- Powrót do tematyki średniowiecza,
- atmosfera grozy,
- fantastyczne postacie,
- baśniowe przestrzenie…
Skąd to znamy?
Oczywiście z romantycznej literatury. Otóż malarstwo tej epoki jest podobne – artyści z niechęcią patrzą na wymuskany klasycyzm i pragną czegoś więcej niż naśladowania rzeczywistości. Żądają praw dla świata wyobraźni.
Caspar David Friedrich
Mężczyzna i kobieta patrzący na księżyc;
Opactwo w dębowym lesie
Czy można wyobrazić sobie bardziej romantyczną scenerię niż na tych obrazach Friedricha, niemieckiego malarza epoki? Księżyc, noc, charakterystyczne dla artysty ujęcie drzewa. Za chwilę powinien zawyć wilkołak. To właśnie jest romantyzm.
Opactwo w dębowym lesie budzi grozę. Czy to wstaje świt, czy artysta oddzielił świetlisty świat ducha od ciemnej materii? Klasztor i drzewa stanowią jakby granicę dwóch światów, mnisi są maleńcy wobec potęgi pejzażu. Mimowolnie nasuwa się myśl o poezji ruin, o powieściach grozy, o znikomości ludzkiego życia…
Théodore Géricault, Tratwa „Meduzy”
Ta tragedia wydarzyła się naprawdę. Rozbitkowie z „Meduzy”, która zatonęła u zachodnich wybrzeży Afryki, płynęli na tratwie przez trzynaście dni. Było na niej sto czterdzieści dziewięć osób! Zginęły sto trzydzieści cztery. A co musiało się dziać na tej tratwie w ciągu tragicznych trzynastu dni? Po ten temat sięga Francuz Géricault. Portretuje ocalałych, słucha ich opowieści – o głodzie, cierpieniu, śmierci, a nawet… ludożerstwie. Na najsłynniejszym swoim płótnie odmalował moment wyzwolenia: resztka pozostałych przy życiu dostrzega w oddali statek. Oznacza to dla nich ocalenie… Obraz – choć co do sposobu użycia barw i światłocienia jest romantyczny – zapowiada już realizm.
Francisco de Goya, Kolos
Goya jest malarzem przełomu epok, przechodził różne etapy i w życiu, i w twórczości. Malował skrupulatne portrety i… szalone wizje z głębi własnej fantazji. Jest prekursorem romantyzmu w malarstwie. Popatrz na ten obraz: we mgle nad światem przesuwa się Kolos. Nie jest to pomysł realisty, zachwyci natomiast każdego romantyka. Pojawiają się zresztą w poezji romantycznej rozmaite kolosy, tytani i „geniusze śmierci”. Dzięki Goi możemy jednego z nich obejrzeć.
Eugène Delacroix
Kobiety algierskie;
Rzeź na Chios;
Wolność wiodąca lud na barykady
Eugène Delacroix (czytaj: delakrua) bardzo pasuje do romantycznego wizerunku: samotny podróżnik, zafascynowany Orientem, marzyciel. W dodatku fanatyk wolności, miał wypowiedzieć się tak: „Kochałem kobiety do szaleństwa, ale wolność ceniłem sobie bardziej”. I namalował najsłynniejszą na świecie personifikację wolności.
Wolność wiodąca lud na barykady – to piękna kobieta, z odkrytą piersią, sztandarem w jednej ręce, a bagnetem w drugiej. Nic dziwnego, że porwała za sobą tłumy.
Obraz ma oczywiście swój historyczny odpowiednik – jest nim rewolucja lipcowa w 1830 roku (romantyzm to przecież fala powstań i rewolucji).
Inny charakterystyczny dla epoki motyw to uwielbienie dla Orientu. Wszak pisze Byron Giaura, Słowacki Ojca zadżumionych, Mickiewicz Sonety krymskie.
Delacroix maluje kilka obrazów z orientalnego świata, między innymi Kobiety algierskie po podróży do Maroka. „Pośród nagromadzenia jedwabi i złota piękne ludzkie gazele” – tak sam zanotował. Zmysłowa i leniwa atmosfera haremu jest pełna egzotyki, baśniowego uroku.
Rzeź na Chios – to znów temat walki o wolność, tym razem Greków przeciw niewoli tureckiej. W 1822 roku Turcy zmasakrowali mieszkańców wyspy Chios. W cierpieniu ludzi, w okrucieństwie obrazu jest coś podobnego do Tratwy „Meduzy”, nieprawdaż? Nie bez przyczyny znów przypomina się Giaur Byrona i słynne słowa w tłumaczeniu Mickiewicza:
Walka o wolność, gdy się raz zaczyna,
Krwią ojca spada dziedzictwem na syna.
Sztuka polska
W literaturze – Adam Mickiewicz, w muzyce – Fryderyk Chopin, a w malarstwie?
Mistrza tej rangi nie ma.
Za chwilę objawi się Jan Matejko, potem Stanisław Wyspiański. W najbardziej romantycznych latach mamy wprawdzie do czynienia z kilkoma zdolnymi twórcami, lecz nie na miarę wieszcza. Są to:
- Artur Grottger,
- Piotr Michałowski,
- Maksymilian Gierymski.
Eksploatują temat powstańczy, patriotyczny, narodowy, bo w tym punkcie zgodnie spotykają się różne dziedziny polskiej sztuki romantycznej.
Wincenty Kasprzycki, Wystawa Sztuk Pięknych w Warszawie
Warszawa. Rok 1828. Cofamy się w czasie o sto siedemdziesiąt lat, by zajrzeć do romantycznej galerii. Odbywa się w niej właśnie wystawa sztuk pięknych, a obrazy ogląda znakomite towarzystwo. Dzięki temu, ze Wincenty Kasprzycki zdecydował się utrwalić na płótnie ów warszawski obrazek z życia kulturalnej elity, możemy zobaczyć, jak to wyglądało, jak na taką imprezę ubierały się damy, a jak dżentelmeni… Wystawione obrazy prezentują różnorodne tematy: martwe natury, portrety, tematy religijne i historyczne. Wśród zwiedzających – sławy i autorytety: profesorowie uniwersytetu, wydziału sztuk pięknych. Są też malarze, a mężczyzna siedzący w rogu po prawej to sam autor – Wincenty Kasprzycki.
Piotr Michałowski, Seńko
Malarz podejmował tematy napoleońskie. Malował też bohaterów chłopskich. Sam był zamożnym ziemianinem, miał więc możliwość obserwowania polskiej wsi, dokładniej – Bolestraszyc (Przemyskie), którymi zarządzał. Seńko to właśnie chłop z Bolestraszyc, ale, uwaga, przebrany w strój Don Kichota: widzimy zarysowany pancerz, misę zamiast hełmu i słynny smutek „rycerza o smętnym obliczu” na twarzy Seńki. Temat chłopski Michałowskiego zapoczątkowuje ważny nurt w polskim malarstwie, za chwilę przecież zaznamy ludomanii, na płótnach zagoszczą: orka, babie lato, chłopskie wesele – i folklor, i bieda wsi.
Piotr Michałowski, Bitwa pod Somosierrą
Piotr Michałowski uczył się anatomii koni w… rzeźniach miejskich. Był też w Paryżu, by poznać zbiory Luwru. Nie afiszował się jednak ze swoją twórczością, malował „do szuflady” i uważał malarstwo za hobby, zajęcie na wolne chwile… Lubił epokę napoleońską (modną wówczas) i często podejmował tematy batalistyczne, a słynną bitwę pod Somosierrą malował kilkakrotnie. Nie tylko on! Także inni malarze: Suchodolski, Kossak. Ujęcie Michałowskiego uważane jest za arcydzieło sztuki batalistycznej, porównywano je z Bitwą pod Anhiari Leonarda. Sam Michałowski mawiał: „bitwa ta, ściśnięta w stromym wąwozie, powinna wyglądać jakoby ognista błyskawica przedzierająca płótno od dołu do góry”.
Artur Grottger, Pożegnanie powstańca
Chodzi o powstanie styczniowe – to tego wydarzenia historycznego piewcą był Artur Grottger. Poświęcił powstaniu dwa cykle obrazów: Polonia i Lituania. Malował na gorąco, tuż po upadku powstania. Uchodzi za pierwszego narodowego malarza historycznego i… romantycznego artystę w służbie ojczyzny. Tak, romantycznego, choć w literaturze powstanie styczniowe zamyka tę epokę. Spójrzmy na obraz Grottgera, trudno o bardziej romantyczną scenę: szlachcianka żegna wyruszającego w bój ukochanego… Typ bohatera powstańca powtarza się na Grottgerowskich płótnach, to malarska wersja bohatera romantycznego. Czy powróci z wojny? Czy ona będzie czekać? Nieszczęśliwa miłość to lubiany w epoce temat, tak jak patriotyczny, wzniosły nastrój wypełniający świat obrazów Grottgera. Malarz zmarł bardzo młodo, w wieku trzydziestu lat, niedługo po powstaniu, bo w roku 1867.
Aleksander Orłowski, Bitwa pod Racławicami
Orłowski reprezentuje polską grafikę czasów romantyzmu. Uwiecznia jeszcze inne wydarzenia z historii Polski. Tym razem oglądamy bitwy powstania kościuszkowskiego – Orłowski był uczestnikiem insurekcji. W historii sztuki polskiej uznawany jest za pierwszego litografa. Opiekowała się nim Izabela Czartoryska; po powstaniu modny był w Petersburgu – o czym dowiadujemy się z ust samej Telimeny z Pana Tadeusza.
Maksymilian Gierymski, Patrol powstańczy
Znów powstanie, znów malowane ręką uczestnika – i znów jest to powstanie styczniowe. Atmosfera jednak inna niż na płótnach Grottgera. Nie ma tu zgiełku bitewnego ani bólu rozstania, nie ma wzniosłości – jest powstańcza codzienność. Patrol powstańczy powstał w latach siedemdziesiątych XIX wieku, dotyczy więc romantyzmu tylko tematem. Ujęcie tego tematu wskazuje już jednak na nowe czasy i pożegnanie romantyki…
Zobacz: