Pan Tadeusz

Co warto wiedzieć o Panu Tadeuszu, czyli trzy zagadnienia które każdy maturzysta powinien znać:

Pan Tadeusz to przykład narodowej epopei szlacheckiej, która przedstawia panoramiczny obraz polskiego społeczeństwa w przełomowym dla niego momencie. Punktem zwrotnym jest tu zarówno zniesienie pańszczyzny zapowiadające nadejście nowego porządku społecznego wolnego od feudalnych zaszłości jak i przemarsz wojsk napoleońskich w 1812 roku zwiastujący odzyskanie utraconej ojczyzny. Autor świadomie używa w utworze kilkakrotnie słowa ostatni (ostatni zajazd na Litwie, ostatni klucznik, ostatni, co tak poloneza wodzi itp.), by zasygnalizować, że Polska szlachecka wraz ze swym obyczajem, układem społecznym, mentalnością odchodzi w przeszłość, ustępując miejsca bardziej demokratycznym, nowoczesnym formom życia.

Dzieło Mickiewicza spełnia również formalne wymogi epopei jako gatunku:
- Rozpoczyna się inwokacją skierowaną do ojczyzny.
- Napisane jest wierszem trzynastozgłoskowym, który w literaturze nowożytnej odpowiada starożytnemu heksametrowi.
- Odznacza się niezwykłym rozmachem epickim, szczegółowością opisu, dbałością o detal.
- Posługuje się idealizacją w sposobie kreowania świata przedstawionego.

Utwór Mickiewicza jest pełnym nostalgii poematem o raju utraconym. Autor wskrzesza w nim duchowy obraz bliskiej sercu ojczyzny wraz z jej charakterystycznym rytuałem, urzekającym krajobrazem, historią i ojczystą mową. Soplicowskiej rzeczywistości nadaje idylliczne kształty, kreśląc obraz życia szlacheckiego sprzęgniętego z naturą i porządkiem staropolskich obyczajów. Przyroda wyznacza rytm życia mieszkańców, symbolizuje ich stany psychiczne, zapowiada przyszłe wydarzenia. Szlacheckie obyczaje kultywowane według odwiecznych scenariuszy ukazują bogactwo kultury duchowej, przywiązanie do tradycji. Każdy element soplicowskiej rzeczywistości ma swoje miejsce, cel i przeznaczenie. Mieszkańcy dworu tworzą zintegrowaną społeczność, w której nikt nie czuje się samotny ani wyobcowany. Realiów sielanki nie burzy ani ostatni zajazd na Sopliców, bo po chwilowym zamęcie prowadzi do pojednania skłóconych rodów ani wkroczenie armii Napoleona, gdyż niesie Polakom nadzieję na odzyskanie wolności. Mickiewicz tworzy świat pełen ładu, bezpieczeństwa i wiary w lepsze dla Polski czasy.

Pan Tadeusz kreuje typ bohatera romantycznego ukształtowanego według nowych kanonów romantycznej poetyki. Jacek Soplica – chociaż w dużej mierze przypomina swoich literackich poprzedników – otrzymuje jednak zupełnie nowe rysy osobowościowe: jest postacią dużo bardziej aktywna, dynamiczną. Jako działacz polityczny odrzuca samotna walkę jednostki za naród na rzecz idei powstania narodowego, w którym udział wezmą wszystkie stany. Soplica nie odznacza się tak wysokim stopniem indywidualizmu, jest kreacją dużo bardziej realistyczną, wiarygodną.

Wypracowanie

Spór o pejzaż. Analizując podany fragment „Pana Tadeusza”, scharakteryzuj występujące w nim postacie, zwracając szczególną uwagę na ich stosunek do natury. Sformułuj przesłanie sceny.

(fragment)

Hrabia podczas Sędziego sporów z Telimeną
Stał za drzewami, mocno zdziwiony tą sceną;
Dobył z kieszeni papier i ołówek, sprzęty,
Które zawsze miał z sobą, i i na pień wygięty
Rozpiąwszy kartkę, widać, ze obraz malował,
mówiąc sam z sobą: Jakbyś umyślnie grupował:
ten na głazie, ta na trawie, grupa malownicza!
Głowy charakterowe! Z kontrastem oblicza!
[…]
Choć Hrabia Telimenę już dawniej widywał
W domu Sędziego, w którym dosyć często bywał,
Lecz mało ją uważał; zdziwił się zrazu,
Rozeznając w niej model do swego obrazu.
Miejsca piękność, postawy wdzięk i gust ubrania
Zmieniły ja , zaledwie była do poznania.
W oczach świeciły jeszcze niezagasłe gniewy;
[…]
Pani, rzekł Hrabia, racz mej śmiałości darować,
[…] przerwałem chwile dumań: winienem ci te chwile
Natchnienia! Chwile błogie! Potępiaj człowieka,
Ale sztukmistrz twojego przebaczenia czeka!
Na wielem się odważył, na więcej odważę!
Sądź! – tu ukląkł i podał swoje pejzaże.

Telimena sądziła malowania proby
Tonem grzecznej, lecz sztukę znającej osoby;
Skąpa w pochwały, lecz nie szczędziła zachętu:
Brawo, rzekła, winszuję, niemało talentu.
Tylko Pan nie zaniedbuj; szczególniej potrzeba
Szukać pięknej natury! O, szczęśliwe nieba
Krajów włoskich! różowe Cezarów ogrody!
Wy, klasyczne Tyburu spadające wody!
I straszne Pauzylipu skaliste wydroże!
To, Hrabio, kraj malarzów! U nas, żal się Boże.
Dziecko Muz w Soplicowie oddane do mamki,
Umrze pewnie. […]

Zaczęli wiec rozmowę o niebios błękitach,
Morskich szumach, i wiatrach wonnych, i skał szczytach,
Mieszając tu i ówdzie, podróżnych zwyczajem,
Śmiech i urąganie nad ojczystym krajem.

A przecież wokoło nich ciągnęły się lasy
Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy! –
Czeremchy oplatane dzikich chmielów wieńcem,
Jarzębiny ze świeżym pasterskim rumieńcem,
Leszczyna jak menada z zielonymi berły,
Ubranymi jak w grona , w orzechowe perły;
A niżej dziatwa leśna: głóg w objęciu kalin
Ożyna czarne usta tuląca do malin.
Drzewa i krzewy liśćmi wzięły się za ręce,
Jak do tańca stojące panny i młodzieńce
[…]
Pan Tadeusz kręcił się nudząc niepomału
Długa rozmową, w której nie mógł brać udziału:
Aż gdy zaczęto sławić cudzoziemskie gaje
i wyliczać z kolei wszystkich drzew rodzaje:
[…]
Tadeusz nie przestawał dąsać się i zżymać,
Na koniec nie mógł dłużej od gniewu wytrzymać.

Był on prostak, lecz umiał czuć wdzięk przyrodzenia,
I patrząc na las ojczysty, rzekł pełen natchnienia:
Widziałem w botanicznym wileńskim ogrodzie
Owe sławione drzewa rosnące na wschodzie
I na południu, w owej pięknej włoskiej ziemi;
Któreż równać się może z drzewami naszemi?
Czy aleos z długimi jak konduktor pałki?
Czy cytryna karlica z złocistymi gałki,
Z liściem lakierowanym, krótka i pękata,
Jako kobieta mała, brzydka, lecz bogata?
Czy zachwalony cyprys, długi, cienki, chudy!
[…]
Czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina,
Która jak wieśniaczka, kiedy płacze syna,
Lub wdowa męża, ręce załamie, roztoczy
Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy!
Niema z żalu, postawą jak wymownie szlocha!
Czemuż Pan Hrabia, jeśli w malarstwie się kocha,
Nie maluje drzew naszych, pośród których siedzi?
[…]
Przyjacielu! Rzekł Hrabia,[…]
Nie wszystko, co jest piękne wymalować da się!
Dowiesz się o tym wszystkim z książek w swoim czasie.
Co się tycze malarstwa: do obrazu trzeba
Punktów widzenia, grupy, ansamblu i nieba,
Nieba włoskiego! Stąd też w kunszcie pejzażów
Włochy były, są i będą ojczyzną malarzów.
Stąd też oprócz Brejgla, lecz nie Van der Helle,
Ale pejzażysty (bo są dwa Brejgele),
I oprocz ruisdala, na całej północy
Gdzież był pejzażysta który pierwszej mocy?
Niebios, niebios potrzeba! – Nasz malarz Orłowski,
Przerwała Telimena miał gust Soplicowski.
(trzeba wiedzieć, że to jest Sopliców choroba,
Że im oprocz Ojczyzny nic się nie podoba).
[…]
I miał rozum! Zawołał Tadeusz z zapałem:
Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem,
Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda;
Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda?
U nas dość głowę podnieść, ileż to widoków!
Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków!
Bo każda chmura inna: na przykład jesienna
Pełźnie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna,
I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi
Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi;
Chmura z gradem jak balon, szybko z wiatrem leci,
Krągła , ciemnobłękitna, w środku żółto świeci
[…]
Hrabia i Telimena pogadali w górę;
Tadeusz jedną ręką pokazał im chmurę…

KLUCZ ODPOWIEDZI

Co można wydobyć z przedstawionego fragmentu?

1. Scena w kontekście całego utworu:

• Pochodzi z początkowej części poematu, z księgi III Umizgi. Rozgrywa się w trakcie grzybobrania, w którym uczestniczą mieszkańcy soplicowskiego dworu.
• Poprzedza ją bezpośrednio burzliwa rozmowa Telimeny z Sędzią o przyszłych zaręczynach Zosi z Tadeuszem.
• Ujęta w formę dialogu stanowi rodzaj dyskusji na temat krajobrazów. Ujawnia jednocześnie stosunek uczestników sporu do ojczystego kraju.
• Wzmacnia patriotyczną wymowę utworu: przedkłada to, co polskie, rodzime nad obce wartości.

2. Charakterystyka Telimeny:

Dama w średnim wieku o marzycielskim usposobieniu, przyłapana przez Hrabiego w chwili głębokiego rozmyślania.
Wyraźnie wzburzona rozmową z Sędzią Soplicą.
Osoba o wysokiej kulturze, salonowych manierach, obyta w świecie, wykształcona, zorientowana w sztuce malarskiej tak polskiej jak i obcej.
Okiem znawcy, powściągliwie ale z życzliwością ocenia szkice Hrabiego.
Z dystansem patrzy na litewską przyrodę, nie znajdując w niej nic interesującego. Uważa rodzime pejzaże za zbyt zwyczajne, pospolite, aby mogły zainspirować prawdziwego artystę.
Z politowaniem wypowiada się o polskim artyście Orłowskim, który malował jedynie ojczyste krajobrazy.
Kpi z gustów Sopliców, z ich skłonności do wychwalania tylko tego, co polskie. Uważa to za przejaw zaściankowości. Sądzi, że Tadeuszowi brakuje obycia i erudycji.
Zachwyca się włoską przyrodą. Widzi w niej niezwykłe piękno, egzotykę, źródło natchnienia dla artysty.
Wyraża podziw dla różnorodności, bogactwa kształtów i barw włoskich pejzaży. (Zachwyt bohaterki przejawia się w języku pełnym wykrzykników i bardzo wyszukanych wyrażeń na określenie włoskiej natury.)

3. Charakterystyka Hrabiego:

Ostatni z rodu Horeszków.
Artysta znający reguły sztuki malarskiej.
Znawca europejskiego malarstwa.
Esteta o wyrobionym smaku, wrażliwy na piękno otoczenia i kobiece wdzięki.
Tworzy, gdy tylko nadarzy się okazja, np. odpowiednia sceneria, odpowiedni model.
Podobnie jak Telimena uznaje Włochy za kraj artystów. Rozprawia o urokach włoskiego nieba, kształcie włoskich pejzaży. Dostrzega w nich odbicie ideału, jaki trudno znaleźć w polskich obrazach przyrody.
Zarzuca Tadeuszowi ignorancję w kwestii sztuki malarskiej.

4. Charakterystyka Tadeusza:

Młodzieniec prostolinijny, niewiele wiedzący o sztukach pięknych.
W odbiorze natury kieruje się sercem, wrodzona intuicją.
Wychowany w duchu patriotycznym kocha rodzinny kraj i podziwia litewską przyrodę.
Z pogardą wypowiada się na temat drzew rosnących na południu Europy, używając deprecjonujących określeń (cytryna – karlica, cyprys – chudy, nudny).
Z natchnieniem mówi o pięknie polskich lasów, przyrównując chociażby brzozę do płaczącej wieśniaczki.
Zarzuca Hrabiemu kosmopolityzm, brak zainteresowania rodzinnym krajobrazem.
Malowanie włoskich motywów w Soplicowie uznaje za przejaw dziwactwa.
Podziwia polskie niebo, podkreślając rozmaitość barw i dźwięków, zmienność i ulotność form. (Zachwyt bohatera uwidacznia się w języku – podkreśla go tonacja wykrzyknikowa, wyszukane metafory uwydatniające piękno ojczystej ziemi).

5. Przesłanie sceny:

W przedstawionej scenie zarysowuje się spór pomiędzy zwolennikami cudzoziemskich pejzaży a miłośnikami rodzinnego krajobrazu. Kult włoskiego nieba i wszystkiego, co niepolskie spotyka się z wyraźną dezaprobatą Tadeusza – entuzjasty litewskiej natury. Zostaje uznany za wyraz postawy kosmopolitycznej, antypolskiej, obojętnej wobec kraju. Stanowisko młodego Soplicy wzmacnia wypowiedź narratora, który zachwytom Telimeny i Hrabiego przeciwstawia urzekająco piękny obraz litewskich drzew. Operując bogatym arsenałem środków poetyckich – personifikacji, metafor, porównań – eksponuje detal, podkreśla swojską urodę polskich jarzębin, głogów i leszczyn. W ten sposób konfrontacja zwolenników polskości i admiratorów obrazów rodem z południa Europy zostaje rozstrzygnięta na korzyść tych pierwszych. Błahy z pozoru spór o wartości estetyczne przemienia się w efekcie w dyskusję o charakterze ideologicznym. Stosunek do ojczystej przyrody staje się nie tylko wyznacznikiem gustów ale także miarą patriotyzmu. Okazuje się, że wzorem Polaka-obywatela jest nie tyle wyrafinowany w swych upodobaniach Hrabia ale prostolinijny Tadeusz kochający szczerze swój ojczysty kraj.

Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?

Poszerz charakterystykę postaci o te elementy, które wydają się istotne z punktu widzenia prezentowanej sceny, na przykład możesz wspomnieć o „romansowej” naturze Hrabiego czy petersburskiej „manii” Telimeny, by podkreślić pretensjonalność bohaterki.

Przywołaj krótko inne znane w utworze opisy litewskiej przyrody – np. sadu, ogrodu, stawów – jako przejaw miłości ojczyzny.

Konteksty interpretacyjne, czyli do czego warto się odwołać analizując podane fragmenty?

Kontekst historyczny: zwróć uwagę na okoliczności powstania dzieła:
- klęska powstania listopadowego,
- exodus Polaków na Zachód Europy,
- atmosfera waśni i kłótni na emigracji
- budzenie, podtrzymywanie uczuć patriotycznych było w tej sytuacji niezwykle potrzebne.

Kontekst literacki: podobny motyw znajdziesz w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Wykorzystaj postać Zygmunta Korczyńskiego – niewydarzonego artysty, pięknoducha. On również w nadniemeńskich puszczach nie znajdował natchnienia, by tworzyć i wzdychał za cudzoziemskim krajobrazem. Postać tego bohatera może być wdzięcznym materiałem do porównań.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/matura/c266-lektury-klucze-maturalne/pan-tadeusz-klucz-ii-klucze-maturalne

Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz

Pan Tadeusz na maturze

Obyczaje szlachty polskiej utrwalone w Panu Tadeuszu.

W jaki sposób Mickiewicz ukazuje pejzaż ojczyzny w Panu Tadeuszu?