Terminy związane z teatrem

Moralitet – gatunek dramatyczny, który rozwinął się w późnym średniowieczu (przełom wieków XV i XVI). Należące do niego utwory miały charakter dydaktyczno-filozoficzny i przedstawiały walkę upersonifikowanych (uosobionych) pojęć moralnych (Dobra, Cnoty, Wiary, Zła, Występku, Pychy) o duszę ludzką (tzw. psychomachia). Pojawiający się w nich człowiek pozbawiony był jakichkolwiek indywidualnych rysów psychicznych, stanowili symbol kondycji ludzkiej („człowieka w ogóle”), w pełni więc zasługiwał na angielskie określenie Everymana (Każdego).

Misterium – gatunek średniowiecznego dramatu religijne-go. Fabuła – wydarzenia z Pisma Świętego, Dziejów apostolskich i apokryfów (teksty religijne o nieustalonym pochodzeniu, podkreślające cudowny wymiar wydarzeń). Początkowo (XI I-XII I w.) związane z obrzędami kościelnymi, w XIV w., gdy opuściły mury świątyń (ich patronami stały się miejskie organizacje cechowe), zyskały pełną samodzielność.
Cechy misteriów:
- rozbudowana akcja, którą często przedstawiano w cyklu widowisk trwających kilka dni;
- prolog lub epilog wyjaśniający jej alegoryczny sens;
- przerywanie fabuły komediowymi wstawkami – intermediami;
- symultaniczna scena – wszystkie jej miejsca przez cacy czas były widoczne publiczności – akcja przenosiła się kolejno z jednych miejsc do drugich. Forma żywa aż do czasów reformacji. Najciekawsze polskie dzieło: Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (ok. 1570).

Tragedia renesansowa – wyrosła z tragedii antycznej, czyli utworów dramatycznych przedstawiających konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a racjami sił wyższych: losu, przeznaczenia (fatum), woli bogów. Dzieła te miały ograniczenia formalne: obowiązywały trzy jedności (miejsca, akcji i czasu), a na scenie mogło pojawić się jednocześnie tylko dwóch aktorów. Sceny zbiorowe zastępowano pieśniami chóru, który relacjonował i komentował wydarzenia.Polska tragedia renesansowa – Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego (1578) przestrzega tych wymogów: twórca sięga w niej po wysoki temat z mitologii (uprowadzenie Heleny przez Parysa i początek wojny trojańskiej), a epejsodiony (dialogi i monologi aktorów) przeplatają się ze stasimonami (pieśniami chóru). Ale pojawia się w niej również pewna innowacja: wydarzenia aranżują nie bogowie czy los, lecz sami ludzie, na nich więc spada odpowiedzialność za wszystkie czyny. Ten fakt zmienia całkowicie wymowę utworu, która przestaje odnosić się tylko do mitu, lecz staje się bolesnym rozrachunkiem z wadami współczesnych Polaków: sobiepaństwem, prywatą i nieudolnością.

Tragedia klasycystyczna – odmiana tragedii nawiązująca wprost do wzorca klasycznej tragedii antycznej: zasady trzech jedności, prawdopodobieństwa zdarzeń, motywów mitologicznych. Najwybitniejszy przedstawiciel: Racine (tragedie: Andromacha, Fedra, Ifigenia, Brytanik, Berenika).

Tragedia szekspirowska – ukształtowany przez Williama Szekspira w Anglii, wywodzący się z mieszczańskiego dramatu elżbietańskiego typ tragedii, odrzucający reguły kompozycyjne tragedii antycznej. Nowością było m.in. złamanie zasady trzech jedności (miejsca, czasu, akcji), sąsiedztwo elementów tragicznych i komicznych, łączenie wiersza z prozą, mitu z historią, pogłębienie psychologiczne postaci (mniej koturnowych i bliższych odbiorcy). Arcydzieło gatunku: Hamlet.

Wodewil – spokrewniony z komedią, farsą i operetką gatunek sceniczny, który różni się od operetki przewagą partii tekstowych nad muzycznymi.
Ukształtował się we Francji, był szczególnie popularny w czasie rewolucji francuskiej. Najbardziej znany polski wodewil to Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego.

Komedia satyryczna – bardzo popularna w oświeceniu komedia obyczajowa, piętnująca wady ludzkie i skostniałe układy społeczne. Przedstawiciel w Polsce – Franciszek Zabłocki.
W Polsce popularna była komedia satyryczna polityczna. Typowy przykład: Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza.

Dramat romantyczny – powstał w opozycji do dramatu klasycznego. Odrzucił trzy jedności, wprowadził fabułę o luźnej kompozycji, dawał dużą swobodę poszczególnym epizodom. Realizm przeplata się tu z fantastyką (Dziady cz. II Adama Mickiewicza, Balladyna Juliusza Słowackiego), a kameralne sceny liryczne – z obrazami o monumentalnym charakterze (Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego). Tematyka – często inspirowana historią (Dziady cz. III Adama Mickiewicza). Dzieła nie zawsze łatwe do wystawienia, niesceniczne.

Dramat młodopolski – zmierzał w kilku kierunkach:

dramat naturalistyczny (ważne, często wstydliwe problemy społeczne konkretnych środowisk – Gabriela Zapolska: Moralność pani Dulskiej, Ich troje);
dramat obyczajowy (obrachunek z moralnością mieszczańską. ale i mitem modernistycznego artysty – Jan August Kisielewski: W sieci);
dramat psychologiczny (życie wewnętrzne jednostki – Stanisław Przybyszewski: Śnieg, Tadeusz Ritttner: Wilki w nocy);
dramat poetycki (rzadko współczesny, akcja – w przeszłości, symbole, nastrojowość, poetycki język – Stanisław Wyspiański: Noc listopadowa, Wesele);
dramat historyczny (odniesienia do współczesności, opozycyjny i w stosunku do dramatu klasycznego, i romantycznego – Karol Hubert Rostworowski: Judasz z Kariothu).

Teatr absurdu (antyteatr) – sukcesy odnosił na przełomie lat 50. i 60. XX w., ale jego prekursor pojawił się wcześniej. Był nim francuski licealista Alfred Jarry, który jako uczeń, w roku 1888, napisał sztukę Ubu król. To groteskowy obraz rządów tyrana i despoty.
Cechy kierunku: groteska, absurd słowny i sytuacyjny, parodia, czarny humor, lekceważenie zasad prawdopodobieństwa. Dzieła gatunku przynoszą najczęściej pesymistyczną wizję ludzkiego losu.

Kierunek ma kilka odmian:

teatr minimalny – przedstawiciel: Samuel Beckett (Czekając na Godota – 1953, Końcówka, Radosne dni); rezygnuje z akcji pojmowanej jako ciąg zdarzeń, bogatej obsady i dekoracji; scenografia symbolicznie wyraża świat; tematyka – problemy egzystencjalne i dramaty rozgrywające się w ludzkiej duszy;

teatr paniczny – twórca: dramaturg hiszpański Fernando Arrabal (Guernica ); cel – kontrowersyjny: wzbudzenie na widowni lęku, szoku, paniki, obrzydzenia (do-wodzą, że sztuka naprawdę dotarła do widzów); korzenie – hiszpański barok, założenia „teatru okrucieństwa” z lat 30.;

teatr paraboli – twórca: Friedrich Dńrrenmatt (Wizyta starszej pani, Romulus Wielki, Fizycy); po mistrzowsku buduje napięcie, tworzy intrygę kryminalną, posługuje się suspensją (zawieszanie spodziewanego przebiegu wydarzeń – wzmaga ciekawość odbiorcy); przestanie dziel wykracza poza sensacyjną akcję! ważne są pojawiające się wokół niej uniwersalne sensy filozoficzno-moralne (np. w Fizykach rozważania na temat odpowiedzialności za rozwój nauki);

antydramat z pogranicza fikcji i rzeczywistości, prawdy i gry – twórca: Eugne Ionesco (Łysa śpiewaczka, Lekcja – w obu motyw pułapek, jakie stwarza komunikacja językowa).

Zobacz:

Jaka była geneza teatru antycznego?

Teatr absurdu

https://aleklasa.pl/liceum/c234-praca-domowa-w-liceum/c297-podpowiedzi-do-prac-domowych/35-przedstaw-role-teatru-i-dramatu-w-polskim-oswieceniu