Pochodzenie frazeologizmów

Pochodzenie frazeologizmów

Frazeologizmy mogą pochodzić z:

• • • Biblii (tzw. biblizmy) – np. kainowe znamię,
    • mitologii – np. syzyfowa praca,
    • z historii – np. przekroczyć Rubikon,
    • z literatury – np. czekać na Godota,
    • z życia codziennego – np. wziąć się w garść.

 

Frazeologizmy pochodzące z historii starożytnej

• Pyrrusowe zwycięstwo – to takie, które w rzeczywistości jest klęską, choć pozornie zwycięstwem. Kosztowało tyle, że chyba nie było warto. Pyrrus – król Epiru – zwyciężył Rzymian, ale poniósł przy tym takie straty, że zapłakał i rzekł: Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy straceni.

• Z tarczą albo na tarczy – kiedy spartański syn szedł na wojnę, matka wręczała mu tarczę i mówiła twardo: wróć z tym albo na tym. I tak pozostało określenie zwycięstwa – z tarczą, a klęski – na tarczy. „Na” – bowiem ciało poległego wojownika przynoszono na tarczy.

• Węzeł gordyjski – pojęcie związane z Aleksandrem Wielkim. Kiedy wkroczył do Gordion, usłyszał, iż w świątyni znajduje się węzeł. Kto go rozwiąże, ma zostać władcą Azji. Aleksander Wielki przeciął węzeł mieczem. Podbił Azję. Pozostał w świadomości ludzi jednym z największych wodzów. A węzeł gordyjski symbolizuje trudny, skomplikowany problem.

• Kości zostały rzucone – powiedzenie przypisywane Juliuszowi Cezarowi. Gdy przekroczył Rubikon, rzekę graniczną między Galią a Italią, rozpoczęła się wojna domowa. Kości rzucone – rzekł, a oznacza to: sprawa rozpoczęta, gra się zaczęła, nie ma odwrotu. Miał na myśli kości do gry, nie żadne szkielety. Również Rubikon przeszedł do naszej świadomości jako granica, spoza której nie da się już wrócić. Jak ktoś „przekroczył Rubikon”, to przepadło – musi iść dalej.

• Veni, vidi, vici – tak miał powiedzieć Cezar o jednym ze swoich błyskotliwych zwycięstw. Znaczy to: przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem. Krótko i zdecydowanie. Dziś też można powiedzieć tak o swoim genialnym sukcesie. Po prostu: veni, vidi, vici.

 

Frazeologizmy pochodzące z mitologii

• Pięta Achillesa – słaby punkt, słaba strona człowieka. W przypadku Achillesa była to pięta, bo matka trzymała go za piętę, kąpiąc w Styksie. Całe ciało miał odporne poza piętą i tu właśnie ugodziła go strzała Parysa.

• Puszka Pandory – źródło nieszczęść, przykra niespodzianka. Pandora – pierwsza kobieta – otrzymała od bogów tajemniczą puszkę z absolutnym zakazem jej otwierania. Nie wytrzymała i wypuściła na świat wszystkie biedy i choroby.

• Syzyfowa praca – nie do wykonania, beznadziejna i przerastająca ludzkie możliwości. Tak jak kara Syzyfa, który wtaczał głaz na szczyt góry, a głaz spadał, i tak w koło.

• Ikarowe loty – marzenia, działania wykraczające poza ludzkie możliwości.

• Stajnia Augiasza – miejsce wyjątkowo brudne. Herkules potrzebował wód dwóch rzek, by ją posprzątać.

• Jabłko niezgody – przyczyna kłótni. W przypadku bogiń było to jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”, ale może to być inny przedmiot pożądania.

• Między Scyllą a Charybdą – inaczej między młotem a kowadłem. Odyseusz musiał przepłynąć między tymi dwoma potworami. Gdy uciekał od Scylli, zbliżał się do Charybdy. Bywają w życiu takie sytuacje – i tak źle, i tak niedobrze.

• Koń trojański – fałszywy dar, niewidoczne niebezpieczeństwo. Z wnętrza konia podarowanego Troi wyskoczyli wojownicy i pokonali miasto.

• Herkulesowa praca, herkulesowe siły – ciężka praca ponad ludzkie siły. Wykazał się nimi Herkules, kiedy wykonał 12 prac.

 

Frazeologizmy pochodzące z Biblii

• Alfa i omega
  Tak określamy kogoś, kto zna się na wszystkim od a do z, jest osobą wszechstronną, autorytetem wszechwiedzy. W rzeczywistości – jest to pierwsza (alfa) i ostatnia (omega) litera
  greckiego alfabetu. Natomiast źródłosłów jest biblijny – według św. Jana: Jam jest Alfa i Omega, początek i koniec, mówi Pan Bóg.

• Zakazany owoc
  Rzecz niedozwolona i przez to bardzo pociągająca. Kiedy Adam i Ewa mieszkali jeszcze w raju, mieli tylko jeden zakaz – nie wolno im było skosztować owoców z drzewa wiadomości dobrego i złego. Niestety złamali zakaz. A jak to się skończyło – wiadomo – od tej pory ludzie na zawsze opuścili raj…

• Sodoma i Gomora
  Tym określeniem nazywamy miejsce szczególnej rozpusty, grzechu lub wielką awanturę, zamieszanie i chaos. Tak właśnie było w Biblii – mieszkańcy dwóch miast – Sodomy i Gomory
  – rozgniewali Boga szczególnym rozpasaniem, dopuszczając się nawet rozmaitych zboczeń seksualnych. Rozgniewany Bóg spalił miasta deszczem siarki i ognia.

• Wieża Babel
  Tak powiemy, mając na myśli zamęt, bałagan, chaos. To określenie idealnie pasuje do sytuacji, kiedy wszyscy krzyczą, a nikt nie słucha. Źródło tego związku znajduje się w Biblii – wieżę Babel próbowali zbudować potomkowie Noego. Wieża miała sięgnąć do samego nieba. Boga rozgniewała pycha ludzi i pomieszał im języki, aby nie mogli się porozumieć i nie ukończyli dzieła. Od tego czasu mówimy różnymi językami.

• Plagi egipskie
  Wyrażenie wywodzące się z historii o Mojżeszu, o tym, jak chciał wyprowadzić lud Izraela z niewoli egipskiej. Faraon nie chciał się na to zgodzić. Wobec tego Bóg ukarał Egipt dziesięcioma plagami, były to: zamiana wody Nilu w krew, inwazja żab, inwazja komarów, inwazja much, zaraza bydła, wrzody, niszczący grad, atak szarańczy, ciemności (zwane też egipskimi), śmierć pierworodnych synów. Dziś, przenośnie, plagi egipskie oznaczają dotkliwe, nieznośne zdarzenia, ciąg nieszczęść.

• Manna z nieba
  To jeden z cudów, które Bóg zesłał narodowi izraelskiemu, wędrującemu pod wodzą Mojżesza przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Bóg żywił wędrujących, zsyłając z nieba pożywienie – zwane właśnie manną. Stąd też właśnie przenośne określenie – manna z nieba, czyli cudowny ratunek, dar od Boga.

• Salomonowy wyrok
  To wyrok, rozwiązanie bardzo roztropne. Salomon – król izraelski – słynął z mądrości, wydał wiele rozumnych wyroków. Między innymi ten w sprawie dziecka i dwóch matek. Obie przyznały się do dziecka, więc król zaproponował przecięcie go na pół. Fałszywa matka chętnie się zgodziła, prawdziwa – pragnęła ocalić dziecko nawet za cenę swojego ustępstwa. Król oddał dziecko prawdziwej matce.

• Stanąć jak słup soli
  Zanim Bóg zniszczył Sodomę i Gomorę, pozwolił aniołom wyprowadzić z miasta Lota, jego żonę i dwie córki. Postawił tylko jeden warunek – nie wolno im było obejrzeć się za siebie. Żona Lota jednak nie wytrzymała – odwróciła się i za karę została zamieniona w słup soli. Dzisiaj powiemy o kimś, że stanął jak słup soli, jeśli znieruchomiał pod wpływem zdumienia lub przerażenia.

• Wdowi grosz
  To dar serca, bardzo cenny, wielkie wyrzeczenie – wdowa z przypowieści biblijnej ofiarowała Bogu tylko grosz, ale był to cały jej majątek.

• Syn marnotrawny
  To ktoś, kto zbłądził, lecz zrozumiał swój błąd i potrafi się do tego przyznać. Związek ma swe źródło w przypowieści – syn, który opuścił ojca i wyruszył w świat, stracił cały swój majątek. Powrócił do domu skruszony, a ojciec przyjął go z wielką radością, ponieważ trzeba cieszyć się z nawrócenia grzesznika.

• Nie pozostał kamień na kamieniu
  W ten sposób Jezus zapowiada zburzenie świątyni jerozolimskiej. W potocznym języku oznacza to, że wszystko zostało zniszczone, zburzone, zrównane z ziemią.

• Rzucać perły przed wieprze
  Wyrażenie pochodzi z biblijnej opowieści, w której Jezus w Kazaniu na Górze mówi uczniom, żeby nie rzucali pereł przed wieprze – nie warto mówić o Królestwie Bożym do tych,
  którzy zamknęli swoje serca. Potocznie oznacza to tyle, że nie ma sensu pokazywać tego, co jest piękne tym, którzy tego piękna nie są w stanie docenić.

• Sól ziemi
  Tak Jezus powiedział do swoich uczniów, uznając ich za wybrańców, ludzi bardzo wartościowych.

• Judaszowe srebrniki
  To zapłata otrzymana za zdradę – pieniądze zarobione w nikczemny sposób. Trzydzieści srebrników otrzymał Judasz – uczeń Jezusa – za to, żeby Go wydał. Kiedy zobaczył, że Chrystusa skazano, porzucił „brudne” pieniądze w świątyni i powiesił się z rozpaczy. Gdy ktoś wziął Judaszowe srebrniki, czyli łapówkę za zdradę, nazywamy go Judaszem – obrzydliwym zdrajcą jak Judasz, który wydał Chrystusa.

• Umywać ręce
  Czyli nie brać za coś odpowiedzialności, odsunąć się od sprawy. Taką postawę przyjął Piłat w sprawie wyroku Chrystusa. Według Ewangelii św. Mateusza Piłat publicznie dokonał gestu umycia rąk i rzekł: Nie jestem winien krwi tego sprawiedliwego, wasza to rzecz.

• Dźwigać swój krzyż
  Znosić ciężkie doświadczenia, tak jak Jezus niósł swój krzyż.

• Droga cierniowa (albo krzyżowa, ciernista)
  To życie pełne udręczeń, kłopotów i przeciwieństw. Określenie pochodzi z Biblii – to według Ewangelii ulice, którymi szedł na Golgotę Chrystus, dźwigając na plecach krzyż.

• Niewierny Tomasz
  Tomasz był jednym z 12 apostołów. Kiedy po śmierci Jezusa dowiedział się, że inni uczniowie widzieli, że Pan zmartwychwstał, Tomasz powiedział, że uwierzy dopiero wtedy, gdy ujrzy na Jego dłoniach ślady po gwoździach. Dziś niewiernym Tomaszem nazywamy niedowiarka, kogoś bardzo nieufnego, kto sam chce wszystko sprawdzić.

 

Frazeologizmy pochodzące z literatury

• Czekać na Godota – to czekać czekać na nie wiadomo na co, tkwić w bezczynności. Tajemniczy Godot to tytułowy bohater sztuki Samuela Becketta, na którego czekają Gogo i Didi;

• Dantejskie sceny – wydarzenia wstrząsające, budzące grozę. Określenie pochodzi z Boskiej komedii Dantego, w której znajdziemy wstrząsające opisy piekła, sceny koszmarne, makabryczne.

 

Frazeologiczne neologizmy…

To nowe połączenia, które powstają na skutek naszych codziennych kontaktów językowych. Podczas rozmów chcemy jak najprościej przekazywać swoje myśli. Dlatego tworzymy wciąż nowe związki. Szybko wchodzą do powszechnego obiegu.

• Co jest grane? (o co chodzi? co się dzieje?).
• Pojechałeś po bandzie! (przesadziłeś).
• Nie ściemniaj! (nie oszukuj!).
• Spadaj w podskokach! (odczep się).
• Strzelił focha. (obraził się).
• Ale kwas! (nieporozumienie, niemiła sytuacja).

 

Frazeologizmy, których źródłem jest:

nasze ciało

• Głowa

  • Mącić komuś w głowie – niepokoić kogo, wprowadzać zamęt.
  • Dach nad głową – mieszkanie, schronienie.
  • Głowa do góry! – nie martw się, wszystko będzie dobrze.
  • Marzenie ściętej głowy – rzecz nie do zrealizowania.
  • Spokojna głowa! – nie kłopocz się, nie martw się.
  • Walić głową w mur – daremnie starać się coś osiągnąć, próbować pokonać przeszkody.
  • Urwanie głowy – zamęt, zamieszanie.
  • Zawracanie głowy – coś o czym nie warto mówić, głupstwo.

• Oko

  • Skakać sobie do oczu – zajadle się z kimś kłócić, prowadzić nieustanne swary.
  • Puszczać oko – ukradkowe porozumienie.
  • Zamknąć oczy (na wieki) – umrzeć.
  • Na piękne oczy – za darmo, bezinteresownie.
  • Być komuś solą w oku – być kimś niewygodnym, irytującym.
  • Mieć kogoś na oku – pilnować, obserwować kogoś.
  • Mydlić komuś oczy – wprowadzać kogoś w błąd, oszukiwać go i stwarzać pozory.

• Ręka

  • Być w czyichś rękach – być całkowicie od kogoś zależnym.
  • Mieć związane ręce – nie mieć możliwości działania.
  • Dać komuś wolną rękę – pozwolić komuś na samodzielnie działanie i podejmowanie decyzji.
  • Mieć lekką ręką – być rozrzutnym.
  • Machnąć na coś ręką – zrezygnować z czegoś, uznać sprawę za straconą.
  • Trzymać rękę na pulsie – na bieżąco zorientować się w sprawie, czuwać nad nią.
  • Wyjść z czegoś obronną ręką – mimo niebezpieczeństwa nie doznać szwanku.
  • Mieć dwie lewe ręce – być niezdarą i nieudacznikiem, który niczego nie potrafi zrobić.

• Usta

  • Być na ustach wszystkich – być przedmiotem rozmów, plotek, być bardzo popularnym.
  • Rozpływać się w ustach – smakować.
  • Nabrać wody w usta – uparcie milczeć i nie chcieć się wypowiedzieć na jakiś temat.
  • Odejmować sobie od ust – żałować sobie wszystkiego, oszczędzać.
  • Zamknąć komuś usta – położyć kres negatywnym opiniom na jakiś temat.

• Ucho

  • Jeść, aż się uszy trzęsą – jeść z apetytem.
  • Kłaść uszy po sobie – tracić odwagę, stać się pokornym i potulnym – po prostu tchórzy.
  • Mieć czegoś powyżej uszu – mieć już dosyć jakiejś sytuacji.
  • Natrzeć komuś uszu – udzielić komuś nagany.
  • Obiło się komuś o uszy – usłyszałeś o tym mimochodem, przypadkowo.
  • Puścić coś mimo uszu – nie zwrócić na coś uwagi, zlekceważyć.

• Noga

  • Rzucać kłody pod nogi – ciągle przeszkadzać i coś utrudniać.
  • Być kulą u nogi – być ciężarem, zawadą dla kogoś.
  • Noga się komuś powinęła – coś się komuś nie powiodło, nie udało.
  • Tracić grunt pod nogami – tracić poczucie bezpieczeństwa.
  • Na jednej nodze – raz-dwa, pędem.
  • Wstać lewą nogą – być w złym humorze.

• Nos

  • Mieć czegoś (lub kogoś) po dziurki w nosie – mieć czegoś (kogoś) dość.
  • Mieć muchy w nosie – być w złym humorze.
  • Coś idzie jak krew z nosa – bardzo wolno, z oporami i dużym wysiłkiem.
  • Czuć pismo nosem – domyślać się czegoś.
  • Kręcić nosem – marudzić, być niezadowolonym.
  • Utrzeć komuś nosa – dać komuś nauczkę.

• Palec

  • Okręcić kogoś dookoła palca – narzucić komuś swoją wolę.
  • Wytykać kogoś palcem – uważać kogoś za zniesławionego.
  • Patrzeć przez palce – pobłażliwie.
  • Wyssać coś z palca – zmyślić.

zwierzęta

• Mysz

  • Biedny jak mysz kościelna – być naprawdę bardzo biednym.
  • Spocić się jak mysz – bardzo się spocić.
  • Siedzieć cicho jak mysz pod miotłą – nie zwrócić na siebie uwagi, nie rzucać się w oczy.

• Pies

  • Pogoda pod psem – paskudna pogoda, pada.
  • Psie życie – marne, nie do pozazdroszczenia.
  • Czuje się jak zbity pies – oj, źle się czuje. Bardzo źle.
  • Pies na kobiety – wielki amator pań.
  • Ni pies, ni wydra – zupełnie nie wiadomo co.
  • Pocałuj psa w nos – wypchaj się, nic ci się nie uda.
  • Nie jednemu psu Łysek – wielu takich na świecie, nie o tobie mówimy.
  • Wierny jak pies – to już wierniejszy być nie może.

• Kot

  • Tyle co kot napłakał – mało.
  • Bawić się z kimś jak kot z myszą – znęcać się nad kimś słabszym, nie mającym sił do obrony.
  • Drzeć z kimś koty – ciągle się z kimś kłócić.
  • Biegać jak kot z pęcherzem – biegać w różnych kierunkach bez określonego celu.
  • Kupować kota w worku – nabyć coś bez dokładnego przyjrzenia się, sprawdzenia.
  • Odwracać kota ogonem – w bardzo wykrętny i fałszywy sposób zmieniać sens czegoś.
  • Żyć jak pies z kotem – żyć z kimś w niezgodzie.

• Wilk

  • Wilk w owczej skórze – ktoś udający łagodnego, pokornego, obłudnik.
  • Patrzeć wilkiem – nieżyczliwie.
  • Wpuścić wilka do owczarni – powierzyć opiekę nad czymś wrogowi.

• Byk

  • Wziąć byka za rogi – od razu przystąpić do czynu, a nie tracić czasu na myślenie.
  • Działać na kogoś jak płachta na byka – drażnić kogoś, doprowadzać do wściekłości.
  • Pasować jak wół do karety – nie pasować.

• Owca

  • Chodzić jak błędna owca – chodzić w zamyśleniu, snuć się bez celu, nieprzytomnie.
  • Czarna owca – ktoś kto swoim zachowaniem kompromituje własne środowisko.

• Koń

  • Czarny koń – ktoś, na kogo nikt nie liczył, a okazał się, że miał duży wpływ na rozwój wydarzeń (okazał się zwycięzcą).
  • Można z kimś konie kraść – ktoś, kto jest dobrym, sprawdzonym kolegą.
  • Robić kogoś w konia – oszukać, wykorzystać jego naiwność lub niewiedzę.
  • Znać się jak łyse konie – znać się bardzo dobrze.
  • Mieć końskie zdrowie – być bardzo zdrowym.

• Niedźwiedź

  • Dzielić skórę na niedźwiedziu – przedwcześnie szacować zyski.
  • Niedźwiedzia przysługa – przysługa, która zamiast pomóc, zaszkodziła.

• Gęś

  • Rozmawiać jak gęś z prosięciem – rozmawiać z kimś nie rozumiejąc się nawzajem.
  • Rządzić się jak szara gęś – panoszyć się.

• Kura

  • Obnosić się z czymś jak kura z jajkiem – ustawicznie o czyś myśleć, mówić, chwalić się
  • Pisać jak kura pazurem – gryzmolić pisać niestarannie.
  • Trafić się jak ślepej kurze ziarnko – przypadkowo, bez starań i zasług z czyjejś strony.
  • Znać się na czyś jak kura na pieprzu – nie mieć o czymś pojęcia.

• Lis

  • Farbowany lis – ktoś fałszywy, ktoś kto udaje kogoś innego, niż jest w rzeczywistości.

• Ryba

  • Czuć się jak ryba w wodzie – jaku siebie, bardzo dobrze i swobodnie.
  • Gruba ryba – ktoś, kto jest bardzo ważną i wpływową osobą.

• Rak

  • Pokazać gdzie raki zimują – dać komuś niezłą nauczkę.
  • Spiec raka – zawstydzić się.

• Lew

  • Walczyć jak lew – dzielnie, odważnie.
  • Lwia część – większość, prawie wszystko.

• Mucha

  • Ruszać się jak mucha w smole – bardzo powoli i ospale.
  • Mucha nie siada – wszystko jest tak, jak być powinno – bez najmniejszego zarzutu.

 

Frazeologizmy mówiące o tym:

• co można komuś zrobić…

  • Wpuścić w maliny – wprowadzić w błąd.
  • Zrobić kogoś w konia – wprowadzić w błąd.
  • Wziąć kogoś w obroty – ostro pytać, aż do skutku.
  • Wpaść w oko – zostać zauważonym w szczególny sposób, spodobać się.
  • Zaleźć za skórę – dokuczyć mu, i to porządnie.
  • Dać mu popalić – jeszcze gorzej, niż zaleźć za skórę.

• o konsekwencjach własnych i cudzych czynów i zdarzeń

  • Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz – każdy z nas ma wpływ na to, jak ułoży sobie życie
  • Nie ma dymu bez ognia–n ie ma skutku bez przyczyny.
  • Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą – trudnym działaniom towarzyszą niepożądane skutki uboczne
  • Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie – jak coś komuś zrobisz, on ci się odwdzięczy tym samym
  • Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci – przyzwyczajenia nabyte w młodości decydują o późniejszych zachowaniach człowieka
  • Czego się Jaś nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał – czego w młodości się nie nauczysz tego nie będziesz miał na starość.

Zobacz:

Frazeologia – podstawowe informacje

Frazeologia

Co to jest frazeologia?

Podział związków frazeologicznych

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/wyjasnij-znaczenie-wywodzacych-sie-z-mitologii-frazeologizmow

Biblia jako źródło związków frazeologicznych

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c183-frazeologia/frazeologia-test-2