Skomentuj opinię Czesława Miłosza: „Pan Tadeusz” jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład istnienia jako obraz […] czystego Bytu.
Uwagi do tematu
Czy jeśli w poleceniu czytamy o „poemacie metafizycznym” lub „czystym Bycie”, należałoby czym prędzej wybrać inny temat? Niekoniecznie. Czasami trzeba kilkakrotnie coś przeczytać, by zrozumieć, że wcale nie jest takie trudne. Ta uwaga dotyczy zwłaszcza tematów, w których pojawia się cytat. Komentowanie czyjejś opinii jest trochę trudniejsze niż na przykład udowadnianie, że Pan Tadeusz ma cechy epopei.
Trudniejsze, ale też ciekawsze – daje szansę przedstawienia własnych poglądów. Zwróć uwagę, że „skomentuj” nie znaczy „udowodnij” – masz prawo nie zgodzić się z opinią Miłosza (choć łatwiej chyba pokazać jej słuszność…). Tak sformułowany temat daje też większą swobodę w wyborze formy. Możesz zdecydować się na rozprawkę – wystarczy określić we wstępie tezę (zgadzam się/ nie zgadzam się z Miłoszem), a później uporządkować argumenty. Ciekawszy byłby jednak esej – swobodne rozważania na temat poglądu Miłosza pozwolą na wykazanie się erudycją.
Tak możesz zacząć pracę
Punkt wyjścia: problem
Zgiełk, pośpiech, ciągła zmienność zasad i porządków, chaos… Taki jest nasz świat, w którym wszystko jest możliwe i nic nie jest pewne. Zagubieni, tęsknimy za spokojem i jakimś ładem, choć tak trudno nam go dostrzec w otaczającej nas rzeczywistości. Gdzie go szukać, podpowiada na przykład „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Ten niezwykły utwór pokazuje arkadię, której mieszkańcy żyją zgodnie z rytmem natury i odwiecznym porządkiem obyczajów. Nie bez powodu Czesław Miłosz napisał o epopei Mickiewicza, że „jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest […] ład istnienia jako obraz […] czystego Bytu”. Uważna lektura „Pana Tadeusza” dowodzi, jak wiele prawdy jest w tej opinii.
Punkt wyjścia: różne opinie o utworze
„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza należy do utworów, które od początku budziły rozbieżne opinie czytelników. Współcześni zarzucali autorowi zachowawczość, niepotrzebną idealizację zwyczajności (Słowacki określił to jako „ubóstwienie wieprzowatości życia”). Jednocześnie piękno przedstawionego świata wzruszało i zachwycało, a wspomnienie „kraju lat dziecinnych” budziło nostalgię czytelników-emigrantów. Także dziś epopeja Mickiewicza jest powodem dyskusji, różne są jej oceny i interpretacje. Jak odczytywać „Pana Tadeusza” w XXI wieku, gdy dawno umilkły echa romantycznych sporów politycznych, a rzeczywistość pokazywana w poemacie jest tak odległa od naszej? Czesław Miłosz podpowiada, by szukać w utworze Mickiewicza ilustracji odwiecznego porządku świata. Jego zdaniem, „Pan Tadeusz” jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład istnienia jako obraz […] czystego Bytu”. Ten ciekawy pogląd warto głębiej przemyśleć.
Przykładowe rozwinięcie
Co wskazuje na to, że Pan Tadeusz jest „poematem metafizycznym”?
Dział filozofii zwany metafizyką zajmuje się szeroko pojętymi problemami bytu. Co jest sensem ludzkiej egzystencji? Jakie prawa rządzą rzeczywistością? Metafizyczne są także pytania o dualizm świata, przemijanie, ludzką duszę. W Panu Tadeuszu można dostrzec wiele z tych problemów.
- Poemat jest próbą pokazania idealnego ładu, który można byłoby przeciwstawić chaosowi historii. W Epilogu Mickiewicz wspomina klęski działań narodowowyzwoleńczych, a potem gorzkie doświadczenia emigracji. Przeciwstawia duchową pustkę i obojętność zachodnich społeczeństw szczerości uczuć ludzi z rodzinnych stron. Pan Tadeusz jest jego ucieczką, marzeniem o idealnym świecie.
- Mickiewicz wielokrotnie podkreśla porządek panujący w Soplicowie – można w nim zobaczyć odbicie kosmicznego czy Boskiego ładu. Nic nie jest w stanie na dłużej zagrozić tej harmonii, nawet zajazd czy wpływ wielkiej historii (kampania Napoleona).
- Świat w Panu Tadeuszu jest światem jedności: całego społeczeństwa, ludzi z naturą, przeszłości z teraźniejszością. Bohaterowie wiedzą, jak powinni żyć, jakie wartości respektować. Grzechy wymagają pokuty i uzyskania przebaczenia (przykładem mogą być losy Jacka Soplicy). Przemijanie jest naturalnym elementem tego świata. Zachodom słońca towarzyszą wschody, po starym przychodzi nowe. Mickiewicz podkreśla przemijanie dawnego świata szlacheckiego („ostatni zajazd na Litwie”, „ostatni, co tak poloneza wodził” itp.), ale bohaterem tytułowym czyni przedstawiciela młodego pokolenia.
- U Mickiewicza przenikają się sfera materialna i duchowa, realia świata i jego tajemnice. Zwyczajne przedmioty i czynności nabierają głębszych sensów. Piękno rodzinnych stron jest także dowodem szczególnej Boskiej opieki. Fascynujący ład świata można interpretować jako odbicie doskonałości Boga.
Jakimi sposobami Mickiewicz czyni z Pana Tadeusza poemat metafizyczny?
Niekonkretność czasu
Choć już w tytule autor określa czas akcji (lata 1811 i 1812), trudno mówić o pełnej konkretyzacji. Dziwna pora roku przedstawiona w Panu Tadeuszu ma jednocześnie cechy wiosny, lata, a nawet jesieni.
Niekonkretność przestrzeni
Soplicowo zostało wykreowane na centrum świata (axis mundi). Wyraźnie oddzielone od reszty tego świata, w niewielkim stopniu poddaje się jego wpływom. Dwór Sopliców stanowi „centrum polszczyzny”, które promieniuje na całą okolicę, ma własny rytm życia. Staje się w ten sposób nie konkretnym miejscem na mapie, a raczej symbolem, ideą.
Specyficzny obraz świata
Nagromadzenie szczegółów sprawia, że rzeczywistość w Panu Tadeuszu jest jakby zagęszczona, przesadnie bogata. Jednocześnie Mickiewicz dokonuje idealizacji świata – Soplicowo staje się arkadią, miejscem szczęśliwości. W ten sposób obraz staje się jednocześnie konkretny i niekonkretny. Wiele dowiadujemy się o życiu na Litwie w początkach XIX w. (dokładne opisy potraw, używanych przedmiotów, obyczajów itp.), a jednocześnie mamy wrażenie, że czytamy piękną baśń, nierealistyczną sielankę.
W czym Mickiewicz odnajduje ład istnienia?
W świecie przyrody
Wyjątkowo dużo w epopei Mickiewicza opisów natury, bo też jej rytm jest w tym utworze jedną z podstaw harmonii świata. Wyznacza porządek prac i porządek życia. Bogata, bujna przyroda została przez pisarza ożywiona, a niekiedy nawet uosobiona. W soplicowskim ogrodzie „kapusta, sędziwe schylając łysiny,/ siedzi i zda się dumać o losach jarzyny”. Sad, ogród, pola to natura uporządkowana i przyjazna człowiekowi. I piękna! Zwykłe kumkanie żab jest u Mickiewicza porywającą muzyką wieczoru. Te dwa światy – natury i ludzi – współistnieją ze sobą w idealnej harmonii. Na przykład zajazdowi w Soplicowie odpowiada w przyrodzie gwałtowna burza.
W obyczajach i zasadach
Soplicowo jest oazą spokoju i bezpieczeństwa. Ten klimat tworzy wszechobecna etykieta: w określonym porządku mieszkańcy siadają przy stole i wracają ze spaceru, stały porządek mają polowanie czy zbieranie grzybów. Na straży zasad grzeczności stoją Podkomorzy, Wojski, Sędzia. Zwłaszcza ten ostatni żałował:
Ale na co dzień postrzegam, jak młódź cierpi na tem,
Że nie ma szkół uczących żyć z ludźmi i światem.
Kultywowanie dawnych obyczajów zakorzenia człowieka w społeczeństwie, daje mu poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie łączy przeszłość z teraźniejszością.
Propozycje zakończenia
Jak widać, łatwo udowodnić prawdziwość sądu Miłosza o Panu Tadeuszu. Mickiewiczowskie Soplicowo można uznać za obraz czystego Bytu, przypominający nam o rzeczach, które zbyt często gubimy w pośpiechu współczesnego świata. Jeśli nawet nie wszystko uda się zobaczyć od razu, poemat prowokuje do refleksji o sensie ludzkiego istnienia, o naszym miejscu w świecie. Niemało jak na utwór, który początkowo miał być jedynie wspomnieniem o „kraju lat dziecinnych”! Zastanowienie się nad słowami Miłosza pozwoliło mi inaczej spojrzeć i na Pana Tadeusza, i na moje życie.
Powtarzalny rytm natury, powtarzalny porządek obyczajów… Poprzez nie Mickiewiczowi rzeczywiście udało się pokazać „ład istnienia jako obraz czystego Bytu”. Ów „czysty Byt” z opinii Miłosza można skojarzyć z czymś na kształt platońskiej idei, można skojarzyć też z Bogiem. Obydwa te tłumaczenia podkreślałyby wyjątkową uniwersalność Pana Tadeusza, tłumaczącego coś, co zawsze pozostanie aktualne i ważne. Z takim przeświadczeniem współgra opinia Aliny Witkowskiej, badaczki twórczości Mickiewicza: „Pan Tadeusz jest otwarty ku każdej współczesności i właściwie jest pisany dla każdego z nas”. Te słowa, podobnie jak opinia Czesława Miłosza, niosą wielką prawdę.
Zobacz:
Opisz dworek szlachecki na przykładzie Soplicowa z Pana Tadeusza.
Udowodnij, że Pana Tadeusza Adama Mickiewicza można określić mianem epopei narodowej.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako portret szlachty polskiej.
Jakie warstwy społeczne przedstawione zostały w Panu Tadeuszu?