Wisława Szymborska
W rzece Heraklita
W rzece Heraklita
W rzece Heraklita
W rzece Heraklita
ryba łowi ryby,
ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą,
ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie,
ryba ucieka z oblężonej ryby.
W rzece Heraklita
ryba kocha rybę,
twoje oczy – powiada – lśnią jak ryby w niebie,
chcę płynąć razem z tobą do wspólnego morza,
o najpiękniejsza z ławicy.
W rzece Heraklita
ryba wymyśliła rybę nad rybami,
ryba klęka przed rybą, ryba śpiewa rybie,
prosi rybę o lżejsze pływanie.
W rzece Heraklita
ja ryba pojedyncza, ja ryba odrębna
(choćby od ryby drzewa i ryby kamienia)
pisuję w poszczególnych chwilach małe ryby
w łusce srebrnej tak krótko,
że może to ciemność w zakłopotaniu mruga?
Żyjemy w rzece Heraklita
Heraklit był filozofem greckim żyjącym w starożytności. Stworzył doktrynę o zmienności wszystkich rzeczy, uważał trwałość za ułudę zmysłów. Wymyślił obrazową metaforę rzeki dla swoich poglądów, rzekł: „Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki” gdyż, panta rhei – wszystko płynie, jest zmienne, nietrwałe.
Czym jest zatem rzeka Heraklita?
Metaforą świata, rzeczywistości. Tę myśl podejmuje autorka wiersza. (Przenośnia jest jednym z ulubionych zabiegów stylistycznych Wisławy Szymborskiej. W tym wierszu jest dominantą stylistyczną – organizuje cały tekst.) Wiersz ten, jak wiele teksów Szymborskiej jest refleksją nad zmieniającym się i nietrwałym światem, a przede wszystkim miejscem człowieka, sensem jego istnienia w tak zmiennej rzeczywistości. Tytuł wiersza, a także paralelizm – powtarzające się na początku każdej zwrotki wyrażenie „w rzece Heraklita” odsyła nas wyraźnie do konkretnego miejsca – ciągle zmieniającej się rzeki – rzeczywistości. Można się zastanowić dlaczego rzecz dzieje się w wodzie? Woda jest nam niezbędna do życia. Tales z Miletu głosił, że woda jest początkiem wszystkiego, gdyż wszystko powstało z wody i składa się z wody. Wszystko, co żywe, do życia potrzebuje wody – martwe usycha. Starożytne miasta leżały nad rzekami: Babilon nad Tygrysem i Eufratem, Egipt nad Nilem. Tylko tam, gdzie była woda, mogło być życie.
Obrazy poetyckie – szukamy sensów
Wiersz składa się z czterech zwrotek – obrazów opisujących:
• życie codzienne,
• miłość,
• religię, modlitwę,
• świadomość własnej odrębności, nadzieję na przetrwanie.
Nasuwa się skojarzenie z ewangelicznymi prawdami. Co jest najważniejsze w życiu?
Życie to wiara, nadzieja, miłość. Te sfery życia przywołane zostały w wierszu.
O czym opowiada podmiot liryczny ? O życiu mieszkańców rzeki – ryb. A skoro rzeka jest metaforą życia, to zamieszkujące ją stworzenia to ludzie. Świat opisany przez podmiot liryczny to świat typowo ludzki, ryby są obdarowane ludzkimi właściwościami i możliwościami – to także zabieg stylistyczny – rodzaj metafory – antropomorfizacja – przypisanie zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych oraz zachowań właściwych człowiekowi.
Pierwszą zwrotkę
można interpretować na dwa sposoby. Po pierwsze jest to opis codzienności, prozy życia np. „ryba łowi ryby, ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie’’.
Nasuwa mi się skojarzenie z wypowiedzią Lisa z Małego Księcia Antoine de Saint-Exupérego „Życie jest jednostajne. Ja poluję na kury, ludzie polują na mnie. Wszystkie kury są do siebie podobne i wszyscy ludzie są do siebie podobni”. Ludzie zdobywają pożywienie, budują domy, walczą o przetrwanie, prowadzą zwykłe życie.
Ale możemy także odczytać tę zwrotkę jako historię ewolucji – ludzie pierwotni ćwiartowali zdobyte, upolowane zwierzęta ostrymi kamieniami. Bardziej ucywilizowani budowali domy, urbanizowali otoczenie, organizowali przestrzeń wokół siebie. Ucieczka z oblężonej ryby – to jak ucieczka z oblężonej Troi – ludzie toczyli walki między sobą.
Druga zwrotka to romantyczne wyznanie miłosne.
„Ryba kocha rybę”, więc wyznaje jej miłość. Scena jak z Tristana i Izoldy czy Romea i Julii. Kochają się, planują wspólną przyszłość.
Kolejna, trzecia zwrotka
opisuje powstawanie sacrum: określenie „ryba nad rybami” budzi skojarzenia z biblijną Pieśnią nad pieśniami, modlitwą, Bogiem. On powstał z potrzeby posiadania kogoś, od kogo można oczekiwać pomocy, modlić się i prosić „o lżejsze pływanie”.
Jaki jest ten rybi Bóg?
Nie można go porównać z żadnym innym obrazem Boga znanym nam z literatury.
Nie jest Stwórcą – to on został stworzony, wymyślony. Tak jak człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo boże (antropomorfizm), ryby stworzyły swego Boga na obraz i podobieństwo swoje. Nic nie wiadomo o jego wszechmocy – jest przecież tylko rybą – trochę wyższą, ale rybą. Nie jest Sędzią, którego należy się bać ani Dobrym Ojcem, u którego można szukać pomocy. Stworzony, wymyślony, aby się lżej pływało. Ten kto wierzy, temu jest lżej. To przecież Bóg daje „zbożny (dostatni, szczęśliwy) pobyt”, obiecuje „rajski przebyt”.
Ostatnia zwrotka
jest wyznaniem podmiotu lirycznego, nie epicką opowieścią jak w poprzednich zwrotkach ale refleksją o życiu ryb – ludzi. Świat ryb ma swoją hierarchię: są ryby – ludzie i ryby – przedmioty (ryba – pojedyncza, ryba nad rybami, ryba – drzewo, ryba – kamień). Szymborska bawi się językiem, wykorzystuje lub tworzy wieloznaczności. Zabieg ten podkreśla zarówno inność ryb pojedynczych jak i ich podobieństwa.
Podmiot liryczny to „ryba pojedyncza” mająca świadomość swojej odrębności, ale także wspólnoty, bycia jedną z wielu, jedną z ławicy, cząstką świata.
Wisława Szymborska jest erudytką, jej twórczość należy do nurtu klasycznego w poezji polskiej. Klasycyzm poezji to dialog z przeszłością, łączenie dzieł powstałych w różnym czasie, sięganie do filozofii. Twórczość Szymborskiej, podobnie jak np. Herberta, należy do nurtu śródziemnomorskiego. Cechuje ją nawiązywanie i odwołania do Biblii i antyku. Człowiek jest dla niej wartością najwyższą.
Thomas Stearns Eliot – jeden z twórców klasycyzmu uważał, że poeta powinien korzystać z tradycji, czyli „bezczasowej teraźniejszości kultury, w której Szekspir, Dante i współczesny poeta mogą tworzyć ciągle aktualny dialog”. A twórcy często rozmawiają sobie, używając podobnych motywów. Na przykład – lubią rybę.
Kwestie kompozycyjne
Jest to wiersz biały (brak rymów). Kolejne zwrotki to zdania złożone.
Utwór Szymborskiej jest przykładem liryki bezpośredniej: podmiot liryczny w czwartej zwrotce ujawnia się bezpośrednio, w pierwszej osobie wyznaje swoje odczucia, obawy.
Należy zauważyć, że jest to też liryka opisowa subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej.
Zwróć też uwagę na operowanie anaforą (powtarzanie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów, zdań, strof). Każdą strofę rozpoczyna sformułowanie „w rzece Heraklita”. Pierwsza strofę oparto na paralelizmie składniowym: „ryba łowi rybę, ryba ćwiartuje ostrą rybę, ryba buduje rybę…” Można się go też dopatrzyć w dalszych partiach utworu: „ryba wymyśliła rybę nad rybami, ryba klęka przed rybą ”. Paralelizm intonacyjno-składniowy to identyczność lub podobieństwo w budowie zdań.
Zauważ! charakterystyczną dla Szymborskiej lapidarność, kondensację znaczeń, sprowadzanie najtrudniejszego, duchowego wymiaru rzeczywistości do najprostszych obrazów. „Ryba wymyśliła rybę nad rybami, ryba klęka przed rybą, ryba śpiewa rybie, prosi rybę o lżejsze pływanie” – oto poetycka definicja religii.
Paradoksalne wydaje się to, iż w tej zmieniającej się rzece, nic tak naprawdę się nie zmienia. Czynności wykonywane przez jej mieszkańców są wciąż takie same. Bez względu na to ile razy będziemy „wchodzić” do rzeki zastaniemy tam zawsze taką samą sytuację.
Wiersz skomponowany jest z czterech zasadniczych obrazów, na które zostały przełożone pojęcia abstrakcyjne: w I strofie praca i walka, w drugiej – miłość, w trzeciej – wiara, religia, w czwartej – zaznaczanie własnej odrębności przez twórczość.
Warto zaznaczyć, że motywy wykorzystywane przez poetów, pisarzy często się powtarzają. W przypadku wiersza Szymborskiej nasuwa się podobieństwo metaforyki i wizji poetyckiej do wiersza Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Ballada o rzece. Sytuacja liryczna jest podobna podmiot liryczny stojąc na brzegu rzeki, pachnącej jak ryba, rozmyśla o swojej przyszłości. Podobieństwo można odnaleźć też w metaforyce. Ryba jest liściem, buntuje się, ucieka.
Zbigniew Herbert w wierszu Do rzeki nazywa rzekę „przenośnią rzeczywistości”. Na końcu rzeki Heraklita dostrzega deltę: koniec i początek. Kończy się rzeka – życie, rozpoczyna ocean – wieczność, w którym odpocznie człowiek po trudach życia.
Świat według Heraklita jest zbudowany z przeciwieństw więc nie tylko woda ale także ogień.
Ten motyw wykorzystuje w swojej twórczości Halina Poświatowska:
Heraklicie – przyjacielu nauczyłeś mnie kochać ogień
I umierać w każdej chwili.
Odkąd ujrzałam twoje pisma – a trawił je ogień, ten sam,
który otwiera wnętrza zalakowanych kopert i pochłania
miasta, wiedziałam, że jesteś jedynym prorokiem.
Adam Mickiewicz w liryku Nad wodą wielką i czystą wędrówkę przez życie porównuje do płynięcia „Mnie płynąć, płynąć i płynąć”.
Zobacz:
Napisz esej interpretujący wiersza Wisławy Szymborskiej pt. W rzece Heraklita