należą do nich:

• Refleksja o znikomości życia i złudności fortuny. Nie ma nic bardziej ulotnego niż poczucie szczęścia, spokój powodzenia. Dziś jesteś na szczycie, królem i zwycięzcą – jutro nieszczęsnym, zrozpaczonym ślepcem. Taki los spotkał Edypa – króla Teb, pogromcę Sfinksa.

• Refleksja o przeznaczeniu – nikt go nie uniknie, im bardziej ktoś działa przeciw swojej wyroczni, tym bardziej ją wypełnia.

• Refleksja o kruchości ludzkiego życia, o człowieku, który jest igraszką w rękach bogów.

• Refleksja o niebezpieczeństwie wynikającym z pychy człowieka, który wierzy we własną moc. Wiara we własną czystość i nieomylność doprowadziła Edypa do zguby. Właściwie nie wiemy o sobie nic pewnego…

• Król Edyp jest także dziełem o władzy i jej niszczącej sile, piętnie przeszłości, która nigdy nie mija, zły czyn popełniony przez człowieka prędzej czy później powróci. Ileż powstanie na ten temat dzieł w następnych stuleciach!

 

Ta lektura jest ważna bo:

• Jest to typowy przykład tragedii greckiej.
• Pokazuje działanie Fatum.
• Opowiada o uniwersalnych tabu, do dziś funkcjonujących w społeczeństwie takich jak kazirodztwo.
• Nawiązuje do mitologii greckiej, która jest kolebką cywilizacji europejskiej.
• Promuje takie wartości, jak honor, uczciwość, człowieczeństwo.
• Napięcie dramatyczne, które tkwi w tym utworze, jest ogromne. Do dziś tragedia Edypa porusza i jest grana na licznych scenach.
• Tragedia Edypa inspirowała wielu współczesnych autorów.

Terminy związane z lekturą

• Katharsis – duchowe oczyszczenie. Kategoria przypisana przez Arystotelesa tragedii greckiej. Polega na tym, iż widz doznaje oczyszczenia poprzez obserwację dziejów bohatera. Staje się tak przez przeżycie uczucia litości i trwogi. Litujemy się, bowiem gdy obserwujemy nieszczęścia człowieka niewinnego, doznajemy trwogi – widząc jego podobieństwo do nas samych.

• Hybris – pycha, pewność swoich racji, zarozumiałość – stały się przyczynami klęski Edypa.

• Tragizm – kategoria charakterystyczna dla tragedii. Polega na uwikłaniu bohatera w konflikt tragiczny – czyli w sytuację, w której każda decyzja będzie zła. Jakkolwiek postąpi bohater tragiczny, ściągnie na siebie nieszczęście. Nie należy mylić tragizmu i tragedii w tym sensie z tragedią życiową, potocznie rozumianą jako splot złych wydarzeń i nieszczęść.

• Ironia tragiczna – bohater stara się uniknąć klątwy – a jak na ironię – tym bardziej ją wypełnia. Jego działanie wynika zazwyczaj z niewiedzy.

• Hamartia – wina niezawiniona. Bohater rzeczywiście popełnia zbrodnię, ale czyni to nieświadomie, jak choćby Edyp, poślubiając własną matkę.

 

Tematy, z którymi można powiązać Króla Edypa

• przeznaczenie, fatum,
• los człowieka,
• władza,
• moralność,
• rodzina,
• wina i kara,
• samotność,
• duchowe rozterki,
• odpowiedzialność za swoje czyny,
• niezawinione cierpienie.

Zapamiętaj!

• Źródło tematu tragedii Sofoklesa
  Punktem wyjścia tragedii Król Edyp jest mit o rodzie Labdakidów. Wszystkie czyny Edypa są rezultatem przekleństwa rodu, ale i wynikają z jego postawy wewnętrznej.
  Sofokles na plan pierwszy wysunął czysto ludzki aspekt losu głównego bohatera, do pewnego stopnia niezależny od nieodwracalnych wyroków fatum. Innymi słowy: los i bogowie napiętnowali Edypa klątwą, która prędzej czy później doprowadzi go do upadku, ale bezpośrednim sprawcą owej klęski będzie on sam.

• Głównym przedmiotem zainteresowania Sofoklesa jest człowiek, jego wielkość i upadek, jego namiętności i pragnienia, które prowadzą do klęski i zguby. Sofokles dostrzega przyczyny klęski człowieka w jego własnym życiu, w decyzjach i postępowaniu. Nie oznacza to, że człowiek ma całkowicie wolną wolę – ponad nim są bogowie, którzy każą cierpieć zarówno winnym, jak i niewinnym. Cierpienie i smutek to nieodłączne elementy życia ludzkiego. Ale nie zawsze cierpienie jest tylko karą – poprzez nie człowiek doznaje oczyszczenia, wkracza na wyższy poziom człowieczeństwa.

• Edyp – bohater tragiczny
  Tragedią Edypa jest jego niewiedza, klęska – to poznanie. Wszystkie zbrodnie Edypa, zamordowanie własnego ojca, zhańbienie matki, wynikły z owej niewiedzy. Kiedy bohater powiada:
  Apollo, on to sprawił, przyjaciele,
  On był przyczyną mej męce.
  – rozumiemy, że chodzi tu z jednej strony o odpowiedź delfickiej wyroczni Apolla, która kazała Tebańczykom odszukać i wygnać z kraju zabójcę Lajosa, z drugiej zaś o to, że Apollo jako bóg przepowiedni, znający wszystkie tajemnice ludzkie, nie wyjawił Edypowi sekretu jego pochodzenia i dopuścił do tych straszliwych zbrodni. Owo zaślepienie i niewiedza Edypa objawiły się nie tylko w zgładzeniu ojca i kazirodczym związku z matką, ale przede wszystkim w gorliwości i uporze, z jakim szuka on zbrodniarza – zabójcy Lajosa. Szczytem ironii tragicznej jest wyrok wydany przez Edypa na mordercę Lajosa, czyli na samego siebie.

• Na czym polega wina Edypa?
  Grzechem Edypa było zlekceważenie wróżby Tyrezjasza, którego ustami przemawiała delficka wyrocznia. Edyp podejrzewa Tejrezjasza o spisek z Kreonem, gdy ten ostrzega władcę, że jest sprawcą nieszczęść miasta i przepowiada mu zgubę. Edypem kieruje pycha – nie chce przyjąć do wiadomości, że słowa Tejrezjasza są prawdziwe i nie chce zrezygnować z władzy. Stara się wyśledzić mordercę Lajosa, pomimo to, że kolejne wydarzenia potwierdzają, że to on zabił swego ojca. Edyp wbrew rozsądkowi i radom żony dąży do poznania
  prawdy – grozi śmiercią pasterzowi, który nie chce potwierdzić, czy to Edyp jest dzieckiem znalezionym w górach, synem Lajosa. W końcu zrozpaczony poznaje swoje pochodzenie i wykłuwa sobie oczy szpilkami z włosów swej matki i żony, która z rozpaczy powiesiła się. Potem opuszcza kraj, mimo że Kreon wybacza mu niesprawiedliwe oskarżenia o zdradę.

• Fatalizm – istota tragedii
  Całość dziejów Edypa i jego rodu to jakby obraz skonstruowany na potwierdzenie tezy: nie unikniesz swojego losu, to, co przepowiedziała wyrocznia, musi się spełnić i nie ma od tego ucieczki. Nawet jeśli przyszłość uchyli rąbka swej tajemnicy. To właśnie fatalizm – konieczność i nieodwołalność zdarzeń, które mają nastąpić. Zauważmy, że Lajos wiedział, iż syn ma go zgładzić – więc pozbył się go. Edyp dowiedział się, że według wyroczni zabije ojca – porzucił więc swoich domniemanych rodziców, aby, o ironio! – napotkać na drodze prawdziwego rodzica, kłócić się z nim i zabić go. Oto prawdziwa ironia losu!

Ważna scena
Scena, w której Edyp sam wymierza sobie karę – jest to scena zbyt drastyczna, by mogła zostać pokazana na scenie w teatrze antycznym. Dlatego zostaje przedstawiona jedynie w relacji Posłańca. Z tej relacji wynika, że Jokasta odebrała sobie życie, wieszając się na własnej chuście, a Edyp, świadomy swych win, i widząc trupa żony, wyłupił sobie oczy.

Zagadka Sfinksa
Edyp kiedy dotarł do Teb, wśród mieszkańców siał przerażenie okrutny Sfinks – potwór, który miał ciało lwa, lecz twarz i piersi kobiety, a skrzydła ptaka. Pożerał on ludzi, jeśli nie potrafili rozwiązać jego zagadki: „Co to za zwierzę obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?”. Edyp odpowiedział, że to człowiek, gdyż jako dziecko chodzi na czworakach, jako dorosły na dwóch nogach, a jako starzec podpiera się laską – ma więc trzy nogi. Była to odpowiedź prawidłowa i Sfinks rzucił się w przepaść.

Zobacz:

Edyp – bohater mitu

Przedstaw treść tragedii Sofoklesa Król Edyp

Król Edyp praca domowa

Król Edyp – winny czy niewinny? Oceń tytułowego bohatera tragedii Sofoklesa.

Król Edyp na maturze