Oświecenie polskie można podzielić na trzy okresy:
- Do roku 1764 – czasy władania Sasów: Augusta II i Augusta III Mocnego, w tym wojna sukcesyjna (o panowanie Stanisława Leszczyńskiego). Czasy saskie uważane są za ostatnią fazę baroku – trudne historycznie, prowadzące do osłabienia kraju, upadku kultury i kryzysów politycznych. W tej fazie działał Stanisław Konarski – pierwszy reformator oświaty.
- 1764 -1795 – od elekcji do abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Faza największych reform, rozkwitu kultury, prób ratowania ojczyzny. Prawdziwe polskie oświecenie, czyli czasy stanisławowskie, niestety, zakończone trzecim rozbiorem Polski.
- 1795 -1822 – ostatnia faza oświecenia – pierwsze próby ratowania kraju podczas doby napoleońskiej (Legiony Polskie we Włoszech, udział Polaków w przemarszu Napoleona przez Europę, powstanie Księstwa Warszawskiego). 1812 – klęska Napoleona w Rosji i kongres wiedeński (1815) niweczą polskie nadzieje na długo. Powstanie Królestwo Polskie całkowicie podporządkowane Rosji, a zrywy powstańcze przypadną już romantykom. Romantyzm rozpocznie się w roku 1822 wydaniem Ballad i romansów Adama Mickiewicza.
Twórcy trzech nurtów w polskim oświeceniu
- Twórcy nurtu klasycznego:
- Ignacy Krasicki – autor satyr, bajek,
- Franciszek Bohomolec i Franciszek Zabłocki twórcy komedii,
- uczony Adam Naruszewicz (autor Chudego literata).
- Sentymentalizm tworzą:
- Franciszek Karpiński zwany poetą serca, autom znanych kolęd i pieśni religijnych,
- Franciszek Dionizy Kniaźnin.
- W duchu rokoka tworzą:
- Jan Potocki (zapowiada romantyzm, to on napisał Rękopis znaleziony w Saragossie),
- Stanisław Trembecki
- Kajetan Węgierski.
W twórczości Franciszka Dionizego Kniaźnina tendencje dworskiego rokoka splatają się z sentymentalnymi.
Rokoko to ulotny nurt w literaturze, pozostaje przy utworach lekkich, wdzięcznych, eleganckich – przeznaczonych raczej do rozrywki niż do głoszenia jakichkolwiek ideałów.
Publicyści oświeceniowi:
- Stanisław Konarski,
- Hugo Kołłątaj,
- Stanisław Staszic,
- Franciszek Salezy Jezierski,
- Franciszek Dmochowski.
Narodziny dzieł oświeceniowych
- 1776 r. – pierwsza polska powieść nowożytna: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
- 1779 r. – Satyry Ignacego Krasickiego
- 1784 r. – druga powieść Krasickiego: Pan Podstoli
- 1791 r. – Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
- 1794 r. – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego
Ważne postacie:
- władca absolutyzmu oświeconego – król Stanisław August Poniatowski,
- człowiek oświecenia – Ignacy Krasicki,
- człowiek uczuć – sentymentalizm – Franciszek Karpiński,
- libertyn polski – Stanisław Trembecki,
- awanturnik, podróżnik, mistyk – Jan Potocki,
- reprezentant rokoka – Dionizy Kniaźnin.
Mecenasi sztuki:
- król Stanisław August
- rodzina Czartoryskich (Puławy)
- Szczęsny Potocki (Tulczyn)
Uwaga!
Klasycyzm zdominował polskie oświecenie – prąd najważniejszy, najbardziej nośny znaczeniowo i zgodny z filozoficzną ideologią epoki.
- Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele utylitarne (użytkowe), wraca do ideałów starożytnych.
- Modne gatunki tego nurtu to: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny.
- Modne są też klasyczne ideały, takie jak: jasność, harmonia, prostota, kunszt języka.
- W tym nurcie narodzi się też powieść nowożytna i rozwiną się takie formy publicystyczne, jak esej czy felieton.
Reprezentanci klasycyzmu:
- Ignacy Krasicki,
- Adam Naruszewicz,
- Franciszek Zabłocki,
- Franciszek Bohomolec,
- Julian Ursyn Niemcewicz.
Zobacz: