Motyw powstania styczniowego w literaturze i malarstwie.
Wstęp
- Przedpowstańcze nastroje i manifestacje patriotyczne (w latach 1860-1862) w Polsce i wśród Polaków emigrantów jako inspiracje dla literatury i sztuki – fotografia Norwida z 1861 r. (w konfederatce).
- Tragizm powstania styczniowego – obraz Grottgera Pożar dworu pod Miechowem.
- Dramat Polaków uczestniczących w nierównej walce z zaborcą – Żeromski Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, obraz Gierymskiego Bój z cyklu Lituania.
- Dramat Polaków emigrantów, którzy nie mogli czynnie uczestniczyć w powstaniu – Norwid Fortepian Szopena.
- Powstanie styczniowe – samotność Polaków wśród innych narodów, których nie dotyczy problem utraty tożsamości. Kontrowersje wokół kolejnego zrywu narodowego, kontynuującego tradycje romantyczne (etos walki) – Prus Omyłka.
Rozwinięcie
- Powstanie styczniowe jako silne przeżycie dla Polaków, inspirujące do tworzenia dzieł literackich, muzycznych i plastycznych – Aleksander Sochaczewski Branka.
- Temat powstania styczniowego żywy i aktualny w wielu późniejszych epokach – przyczyny tej aktualności. Specyficzny charakter historii naszego kraju. Cykl doświadczeń powstańczych – etos walki częstszy w historii Polski niż etos pracy – Żeromski Przedwiośnie.
- Różne ujęcia powstania styczniowego w literaturze i sztuce oraz ich funkcje.
- Ujęcie realistyczne, którego celem było upamiętnienie losu powstania i jego uczestników (Prus Lalka, Żeromski Wierna rzeka, obraz Grottgera Kucie kos).
- Ujęcie symboliczne – tworzenie legendy powstania, ukazanie jego tragizmu (Norwid Fortepian Szopena, Orzeszkowa Nad Niemnem, Gloria victis, obraz Grottgera Bój).
- Ujęcie naturalistyczno-ekspresjonistyczne – poruszenie losem powstańców, ich straceńczą, pełną desperacji postawą (Żeromski Rozdzióbią nas kruki, wrony…, obraz Grottgera Pożar dworu pod Miechowem).
- Ujęcie quasi-faktograficzne, quasi-kronikarskie, quasi-pamiętnikarskie – rozrachunek z historią, krytyka realiów powstania (ukazanie konsekwencji podziałów narodowych i społecznych, kompromitacja tzw. vox populi, burzenie mitów związanych z powierzchowną opinią na temat powstania – Prus Omyłka, Żeromski Wierna rzeka).
- Ujęcie ironiczne, mające na celu deheroizację przywódców i uczestników powstania – potraktowanie wielkich czynów jako ludzkiej powinności, uznanie dla anonimowych bohaterów w tworzeniu historii narodu (podkreślenie udziału anonimowych bohaterów w tworzeniu historii narodu – Konwicki Kompleks polski).
- Dalekie echa motywu powstania styczniowego jako jednego z wielu tragicznych zrywów – uniwersalizacja zdarzeń historycznych i indywidualnych ludzkich doświadczeń.
Wy te same drżące u nieba,
wy te same róże sadzić jak głos
na grobach przyjdziecie i dłonią
odgarniecie wspomnienia i liście, jak włos
siwiejący na płytach płaskich.
(Krzysztof Kamil Baczyński Historia).
Wnioski
- Występowanie motywu powstania styczniowego w literaturze i malarstwie jako element kulturo- i historiotwórczy – Orzeszkowa, Grottger.
- Panteon postaci związanych z powstaniem styczniowym, np. Romuald Traugutt, rola ideowa i artystyczna postaw prezentowanych przez polskich bohaterów.
- Motyw powstania styczniowego w literaturze i malarstwie jako inspiracja do indywidualnych refleksji i zbiorowych dyskusji, nie tylko na tematy historyczne, ale i socjologiczne czy etyczne (np. polemika wokół problemu mentalności Polaków lub zagadnienia bohaterstwa i bohaterszczyzny) – Żeromski Rozdzióbią nas kruki, wrony…
- Literacki i plastyczny obraz powstania styczniowego to przyczynek do ogólnonarodowej dyskusji, poprzez dzieła literatury i sztuki, sięgającej aż do czasów nam współczesnych – Andrzejewski Popiół i diament, Szczypiorski Początek.
Zobacz:
Jak ukazane zostało powstanie styczniowe w utworach Stefana Żeromskiego?
Jakie znaczenie ma w Nad Niemnem powstanie styczniowe i pamięć o nim?