Frazeologia
- Frazeologia jet to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem charakterystycznych dla danego języka stałych związków wyrazowych, zwrotów oraz wyrażeń.
- Frazeologizm to utrwalone w języku połączenie dwóch lub więcej wyrazów o ściśle określonym znaczeniu przenośnym. Takie połączenie stanowi całość znaczeniową, to oznacza, że znaczenie frazeologizmu nie jest sumą znaczeń poszczególnych wyrazów), np. nabić kogoś w butelkę = oszukać, a nie włożyć jakąś osobę do butelki.
Frazeologizmy dzielą się na:
- wyrażenia
- zwroty
- frazy
Wyrażenie
– związek frazeologiczny, w którego skład nie wchodzi czasownik, np.
- wieża Babel – zamęt, bezład, pomieszanie języków,
- skok na głęboką wodę – podjąć się trudnego zadania,
- kość niezgody – przyczyna, powód niezgody,
- złoty środek – kompromisowe rozwiązanie,
- bajońskie sumy – olbrzymie sumy,
- gwóźdź do trumny – ostatnia przyczyna klęski, przypieczętowanie porażki,
- kozioł ofiarny – osoba, na którą niesłusznie zrzucono winę,
- dantejskie sceny – dramatyczne, niesamowite sceny,
- lwia część – większa część czegoś.
Zwrot
– związek frazeologiczny, w którego skład wchodzi czasownik (w bezokoliczniku), np.
- nadstawić drugi policzek – na zło odpowiedzieć dobrem, na nienawiść miłością,
- kłamać jak z nut – kłamać bez zająknięcia, bezczelnie,
- wpaść w tarapaty – mieć kłopoty,
- zatopić się w lekturze – zagłębić się w lekturze, czytać z wielkim zainteresowaniem,
- daleko zajść – dużo osiągnąć,
- spiec raka – zawstydzić się,
- wyłożyć kawę na ławę – powiedzieć prawdę bez ogródek,
- rzucać mięsem – używać wulgarnych słów,
- stroić się w cudze piórka – udawać kogoś, kim się nie jest,
- wystrychnąć na dudka – oszukać kogoś,
- trącić myszką – coś, co jest przestarzałe, niemodne, staroświeckie.
Fraza
– związek frazeologiczny, który jest zdaniem lub równoważnikiem zdania np.
- Dopóty dzban wodę nosi, dopóki się ucho nie urwie.
- Wpadł jak śliwka w kompot.
- Komu w drogę, temu czas.
- Daj kurze grzędę, a ona: wyżej siędę.
- Zamienił stryjek siekierkę na kijek.
- Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.
- Gdzie się dwu bije, tam trzeci korzysta.
Uwaga! Fraza to utarte, ogólnie przyjęte zdania powtarzane od lat w tej samej lub podobnej formie. Do fraz należą też: przysłowia, sentencje, powiedzonka, aforyzmy.
Jak odróżnić frazę od zwrotu
Masz wątpliwości, jak odróżnić frazę od zwrotu, skoro i tu, i tu jest czasownik?
Popatrz na długość.
- Zwrot jest króciutki i właściwie nie stanowi zdania.
- Fraza to rozbudowane wypowiedzenie.
Zwrot – drzeć koty sam jeszcze nic nie mówi – trzeba dodać, kto z kim.
Fraza – na pochyłe drzewo każda koza skacze jest całością i nic dodawać nie trzeba.
Uwaga!
Fraza też może nie mieć czasownika, bo przecież równoważniki zdania go nie mają.
– Gość w dom, Bóg w dom – oto przykład takiej frazy.
Zadanie
Podane związki podziel na zwroty, wyrażenia i frazy.
gość w dom, Bóg w dom, zjeść beczkę soli, kłamać jak z nut, mieć węża w kieszeni, bajońskie sumy, połknąć bakcyla, spiec raka, złota rączka, wilczy apetyt, komu w drogę, temu czas
- Zwroty
To związki frazeologiczne, które mają czasownik
zjeść beczkę soli,
kłamać jak z nut,
mieć węża w kieszeni,
połknąć bakcyla
- Wyrażenia
To związki frazeologiczne, które nie mają czasownika
bajońskie sumy,
złota rączka,
wilczy apetyt
- Frazy
Stanowią całość – są zdaniem lub równoważnikiem zdania
gość w dom, Bóg w dom;
komu w drogę, temu czas
Związki frazeologiczne (ze względu na stopień utrwalenia) dzielimy na:
- Związki stałe, zwane też idiomami – są bardzo silnie utrwalone w języku, funkcjonują jako całość. Ich skład jest niezmienny; nie wolno zastępować poszczególnych członów innymi, zmieniać form gramatycznych (nawet jeśli wydają się archaiczne), rezygnować z któregoś z nich czy dodawać nowych.
Przykłady: mieć duszę na ramieniu, nie zasypiać gruszek w popiele, mieć głowę na karku.
- Związki łączliwe – ich znaczenie jest mniej utrwalone; istnieje możliwość wymiany składników, ale ograniczona do jednego kręgu znaczeniowego.
Przykłady: silny jak koń, byk, tur; wielki jak słoń, dąb, szafa.
Przymiotnik a frazeologia
Przymiotnik zazwyczaj jest ośrodkiem związku zwanego wyrażeniem – o znaczeniu przenośnym. Przypomnijmy kilka z nich:
- ostatnia deska ratunku – ostatnia szansa wyjścia z sytuacji,
- ślepy traf – przypadek; węzeł,
- węzeł gordyjski – trudna sprawa,
- krakowskim targiem – przy pójściu na kompromis,
- łabędzi śpiew – ostatnie osiągnięcie w jakiejś dziedzinie.
Przymiotnik lubi też występować w przysłowiach (frazach):
- Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło.
- Mądrej głowie dość dwie słowie.
- Lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu.
Pamiętaj!
Znaczenie związku frazeologicznego sprawdzamy w słowniku frazeologicznym języka polskiego.
Zadanie
Połącz w pary frazeologizmy z odpowiednim znaczeniem.
- Tajemnica poliszynela
Znać się jak łyse konie
Bajońskie sumy
Klamka zapadła
Zbijać bąki
- Bardzo dużo pieniędzy
Próżnować, leniuchować
Znać się bardzo dobrze
Rzekoma tajemnica, znana wszystkim od dawna
Stało się coś, czego nie da się odwołać
Odpowiedź:
- Tajemnica poliszynela – Rzekoma tajemnica, znana wszystkim od dawna
Znać się jak łyse konie – Znać się bardzo dobrze
Bajońskie sumy – Bardzo dużo pieniędzy
Klamka zapadła – Stało się coś, czego nie da się odwołać
Zbijać bąki – Próżnować, leniuchować
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c183-frazeologia/frazeologia-test-2