Naczelna idea:
Teatr jest miniaturą świata realnego, świat jest teatrem!
Koncepcja theatrum mundi
- Świat jest teatrem, aktorami ludzie.
- Świat to scena – ludzkie życie toczy się według scenariusza odgórnie ustalonego, od dawna nakreślonego przez siły wyższe.
- Podstawowa cecha – UMOWNOŚĆ.
Umowność jest wyrazem idei: świat przedstawiony na scenie jest metaforą świata rzeczywistego. Naczelną zasadą tego świata musi być ład moralny. - Podział tragedii na akty i sceny!
- Źródłem inspiracji dla Szekspira były wierzenia ludowe, podania, baśnie i misteria.
Dramat szekspirowski
- Szekspir zerwał z antyczną zasadą trzech jedności: miejsca, czasu i akcji:
- utwory Szekspira rozgrywają się w kilku przestrzeniach,
- akcja trwa nawet kilkanaście lat,
- obok wątku głównego zawiera również wiele motywów pobocznych.
- Zniósł również obowiązującą w dramacie antycznym obecność chóru.
- Odstąpił również od zasady odpowiedniości stylu do treści, czyli tak zwanej zasady decorum. Według tej zasady tragedie pisane były stylem wysokim, czyli językiem doniosłym, pełnym dostojeństwa i poetyckim, – jedynie bohaterowie komedii mogli posługiwać się językiem potocznym i nie stronić od rubaszności. Język dramatów Szekspira nie jest tak patetyczny i koturnowy jak tragedie antyczne. Autor stosuje również humor oraz elementy farsy.
- U Szekspira język poezji miesza się z językiem ulicy, a sceny gminne przeplatają się z wzniosłymi dialogami.
- Wedle zasady decorum bohaterami tragedii mogli być tylko ludzie szlachetnie urodzeni, u Szekspira pojawiają się również bohaterowie niższego stanu.
- Szekspir wprowadził również sceny zbiorowe, czym zanegował obowiązującą od czasów starożytności, a wprowadzoną przez Sofoklesa zasadę, iż na scenie mogą na raz znajdować się nie więcej niż trzy osoby.
- Wplótł do tragedii wątki komediowe. Obok powagi i patosu widać w jego dziełach groteskę i humor.
- Nie unika przedstawiania w dramacie scen krwawych, drastycznych. Ukazuje je bezpośrednio, a nie opowiada o nich, jak to się działo w przypadku tragedii antycznej.
- Cechą nową jest też zmienność charakterów występujących postaci.
W dramacie antycznym bohaterowie pozostawali tacy sami od początku do końca sztuki. Bohaterowie Szekspira ulegają często transformacjom zarówno pozytywnym, jak i negatywnym, popadają w najbardziej skrajne stany emocjonalne: od pragnienia czynu do obezwładniającej niemocy, od miłości do nienawiści, od słabości do poczucia siły itp. Są postaciami wielowymiarowymi, bardziej skomplikowanymi. Mają bogate życie psychiczne.
Przykłady:- Makbet z człowieka honoru i szlachetnego rycerza zmienia się w rozchwianego wewnętrznie tyrana i despotę,
- Lady Makbet z twardej wspólniczki zbrodni – w obłąkaną kobietę.
- Bohaterowie szekspirowscy sami kształtują swój los, na ich życie mają wpływ jedynie podejmowane przez nich decyzje. To przeciwieństwo antycznego wariantu tragedii. Tam losem bohaterów rządziło fatum – straszliwa siła ferująca wyroki, przed którą nie było ucieczki.
- Szekspir wprowadził również do teatru dwuplanową kompozycję, czyli współistniejące obok siebie płaszczyzny realistyczną i fantastyczną co było nie do pomyślenia w dramacie antycznym.
- W utworach Szekspira zwraca uwagę wprowadzanie fantastyki i baśniowości (zjawy, rusałki, wiedźmy, siły nadprzyrodzone), jak również traktowanie przyrody jako współuczestnika wydarzeń, nie tylko ich tła.
- Inne niż w antyku jest pojęcie tragizmu; nie wynika on z fatum, ale z decyzji i działań bohaterów. U Szekspira dominuje tragizm wewnętrzny, źródłem nierozwiązywalnych konfliktów jest psychika ludzka, konflikty między sprzecznymi racjami i namiętnościami samej postaci. Jednak podobnie jak w antyku konflikt tragiczny prowadzi do końcowej katastrofy.
Dziesięć kamieni milowych teatru
- Antyk
Tragedia grecka. Rodzi się kanon. Sofokles i zasada trzech jedności. Chór konieczny.
- Średniowiecze
Misteria, przedstawienia religijne, trupy wędrowne. Wyrosłe z dramatu liturgicznego, rozgrywane w plenerze lub kościołach.
- Renesans
- Tragedia renesansowa – nawiązanie do dramatu antycznego(np. Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego)
- Tragedia szekspirowska. Odejście od kanonu antycznego.
- Oświecenie
Powrót do klasyki. Wzory antyczne nawet w komedii (już w XVII w. u Moliera).
- Romantyzm
Zachwyt, fascynacja Szekspirem. Rodzi się wielki dramat romantyczny.
- Realizm
Pokazać prawdę, świat taki, jaki jest. Aż do naturalizmu – jak piją kawę – niech pachnie na scenie kawą.
- Młoda Polska (Modernizm)
- Teatr symboliczny.
Symbol głównym środkiem wyrazu, jak w Weselu Wyspiańskiego.
- Teatr symboliczny.
- Współczesność
- Teatr awangardowy.
Groteska, absurd, Czysta Forma.
Wszystko, tylko nie realny świat. Jak u Witkacego. - Antyteatr
Pomysłodawca: Beckett. Oszczędna sceneria i fabuła. Bohater nic nie robi, bo po co? Akcja się nie dzieje – jesteśmy w antyteatrze…
Ale dyskutowane są rzeczy pryncypialne.
- Teatr awangardowy.
Jak wyglądał teatr Szekspira?
- Był wielobocznym budynkiem, w jednej jego części umieszczano na podwyższeniu scenę.
- Wokół były miejsca dla widowni: najtańsze stojące na parterze, wyżej drewniane galerie dla zamożniejszych widzów.
- Wspaniale, bogato prezentowały się kostiumy (często dary możnych mecenasów), scenografia jednak bywała zaskakująco uboga (np. jej rolę pełnił napis: „Tu jest las”).
- Na scenie występowali mężczyźni, role kobiece grali młodzi chłopcy.
W skrócie
Dramat klasyczny:
- reguła trzech jedności
- najwyżej trzy osoby na scenie
- zasada decorum – używanie wysokiego, dostojnego stylu
- „bezkrwawe sceny” – unikanie scen brutalnych
Dramat szekspirowski:
- odrzucenie reguły trzech jedności:
- teatr przestrzenny, wielowątkowy,
- obejmujący długie odcinki czasu
- wiele postaci na scenie, możliwość scen zbiorowych i batalistycznych
- odrzucenie zasady decorum
- sceny drastyczne, brutalne: pojedynki, zabójstwa
- postacie fantastyczne
- czarownice z Makbeta (uosabiają świat zła)
- duchy (duch ojca Hamleta, duch Banka)
- Tego w antycznym dramacie nie znajdziemy.
Szekspir a romantyzm
Z wielką namiętnością zwrócił się ku dziełom Szekspira romantyzm – by nawiązywać, czerpać wątki, kontynuować.
Postaci monologujących bohaterów, ich hamletyzm, obecność zjaw, czarownic i przepowiedni – to przejawy szekspiryzmu w dziełach Mickiewicza, Słowackiego i innych romantyków.
Przestrzenie szekspirowskie:
- las – ważna przestrzeń szekspirowska
- Las Ardeński (Jak wam się podoba),
- Las Birnam (Makbet)
- zamek
U Szekspira realna przestrzeń miesza się ze światem fantazji i baśni.
Zobacz:
Szekspir jest nowatorem w dziedzinie kompozycji dramatu. Jakie wprowadził zmiany?
Szekspir jest nowatorem w dziedzinie kompozycji dramatu. Jakie wprowadził zmiany?