Materiał według powstań
W jaki sposób literatura ukazuje motyw powstania?
Powstanie listopadowe (1830)
Powstanie listopadowe stało się podstawowym przeżyciem ideowym, a często także doświadczeniem biograficznym dla romantyków. Często w decydujący sposób zaważyło ono na charakterze twórczości literackiej okresu dojrzałego romantyzmu. Bezpośredni udział w powstaniu wzięło wielu twórców tego okresu, stąd powstanie stworzyło własną literaturę, wyróżniającą się odrębną problematyką i sposobami ekspresji.
Bezpośrednią reakcją na powstanie listopadowe była poezja, która rozwijała się wraz z powstaniem i zachęcała do walki. Ukazywała Polaków jako walczących „za wolność naszą i waszą”, przedstawiała powstanie jako walkę o znaczeniu europejskim i ogólnoludzkim (nurt poezji tyrtejskiej).
- Czołową rolę w utrwalaniu i spopularyzowaniu listopadowych mitów odegrał Adam Mickiewicz. Dzięki takim utworom jak Oda do młodości i Konrad Wallenrod zyskał opinię głównego inspiratora powstania. Oda… stała się programowym utworem powstania, a Konrada Wallenroda jego uczestnicy potraktowali jako nakaz do walki. Oda… wyraża wiarę w postęp, piętnuje przesądy. Przyjaźń i solidarność określa mianem szczególnie cennych wartości. Zaznacza konieczność podporządkowania jednostki zbiorowości (jednostka ma dążyć do szczęścia całej ludzkości). Odrzuca empiryzm („Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga”) i racjonalizm („Łam, czego rozum nie złamie”).
- Motyw powstania podejmuje Mickiewicz jeszcze w kilku innych utworach, które powstały już po upadku zrywu. Śmierć Pułkownika, Reduta Ordona. Wieszcz identyfikował się tu z powstańczymi ideałami bezwzględnej walki, potwierdzał sensowność ofiary z życia, bezwzględnej walki i nadawał tym ideom wymiar ogólnoludzki i metafizyczny. Dziadów część III oraz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego podkreślają uniwersalny charakter powstania, które jest obrazem, przejawem walki Boga z szatanem. Powstańcza walka porównana zostaje tu do powtórnej ofiary Chrystusa. Polska staje się Chrystusem, zbawcą narodów (mesjanizm). Upadek powstania miał zatem według Mickiewicza sens, ponieważ był zapowiedzią przyszłego zmartwychwstania narodu i wyzwolenia całej ludzkości z ucisku.
- Zupełnie inny głos – przeciw idei poezji tyrtejskiej – brzmi w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Powstanie listopadowe określone jest tu jako społeczna rewolucja, która zmierza nieuchronnie do katastroficznego zakończenia. Krasiński podkreśla uniwersalność chrześcijańskiej idei (miłości, przebaczenia), w której nie ma miejsca na powstańczy bunt, walkę, zemstę.
- Wesprzeć powstańców miały patriotyczne wiersze Juliusza Słowackiego Hymn i Oda do wolności (Słowacki jako jedyny z czołowych romantyków był w Warszawie w chwili wybuchu powstania). Podkreślają wartość własnego kraju, ideał powszechnej wolności, konieczność walki bez kompromisu i wzywają do wspólnej walki z innymi narodami. Są pochwałą śmierci na polu walki, ofiary z życia za ojczyznę.
- Kordian jest już jednak krytycznym spojrzeniem na powstanie. Słowacki wykazuje absurdalność hasła „Polska Winkelriedem narodów”, postulującego walkę zbrojną, aktywną działalność. Kwestionuje tutaj skuteczność takich działań jak poświęcenie jednostkowe czy oczekiwanie na ingerencję opatrzności. Ukazuje w Przygotowaniu czołowych przywódców powstania: Chłopickiego, Skrzyneckiego, Niemcewicza, Lelewela i Krukowieckiego jako obce narodowi twory szatańskie. Obarcza ich winą za upadek powstania.
- Echa powstania słychać w noweli Latarnik Henryka Sienkiewicza, której bohaterem jest powstaniec z 1830 roku.
- Motyw powstania listopadowego pojawia się również w Lalce Bolesława Prusa.Uczestnikiem powstania był bowiem stryj Wokulskiego, z jego konsekwencjami (konfiskata majątków) związane są losy głównego bohatera – Stanisława Wokulskiego – i jego ojca.
- Zamykają tematykę powstańczą w XIX wieku utwory Wyspiańskiego. Wesele jest dyskusją o przygotowaniu do zrywu narodowościowego (wniosek – „jeszcze nie czas”). Chłopi są gotowi do powstania, czekają jedynie na hasło do jego rozpoczęcia. Nie doczekają się jednak, gdyż złoty róg, z którego sygnał miał rozbrzmieć, gubi Jasiek, schylając się po czapkę z piór. Utwór ożywia jednak powstaniowe romantyczne mity, tak jak czyni to również Warszawianka, Noc listopadowa.
Mesjanizm romantyczny
Mit, który rozwinął się po klęsce powstania listopadowego. Przypisywał szczególną rolę, posłannictwo narodowi polskiemu. Wskazywał konieczność ofiar z życia, które stanowić miały warunek do wypełnienia przez polski naród swej szczególnej misji. Polska miała uszczęśliwić i wyzwolić wszystkie ludy Europy. Nie miała dokonać tego zbrojnie, ale drogą cierpień i męczeństwa – one miały zagwarantować odkupienie. Była to swego rodzaju optymistyczna interpretacja bolesnej sytuacji narodu.
W jakich utworach i jak realizują romantycy hasło mesjanizmu narodowego?
Powstanie styczniowe (1863)
To przeżycie pokoleniowe pozytywistów – Prusa, Orzeszkowej. Upadek powstania spowodował klęskę romantycznej ideologii (spisek, bunt, walka, bezkompromisowość). Twórcy nadal podejmują kwestię narodowej sprawy, ale robią to inaczej niż romantycy. To ważne. Nowe pokolenie pisarzy propaguje nowe metody – pozytywistyczne hasła pracy u podstaw.
Podobnie jak ponad trzydzieści lat wcześniej rozwija się nurt poezji okolicznościowej, której twórcami są przede wszystkim anonimowi uczestnicy i sympatycy powstania.
Wcześniej już wymieniona powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem określa powstanie (styczniowe, jak i wcześniejsze listopadowe) jako chwalebny czyn, który łączy myślenie, działanie, marzenia różnych grup społecznych. W powieści Orzeszkowa posługuje się przede wszystkim aluzjami, obrazami symbolicznymi i innymi składnikami języka ezopowego, bo swych myśli nie może przekazać bezpośrednio z powodu cenzury (Polska znajduje się wówczas pod zaborami). Najbardziej znany jest tu motyw powstańczej mogiły. Spoczywa w niej 40 powstańców, m.in. Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz.
Powstanie wpłynęło zasadniczo na losy bohaterów powieści.
- Benedykt Korczyński całkowicie odwrócił się od idei powstania po jego zakończeniu. Jakby ją w sobie uśpił, zapomniał o niej. Twardą ręką zarządza gospodarstwem.
- Witold Korczyński – młody patriota z szacunkiem traktuje leśną mogiłę. Rozumie także konieczność rzetelnej, wspólnej pracy.
- Dominik Korczyński, najmłodszy z braci Korczyńskich, po powstaniu wyjechał natomiast do Rosji i uległ tam całkowitej rusyfikacji. Namawia Benedykta do przyjazdu do Rosji, rezygnacji z gospodarstwa.
- Upadek powstania zmienił zupełnie Anzelma Bohatyrowicza. Dawniej – roześmiany, towarzyski. Teraz – smutny, samotnik.
W Gloria victis Eliza Orzeszkowa jeszcze raz powraca do motywu powstania, tym razem ze względu na złagodznie cenzury – jawnie. Nawiązuje do mesjanistycznej wizji powstania, oddaje hołd powstaniu i zwyciężonym powstańcom.
Gloria victis Elizy Orzeszkowej jest jawnym hołdem złożonym poległym – zwyciężonym. Osnową noweli jest motyw zbiorowej mogiły powstańców. Drzewa poleskiego lasu, wznoszącego się nad mogiłą, snują opowieść – tragiczną historię młodego przyrodnika – Marysia Tarłowskiego, którego siostrze, Anieli, przyszło na jego grobie postawić krzyż… Maryś w czasie jednej z potyczek ratuje życie Jagminowi. Łączy ich od tej chwili przyjaźń. W czasie jednej z ostatnich bitew Maryś zostaje ranny. Trafia do polowego szpitala, który atakują Kozacy. Jagmin śpieszy z odsieczą ze swoją jazdą. Obaj przyjaciele giną… o ich czynach przypomina okrzyk, który niesie wiatr: „gloria victis”, chwała zwyciężonym.
Stefan Żeromski natomiast „rozdrapuje w swoich utworach polskie rany”. Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony… wskazują winy i przyczyny konfliktów. Ostro oceniają powstanie.Wskrzeszają jednak mit poświęcenia życia dla ojczyzny.
Oceny powstania jako zrywu społeczno-politycznego dokonuje również Bolesław Prus w Lalce. Z perspektywy powieści powstanie przyniosło więcej strat i szkody niż pożytku, ale jednocześnie stało się próbą charakteru dla Wokulskiego.
Powstanie wpłynęło na losy bohaterów Lalki Bolesława Prusa. Rzecki – syn byłego legionisty, uczestnik powstania styczniowego, niezmiennie wierzy w odzyskanie niepodległości. Wierzy w zwycięstwo sprawiedliwości i idei wolności. Wokulski w czasie studiów uczestniczył w konspiracyjnych spotkaniach studentów. Przerwał naukę, by wziąć udział w powstaniu, za co został zesłany na Syberię. Wraca do Polski dopiero w 1870 roku. Prus nie krytykuje bezpośrednio powstania, ale dostrzega jego minusy.
Powstanie w getcie warszawskim (18 IV- 8 V 1943)
Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall i Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego ukazują powstanie w getcie z dwóch różnych perspektyw.
- Rozmowy z katem to opowieść likwidatora getta, który widział, jak w obliczu śmierci Żydzi popełniali samobójstwa, skakali z płonących domów, jak esesmani urządzali sobie zabawę, strzelając do ludzi. Stroop widział, jak z jego rozkazu umierają kobiety, dzieci i starcy i nie miał z tego powodu wyrzutów sumienia.
- Hanna Krall w Zdążyć przed Panem Bogiem ukazuje natomiast powstanie w getcie z punktu widzenia obserwatora i uczestnika. Zapis ten nie jest rodzajem heroicznej legendy. Relacja jest powściągliwa, lakoniczna i pozbawiona patosu. Główny bohater nie ma nic z legendarnego dowódcy, nie upiększa przeszłości, ale przekazuje wstrząsającą prawdę o tamtych dniach nierównej walki. Marek Edelman opowiada o umieraniu Żydów i stwierdza, że powstanie dało im chwilowe poczucie wolności polegającej na dobrowolnym decydowaniu o własnym losie. Codzienne życie w getcie i duchowa atmosfera były tak przytłaczające, że trudno było pogodzić się z biernym oczekiwaniem na kolejną wywózkę do obozu koncentracyjnego. Człowiek getta w takiej sytuacji pragnął „zdążyć przed Panem Bogiem” i zadać sobie śmierć samodzielnie bądź to przez samobójstwo, bądź przez desperacką walkę z silniejszym i lepiej zorganizowanym wojskiem SS. Edelman przeciwstawia się mitologizowaniu i sławieniu śmierci w walce.
Powstanie warszawskie (1 VIII-9 IX 1944)
Zupełnie odheroizowuje natomiast czyn powstańczy Miron Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszawskiego.
Przedstawia „najprawdziwszą prawdę” przekazaną przez cywila, nie powstańca. Pokazuje życie w dramatycznym momencie historii Warszawy z punktu widzenia człowieka, który usiłuje zachować niezależność na marginesie wydarzeń. Białoszewski w momencie wybuchu powstania miał 22 lata, nie należał do żadnej organizacji konspiracyjnej i nie brał udziału w walkach. Przedstawia jednak codzienną egzystencję ludzi ukrywających się w piwnicach, kanałach, którzy zdobywają pożywienie i próbują przystosować się do życia w ciągłym zagrożeniu i chaosie.
- Odzwierciedleniem tego jest kompozycja i język Pamiętnika… – pospolity, naturalny, bez ozdobników literackich. Pamiętnik z powstania warszawskiego to swoisty sprzeciw przeciwko zrywom powstańczym, przeciw „bohaterszczyźnie narodowej”. Białoszewski uświadamia, że akty heroiczne są równie częste jak obojętność i tchórzostwo. Wzniosłości towarzyszą pospolitość i groteska.
Niemniej powstania warszawskiego nie da się odheroizować i zdjąć z pomnika wielkiego czynu i męczeństwa narodowego. Decyzję o wybuchu powstania niejednokrotnie krytykowano – znów romantyczny zryw, zbyt kosztowny, nieprzemyślany, emocjonalny. Ale żadna krytyka nie przyćmi bohaterstwa i patriotyzmu młodzieży polskiej. Która walczyła i ginęła w obronie swojej godności, polskości, dumy narodowej. W powstaniu zginął Baczyński, jego żona, Gajcy, inni poeci. Obraz czynu powstańczego wciąż ma moc tyrtejską, wzrusza i nie pozwala zapomnieć o bohaterach, wśród których były nawet dzieci.
Literatura utrwaliła ten obraz w Kamieniach na szaniec Kamińskiego, Kolumbach. Rocznik 20 Bratnego, Początku Szczypiorskiego, w poezji powstańczej, w filmach takich jak Kanał Wajdy, a nawet serialach typu Dom. Cóż więc z krytyką? Trzeba jasno wiedzieć, kogo powinna dotyczyć – decydentów, nie żołnierzy, którzy oddali życie za wolność ojczyzny.
Najważniejsze utwory
- Adam Mickiewicz – Oda do młodości, Śmierć Pułkownika, Reduta Ordona, Konrad Wallenrod, Dziady cz. III
- Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
- Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego
- Juliusz Słowacki – Hymn, Oda do wolności, Kordian, Balladyna
- Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem, Gloria victis
- Henryk Sienkiewicz – Latarnik
- Bolesław Prus – Lalka
- Andrzej Szczypiorski – Początek
- Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem
- Kazimierz Moczarski – Rozmowy z katem
- Zofia Nałkowska – Medaliony
- Cyprian Kamil Norwid – W pięćdziesiątą rocznicę powstania
- Stefan Żeromski – Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Przedwiośnie
- Stanisław Wyspiański – Warszawianka, Noc listopadowa, Wesele
- Roman Bratny – Kolumbowie. Rocznik 20
- Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec
Jak zacząć? Jak zakończyć?
Przykładowe wstępy:
- Literatura ma cudowną moc kreowania rzeczywistości. Stwarza własny, wolny świat – nawet w sytuacji zewnętrznego zniewolenia. Kiedy Polska znajdowała się pod zaborami, prowadziła wojny, kiedy nasza narodowość była zagrożona – pisarze podejmowali tematy, które dawały nadzieję na odzyskanie niepodległości. Wykorzystywali w tym celu między innymi motyw narodowego powstania. Odwołując się do historii – wskazywali błędy, których należy unikać.
- Czy motyw powstania narodowego w literaturze może dziś kogokolwiek zainteresować? Może nasze babcie, które pamiętają okupację… W ogóle po co rozwodzić się nad sprawą zrywów narodowych, gdy żyjemy w wolnym, niepodległym kraju? Wydaje mi się, że po to, by w czasach, gdy tworzymy wspólnotę europejską, podkreślić własną odrębność, historię. Bo skądś przecież przychodzimy…
Przykładowe zakończenia:
- Pisarze różnią się w ocenie powstaniowych zrywów. Wskazują różne powody ich klęski. Opowiadają się za różnymi metodami walki. Jednak wszystkie ujęcia motywu powstania w literaturze łączy jedno: troska o losy ojczyzny, miłość do niej.
- Idea buntu, wspólnej walki w obronie niepodległości naszego kraju nie brzmiała kiedyś pusto i bezdźwięcznie. Była czymś bardzo ważnym. Najważniejszym. Dlatego literatura polska często podejmuje motyw powstania, zrywu narodowego. Temat ten dziś stanowi dla nas przestrogę i uświadamia, jak ważne jest być u siebie, „na swoim”, bez konieczności walki i przelewu krwi.
Które postawy i jakie postacie można przywołać w pracy?
Różnie walczono i na różne przyczyny klęsk wskazywano. Wybierz te postacie, które są Twoim zdaniem najciekawsze, zupełnie obce lub najczęściej spotykane w literaturze.
Gloria victis Elizy Orzeszkowej jest jawnym hołdem złożonym poległym – zwyciężonym. Osnową noweli jest motyw zbiorowej mogiły powstańców. Drzewa poleskiego lasu, wznoszącego się nad mogiłą, snują opowieść – tragiczną historię młodego przyrodnika – Marysia Tarłowskiego, którego siostrze, Anieli, przyszło na jego grobie postawić krzyż… Maryś w czasie jednej z potyczek ratuje życie Jagminowi. Łączy ich od tej chwili przyjaźń. W czasie jednej z ostatnich bitew Maryś zostaje ranny. Trafia do polowego szpitala, który atakują Kozacy. Jagmin śpieszy z odsieczą ze swoją jazdą. Obaj przyjaciele giną… o ich czynach przypomina okrzyk, który niesie wiatr: gloria victis, chwała zwyciężonym.
Symbolem powstania w Nad Niemnem jest również zbiorowa powstańcza mogiła. Spoczywa w niej 40 powstańców, m.in. Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz. Powstanie wpłynęło zasadniczo na losy bohaterów powieści. Benedykt Korczyński całkowicie odwrócił się od idei powstania po jego zakończeniu. Jakby ją w sobie uśpił, zapomniał o niej. Twardą ręką zarządza gospodarstwem. Witold Korczyński – młody patriota z szacunkiem traktuje leśną mogiłę. Rozumie także konieczność rzetelnej, wspólnej pracy. Dominik Korczyński, najmłodszy z braci Korczyńskich, po powstaniu wyjechał natomiast do Rosji i uległ tam całkowitej rusyfikacji. Namawia Benedykta do przyjazdu do Rosji, rezygnacji z gospodarstwa. Upadek powstania zmienił zupełnie Anzelma Bohatyrowicza. Dawniej – roześmiany, towarzyski. Teraz – smutny, samotnik.
Zygmunt Korczyński to przedstawiciel młodego pokolenia, dla którego idea powstania nic nie znaczy. Kosmopolita, egoista. Jan Bohatyrowicz odwiedza mogiłę ze swym stryjem Anzelmem. W tym miejscu po raz ostatni widział ojca, który wyruszał do walki. Z szacunkiem podchodzi do czynu powstańców.
Powstanie wpłynęło na losy bohaterów Lalki Bolesława Prusa. Rzecki – syn byłego legionisty, uczestnik powstania styczniowego, niezmiennie wierzy w odzyskanie niepodległości. Wierzy w zwycięstwo sprawiedliwości i idei wolności. Wokulski w czasie studiów uczestniczył w konspiracyjnych spotkaniach studentów. Przerwał naukę, by wziąć udział w powstaniu, za co został zesłany na Syberię. Wraca do polski dopiero w 1870 r. Prus nie krytykuje bezpośrednio powstania, ale dostrzega jego minusy.
Bohater Pamiętnika z powstania warszawskiego przedstawia swoją – zwyczajną, nieżołnierską, „cywilną” wersję wydarzeń roku 1944. Jego walka to gorączkowe poszukiwanie schronienia, gonitwa po wodę, żywność, „slalom” między barakami, czołgami i stanowiskami snajperów niemieckich. Jego walka to także bierne czekanie, wegetacja, gadanie, leżenie, spanie, strach, modlitwy. W bohaterze Pamiętnika nie ma nic z heroizmu żołnierzy powstańców.
Przykładowe tematy
- Rozważ, o ile historia naszego narodu wpłynęła na tematykę utworów literackich wybranych epok.
- „Społeczeństwo bez przeszłości to zbiegowisko” – skomentuj słowa Stanisława Lema i rozważ, które elementy rodzimej historii i tradycji utrwalone w literaturze powinny kształtować poczucie narodowej tożsamości współczesnych Polaków.
- Dobro własne czy sprawy publiczne? Rozwiń temat, oceniając postawy wybranych bohaterów literatury dawnej i współczesnej.
- Tomasz Mann wypowiedział myśl, iż człowiek nie żyje wyłącznie swoim życiem osobistym, jako jednostka, ale też życiem swojej epoki i swojego pokolenia. Odnieś się do tego spostrzeżenia, odszukując w dziełach wybranych twórców te idee i problemy, które były znakami czasów, w jakich żyli.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Lalka Bolesława Prusa, Kordian Juliusza Słowackiego – który z tych utworów jest, Twoim zdaniem, najciekawszym literackim świadectwem swych czasów?
- Zwycięzcy i pokonani. Do losów których bohaterów literackich odniósłbyś te określenia? Uzasadnij swój wybór.
Ważne daty
- powstanie kościuszkowskie – 1794
- powstanie listopadowe (29 XI 1830-X 1831)
- powstanie styczniowe (22 I 1863-wiosna 1864)
- powstanie w getcie warszawskim – 1943
- powstanie warszawskie – 1944
Poezja tyrtejska
– poezja patriotyczna, zagrzewająca do walki. Podkreślała wagę honoru, konieczność ofiary, bezwzględnej walki z wrogiem, obowiązek poświęcenia.
- Wzywała do:
- walki, która powinna zakończyć się zwycięstwem lub bohaterską śmiercią,
- rozszerzenia walk powstańczych na wszystkie ziemie Rzeczypospolitej,
- obalenia caratu,
- traktowania powstania w szerszej – ogólnoludzkiej, europejskiej, uniwersalnej perspektywie.
- Adresat – żołnierze.
- Bohater – najczęściej uczestnik powstania lub świadek opowiadający o bohaterskich czynach ludzi, którzy ginęli.
Wykorzystaj cytaty!
Kiedy prawdziwie Polacy powstaną,
To składek zbierać nie będą narody,
Lecz ogłupieją – i na pieśń strzelaną
Wytężą uszy, odemkną gospody.
(…)
Nie pojmie Francuz, co to w świecie znaczy,
Że jakiś naród wstał w ciemności dymie,
Choć tak rozpaczny – nie w imię rozpaczy.
Choć taki mściwy – a nie w zemsty imię.
Juliusz Słowacki, Kiedy prawdziwie Polacy powstaną…
Powstań, Polsko, krusz kajdany,
Dziś twój triumf albo zgon.
Karol Sienkiewicz, Warszawianka
Pokoleniom ostawię czyny,
po ojcach wielkich – wielkie wskrzeszę syny –
kiedyś – będziecie wolni!
Stanisław Wyspiański, Noc listopadowa
Zobacz:
Kordian Juliusza Słowackiego jako sąd nad powstaniem listopadowym
Kordian jako dramat o powstaniu listopadowym. Jak Słowacki ocenia powstanie?