WYPRACOWANIE
Na podstawie analizy podanego fragmentu „Pana Tadeusza” i znajomości całego utworu prześledź drogę Jacka Soplicy do rehabilitacji i wyjaśnij, na czym polegała istota przemiany bohatera?
Wszak sam wiesz, Gerwazeńku, jak Stolnik zapraszał
Często mnie na biesiady; zdrowie moje znaszał.
Krzyczał nieraz, do góry podniósłszy szklanicę,
Że nie miał przyjaciela nad Jacka Soplicę;
Jak on mnie ściskał! Wszyscy, którzy to widzieli,
Myśleli, że on ze mną duszą się podzieli.
On przyjaciel? On wiedział, co się wtenczas działo
W duszy mojej!
Tymczasem już szeptała o tym cała okolica,
Jaki taki gadał mi: Ej, panie Soplica,
Daremnie konkurujesz; dygnitarskie progi
Za wysokie na Jacka podczaszych nogi.
[…]
Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę!
Że mnie, Jackowi, czarną podano polewkę!
[…]
Jeździłem koło zamku; ile biesów w głowie
I w sercu miałem, kto ich imiona wypowie!
Stolnik! Zabija dziecię własne, mnie już zabił,
Zniszczył – jadę pod bramę, szatan mnie tam wabił.
Patrz, jak on hula! Co dzień w zamku pijatyka,
Ile świec w oknach, jak brzmi w salach muzyka!
I ten zamek na łysą głowę mu nie runie –
Pomyśl o zemście, to wnet szatan broń podsunie.
Ledwie pomyślał, szatan zsyła Moskali.
Stałem patrząc; wiesz, jak wasz zamek szturmowali.
Bo fałsz, żebym był w jakiej z Moskalami zmowie.
Patrzyłem; różne myśli snuły się po głowie.
Zrazu z uśmiechem głupim, jak na pożar dziecko,
Patrzyłem, potem radość uczułem zbójecką,
[…]
Wtem ujrzał, poznałem: wystąpił na ganek
I brylantową szpinką ku słońcu migotał,
I wąs podkręcał dumnie, i wzrok dumny miotał,
I zdało mi się, ze mnie szczególnie urągał,
Że mnie poznał i ku mnie rękę tak wyciągał,
Szydząc i grożąc. – Chwytam karabin Moskala,
Ledwie przyłożył, prawie nie mierzył – wypala!
Wiesz!
[…]
Imię zdrajcy przylgnęło do mnie jak dżuma.
Odwracali ode mnie twarz obywatele,
Uciekali ode mnie dawni przyjaciele,
Kto był lękliwy, z dala witał się i stronił;
Nawet lada chłop, lada Żyd, choć się pokłonił,
To mnie z boku szyperskim przebijał uśmiechem;
Wyraz zdrajca brzmiał w uszach, odbijał się echem
W domie, w polu; ten wyraz od rana do mroku
Wił się przede mną, jako plama w chorym oku.
Przecież nie byłem zdrajcą kraju.
Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika,
Dano Soplicom znaczną część dóbr nieboszczyka,
Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczycić
Urzędem. – gdybym wtenczas chciał się przemoskwicić!
[…]
Uciekłem z kraju!
Gdziem nie był! Com nie cierpiał!
[…]
Bardziej niźli z miłości, może z głupiej pychy
Zabiłem; więc pokora, wszedłem między mnichy,
Ja, co niegdyś dumny z rodu, ja, com był junakiem,
Spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem,
Że jako robak w prochu…
Zły przykład dla Ojczyzny, zachętę dla zdrady
Trzeba było odkupić dobrymi przykłady,
Krwią, poświęceniem się…
Biłem się za kraj; gdzie? Jak? Zmilczę; nie dla chwały
Ziemskiej biegłem tylekroć na miecze, na strzały.
Milej sobie wspominam, nie dzieła waleczne
I głośne, ale czyny ciche, użyteczne,
I cierpienia, których nikt…
Udało się nieraz do kraju przedzierać,
Rozkazy wodzów nosić, wiadomości źbierać,
Układać zmowy – znają i Galicjanie
Ten kaptur mnisi – znają i Wielkopolanie!
Pracowałem przy taczkach rok w pruskiej fortecy,
Trzy razy Moskwa kijami zraniła me plecy,
Raz już wiedli na Sybir; potem Austryjacy
W Szpicbergu zakopali mnie w lochach do pracy,
W carcer durum – a Pan Bóg wybawił mnie cudem
I pozwolił umierać miedzy swoim ludem,
Z Sakramentami.
Może i teraz, kto wie? Możem znowu zgrzeszył!
Możem nad rozkaz wodzów powstanie przyśpieszył!
Ta myśl, że dom Sopliców pierwszy się uzbroi,
Że pierwszą Pogoń w Litwie zatkną krewni moi!…
Ta myśl… zdaje się czysta…
KLUCZ ODPOWIEDZI
Co można wydobyć z podanych fragmentów?
1. Scena w kontekście całego utworu:
- Pochodzi z końcowej partii utworu, z księgi XI Emigracja. Jacek. poprzedzonej opisem bitwy z Moskalami, w której ksiądz Robak odnosi śmiertelną ranę.
- Jest fragmentem spowiedzi Jacka Soplicy w obliczu nadchodzącej śmierci.
- Przedstawia spotkanie dwóch największych wrogów: Jacka Soplicy – zabójcy Stolnika Horeszki i Gerwazego – wiernego sługi Horeszków.
- Odsłania tajemnicze losy księdza Robaka (Jacka Soplicy), ukazując pełną trudu i poświecenia drogę do odkupienia winy.
- Stanowi ideologiczny składnik całego utworu: prezentując dzieje bohatera dążącego do rehabilitacji poprzez heroiczne czyny, daje pozytywny wzorzec Polaka – patrioty, uświadamia, że można podnieść się z największego moralnego upadku.
- Jest przykładem jednego z najważniejszych w polskiej literaturze romantycznej monologów lirycznych, przesądzającym o synkretycznym charakterze utworu.
2. Sposób przedstawienia bohatera:
Autoprezentacja: bohater wypowiada się w pierwszej osobie poprzez bezpośrednie wyznanie. W ten sposób zanika dystans epicki, relacja Soplicy staje się bardziej autentyczna i szczera, a sama postać budzi większą sympatię i współczucie czytelnika.
3. Wstępna prezentacja postaci:
- Jacek – niezbyt zamożny szlachcic z okolic Nowogródka, zabijaka i paliwoda, znany ze swego wybujałego temperamentu w całym powiecie. Krewki charakter zjednał mu sympatię okolicznej szlachty, Soplica miał pośród niej znaczny posłuch.
- Goszczony i przyjmowany z honorami przez Stolnika Horeszkę stał się ofiarą fałszywej przyjaźni. Przebiegły magnat chciał wykorzystać wpływy Jacka wśród szlachty dla uzyskania odpowiedniego poparcia w sejmie.
- Jacek pokochał córkę Stolnika, Ewę, niestety na znak odmowy podano mu czarną polewkę.
- Był świadkiem napadu Moskali na zamek Horeszków, zobaczył Stolnika dzielnie odpierającego atak nieprzyjaciela. Pod wpływem żalu, złości, urażonej dumy wystrzelił celnie w stronę Stolnika i zabił magnata.
- Okrył się hańbą, stracił honor, uznano go za zbrodniarza i zdrajcę, posądzono o zmowę z Moskalami.
4. Droga do rehabilitacji:
- Soplica odczuwał potrzebę oczyszczenia z popełnionej zbrodni.
- Stłumił w sobie szlachecką pychę, na znak pokory przywdział mnisi habit i przybrał imię Robaka.
- Winy odkupił dobrymi uczynkami, służąc ojczyźnie: walczył za kraj w armii napoleońskiej, został emisariuszem przewożącym rozkazy wodzów, prowadził działalność polityczną w całym kraju, zarówno w Wielkopolsce, Galicji jak i na Litwie. Często doświadczał poniewierki, gorzko płacąc za swoje poświęcenie: pracował w pruskiej fortecy i szpicberskich lochach, doznał represji ze strony Moskwy.
- Jako emisariusz przybył do Soplicowa z zamiarem przygotowania na Litwie powstania zbrojnego. Pragnął, by ród Sopliców jako pierwszy stanął do walki z Rosją i dał przykład innym.
5. Istota przemiany bohatera:
Doświadczenia życiowe doprowadziły do przemiany wewnętrznej bohatera. Z pełnego dumy pieniacza i warchoła Jacek przeobraził się w skromnego, oddanego ojczyźnie działacza politycznego. Uznał swoją winę, wyraził skruchę i haniebną zbrodnię odkupił licznymi przykładami służby ojczyźnie. Krewki temperament i szlachecka pycha doprowadziły Soplicę do upadku moralnego ale nie przekreśliły szansy na ekspiację. Ten niegdyś znany w całym powiecie awanturnik, kompan „do wypitki i wybitki” stał się wzorem Polaka, prawego obywatela, wielkiego patrioty.
W spowiedzi zwierza się ze swoich doświadczeń i przeżyć, wspomina upokorzenie, jakiego doznał ze strony Stolnika Horeszki, podkreślając potrzebę zadośćuczynienia. O swoich heroicznych czynach mówi powściągliwie, niektóre z nich pomija milczeniem, jakby nie chciał gloryfikować zasług. To wszystko dowód duchowo-moralnej przemiany, przezwyciężenia szlacheckiej buty i egoizmu.
Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?
Przywołaj inne fakty z biografii Jacka Soplicy, które poszerzą rejestr jego szlachetnych zasług.
- Pamiętaj, że w trakcie polowania na niedźwiedzia to ksiądz Robak, strzelając do rozjuszonego zwierza, ratuje życie Hrabiemu – ostatniemu z rodu Horeszków.
- Podczas bitwy z Moskalami zasłania Tadeusza własnym ciałem, odnosząc śmiertelną ranę.
- Prowadzi aktywną działalność agitacyjną wśród okolicznych chłopów, uświadamia ich politycznie, przygotowuje do udziału w ogólnonarodowym zrywie niepodległościowym.
Wykorzystaj te fakty jako argumenty potwierdzające zadośćuczynienie dawnym winom.
Konteksty interpretacyjne, czyli do czego jeszcze odwołać się w pracy?
- Porównaj spowiedź Jacka Soplicy ze spowiedzią Giaura. Zwróć uwagę na podstawową różnicę: bohater Byrona w przeciwieństwie do Soplicy nie ma wyrzutów sumienia, nie żałuje zbrodni, którą popełnił. Zapewnia, że gdyby mógł przeżyć wszystko jeszcze raz, niczego by nie zmienił. Gardzi światem i ludźmi, odwraca się od życia, trwając w cierpieniu, którego żadna siła nie jest w stanie uleczyć. Jego spowiedź to przejaw skrajnego indywidualizmu i samotniczej wyniosłości.
- Odwołaj się do historii lorda Jima – bohatera powieści Conrada. Losy Jima – podobnie jak dzieje Jacka Soplicy – ukształtowane zostały według schematu hańby i ekspiacji, ale ostateczna wymowa nie jest tak oczywista jak w przypadku utworu Mickiewicza. Okazuje się, że mimo usilnych starań raz utraconego honoru nie da się odzyskać i piętno hańby prześladuje człowieka przez całe życie. To ciekawy materiał do zestawień.
Zobacz:
Udowodnij, że Pan Tadeusz Mickiewicza spełnia wymagania gatunku, jakim jest epos
Skomentuj opinię Czesława Miłosza: Pan Tadeusz jest poematem na wskroś metafizycznym