Lektura w epoce

Stop! Jesteś w pozytywizmie!

Kiedy Henryk Sienkiewicz pisze Quo vadis zaczyna się już nowa epoka – Młoda Polska, Sienkiewicz do końca życia pozostaje pozytywistą. To przejawia się w jego zamiłowaniu do gatunku – powieści historycznej i drobiazgowego odtwarzania realiów epoki oraz korzystaniu ze zdobyczy nauki przy pisaniu dzieła fabularnego.

Gatunek literacki

Powieść – romans historyczny.

Sienkiewicz dba o drobiazgowe oddanie realiów epoki (z dokładnością pozytywistycznych realistów). Jak to w postaci historycznej, występują, prócz fikcyjnych, postacie historyczne. Jak to w romansie, akcja jest wartka, bohaterowie napotykają liczne przeszkody na swej drodze do miłości, towarzyszą liczne przeciwności – zagrożenia, zakazy i trudności natury psychologicznej. Rok wydania: 1896 (czas po­wsta­nia: 1895-1896).

Geneza utworu

• Najsłynniejsza powieść Sienkiewicza powstała w czasach fascynacji starożytnością. Na wyobraźnię działały wielkie odkrycia archeologiczne – Schliemann odkrył wówczas Troję, Evans pałac w Knossos. Rzym także przypominał o wydarzeniach sprzed wielu wieków, inspirował artystów. Autor Quo vadis fascynował się antykiem już od czasów gimnazjalnych.

• Na powstanie Quo vadis wpływ miało też kilka książek: Roczniki Tacyta i Żywoty cezarów Swetoniusza (pisarz czytał je w oryginale!), dzieła historyka chrześcijaństwa Ernesta Renana.

Quo vadis jako powieść historyczna

• Przestrzega prawdy historycznej – Sienkiewicz korzystał z Dzienników Tacyta, Listów św. Pawła, Dziejów Apostolskich.
• Obok postaci autentycznych (Neron, Poppea, Seneka, apostołowie) występują postacie fikcyjne, których los jest związany z wydarzeniami historycznymi (Winicjusz, Ligia, Chilon).
• Autor stara się oddać atmosferę epoki, obyczaje, przedstawić wygląd miejsc i osób (uczta u Nerona, igrzyska, wygląd domu Petroniusza, stroje bogatych patrycjuszy).
• Powieść historyczna często zawiera przesłanie, jest wyrazem jakiejś ideologii (tu: zmierzch świata antycznego, zwycięstwo chrześcijaństwa, narodziny nowej epoki i cywilizacji).

Tytuł

„Quo vadis, Domine?” – „Dokąd zmierzasz, Panie?”

• Słowa wypowiedziane przez apostoła Piotra do Chrystusa na drodze appijskiej. Zrezygnowany apostoł za namową swych podopiecznych opuszczał Rzym, aby uniknąć prześladowań i kontynuować naukę w innym miejscu. „Idę, aby mnie powtórnie ukrzyżowano” – tymi słowami Chrystus sprawia, że Piotr zawraca i nie boi się śmierci.

• Te słowa mogą być również skierowane do wszystkich bohaterów powieści: dokąd zmierzasz?, jaki jest cel twego życia?, co wybierzesz? Winicjusz i Chilon wybierają chrześcijaństwo, Petroniusz nigdy go nie przyjął, chociaż dobrze rozumiał jego sens.

• Te słowa mogą być również skierowane do całego świata. Jak dalej potoczą się losy Europy? Czy wygra idea chrześcijaństwa?

• To pytanie jest także skierowane do nas, czytelników.

Czas akcji

Lata 63-66 rok naszej ery.

• przybycie Winicjusza do Rzymu – 63 rok,
• pożar Rzymu i prześladowania chrześcijan – 64 rok,
• samobójstwo Petroniusza – 66 rok,
• w epilogu: śmierć Nerona – 68 rok).

Miejsce akcji

• Rzym,
• Ancjum (miejsce krótkiego wyjazdu Nerona i jego dworu).

Rzym – Wieczne Miasto na siedmiu wzgórzach

Ogromne, wielonarodowościowe miasto. Bardzo zróżnicowane – nędzne, brudne dzielnice ubogich i pełne przepychu domy bogaczy.

• Augustianie – najbliżsi z otoczenia cezara, doradcy.
• Patrycjusze – możne rody rzymskie. Zasiadają w senacie, sprawują najwyższe urzędy, biorą udział w wyprawach wojennych, ale na co dzień uczestniczą w niekończących się zabawach, ucztach.
• Pretorianie – żołnierze, przyboczna gwardia cezara. Funkcję pretora (zwierzchnika gwardii) pełnił Tygellin – największy konkurent i zaciekły wróg Petroniusza.
• Obywatele rzymscy – ludzie wolni, ale niezbyt bogaci. Kupcy, rzemieślnicy, także wolna biedota (np. Chilon).
• Niewolnicy – często to jeńcy wojenni. Nie mają żadnych praw. Wśród nich wyróżniają się gladiatorzy.

To miasto okrutne, rozpustne. Na co dzień zdarzają się tu mordy, gwałty, kradzieże. Rzymianie czczą cezara, bo boją się go. Ale jednocześnie drwią z niego. Każdy myśli tylko o własnej korzyści. Męczeństwo chrześcijan jest dla nich wspaniałym widowiskiem, okrutna śmierć niewinnych nie wzbudza ani litości, ani przerażenia.

 

Główne wątki

Fikcyjny:

• miłość Winicjusza i Ligii.

Historyczny:

• panowanie cesarza Nerona,
• walka Petroniusza i Tygellina o wpływ na władcę.
• umacnianie się chrześcijaństwa,
• pożar Rzymu,
• prześladowanie chrześcijan.

Narrator wszechwiedzący, przedstawiający wydarzenia z pewnego dystansu czasowego, su­biek­tyw­ny – ocenia i komentuje wydarzenia; oprócz narracji trzecioosobowej pojawia się pamiętnikarska (np. w postaci listów Winicjusza).

Ważne postacie Quo vadis

Postacie historyczne:

• Neron
• Poppea Sabina
• Petroniusz
• Tygellinus
• Aulus Plaucjusz
• Pomponia Grecyna
• Apostołowie Piotr i Paweł
• Akte
• Seneka

Postacie fikcyjne:

• Marek Winicjusz
• Ligia (Kallina)
• Ursus
• Chilon
• Glaukos
• Eunice
• Kryspus

 

Przemiana bohaterów

Winicjusz

Porywczy, dumny patrycjusz, pragnie Ligii ze względu na jej urodę.
, ↓
Nie waha się popełnić zbrodni, napada na dom chrześcijan.
, ↓
Dobroć chrześcijan dziwi go, stopniowo zaczyna rozumieć ich religię.
, ↓
Życie dworu Nerona wydaje mu się okrutne, puste i bezwartościowe w porównaniu z życiem grupy chrześcijan.
, ↓
Pożar Rzymu i prześladowanie chrześcijan, próby ratowania Ligii pogłębiają jego miłość do dziewczyny i wiarę w Chrystusa.
, ↓
Szczęśliwe uratowanie Ligii – Winicjusz jest już innym człowiekiem: kochającym, pokornym, współczującym chrześcijaninem.

Chilon

Ubogi, ale sprytny – na zlecenie Winicjusza (i za sporą zapłatą) szuka Ligii.
, ↓
Oszukuje, kłamie, planuje zbrodnię na Glauku, który mógłby ujawnić zbrodniczą przeszłość Chilona.
, ↓
Niespodziewanie otrzymuje przebaczenie od Glauka i innych chrześcijan.
, ↓
Planuje zemstę na Winicjuszu i chrześcijanach, którzy upokorzyli go swoją dobrocią.
, ↓
Donosi Neronowi na chrześcijan. Kłamie, mówiąc o ich winie, pomaga w chwytaniu i prześladowaniu ich.
, ↓
Nareszcie jest bogaty, nie potrafi jednak znieść odpowiedzialności za swe okrucieństwo, nie chce oglądać igrzysk.
, ↓
Szczerze żałuje za swą podłość, publicznie oskarża Nerona o podpalenie Rzymu, ginie jako chrześcijanin i męczennik.

 

Walka dwóch światów

Świat pogański

• Politeizm – wiara w wielu bogów, ale też ateizm – brak wiary w opiekę jakiegokolwiek boga (np. Petroniusz). Bogów traktowano z przymrużeniem oka, zwracano się do nich jedynie w potrzebie, nie stosowano się do nakazów religii.
• Nie znano pojęcia równości ludzi, np. niewolnicy byli uważani za „mówiące przedmioty”.
• Kierowano się chęcią zysku, władzy, zabawy.

Ale ten świat ma dwa oblicza:Ale ten świat ma dwa oblicza:

• I. wspaniała kultura, filozofia, nauka
  Petroniusz
  Kocha sztukę i piękno, jest estetą, zdystansowany wobec świata, ma własne zdanie i potrafi go bronić (to rzadkość na dworze cezara). Jednak gardzi tłumem, nie lubi pospólstwa, nie protestuje przeciwko zbrodniom.
  Także Seneka, Akte, Aulus Plaucjusz.

• II. morderstwa, gwałty, zbrodnie, rozpusta, zdrady
  Neron
  Uosabia to, co najgorsze w człowieku, nie waha się przed najbrutalniejszą zbrodnią. Nie potrafi rozróżnić dobra od zła. Uważa się za boga, czuje się bezkarny. Jednocześnie jest tchórzem, boi się krytyki własnej sztuki. Dlatego najczęściej zabija tych, którzy niedostatecznie go chwalą.
  Także Tygellin i większość z otoczenia cezara.

 

Świat chrześcijański

• Monoteizm – wiara w jednego Boga. Naukę Chrystusa przyjmowali głównie ludzie ubodzy, ponieważ niosła nadzieję, nakazywała wyrzeczenie się majątku, miłość bliźniego, obiecywała pośmiertną nagrodę za uczciwe, a nie bogate i sławne życie.
• Wszystkich ludzi traktowano jak równych.
• Kierowano się miłością, dobrocią. Chrześcijanie umierali godnie, w pokorze, potrafili przebaczyć nawet swoim katom.

Ale ten świat ma dwa oblicza:Ale ten świat ma dwa oblicza:

• fanatyczne
  Kryspus
  Żałujcie za grzechy wasze! Wybiła godzina sądu, gniewu i klęski.
  Jest fanatykiem religijnym, uczciwym, ale często okrutnym. Uważa, że prześladowania chrześcijan są zasłużoną karą za ich grzechy i zbyt małą wiarę. Ostatecznie jednak (za sprawą apostoła Pawła) umiera pogodzony ze światem, szczęśliwy i spokojny.
• świątobliwe
  apostoł Piotr
  A teraz błogosławię was, dzieci moje, na mękę, na śmierć, na wieczność.
  Prawdziwy ojciec wszystkich chrześcijan. Cierpi wraz z nimi, uczy przebaczać, pociesza ich, obiecuje wieczne życie w niebie.

 

Bohaterowie

• Neron – 30-letni cezar. Despotyczny, odrażający. Zabójca matki, brata i pierwszej żony. Okrutny, bezwzględny, szalony. Zmusza wszystkich, aby zachwycali się jego sztuką. Zabija tych, którzy są dla niego niewygodni. Podpalacz Rzymu (szukał twórczego natchnienia). Nie ma żadnych pozytywnych cech. Uwielbia okrucieństwo.

• Poppea Augusta – druga żona Nerona. Piękna, zimna, okrutna, zazdrosna o swą urodę. Wyrachowana, bezlitosna. Nienawidzi Ligii – jest zazdrosna o jej urodę i miłość Winicjusza. Ale jest matką – kocha małą Augustę i Rufusa. Niestety, dzieci umierają (Rufus zabity na rozkaz ojczyma – Nerona).

• Winicjusz – młody, przystojny patrycjusz. Dumny i zapalczywy, z trudem pohamowuje gniew. Pragnie zdobyć uczucie Ligii, popełnia wiele błędów (jest natarczywy, zbyt surowo karze niewolników i Chilona). Dzięki Ligii uczy się miłości, przebaczenia, współczucia. Lęk o życie Ligii sprawia, że staje się prawdziwym wyznawcą Chrystusa.

• Ligia – (Kallina), córka króla Ligów. Piękna, cicha, niewinna, pokorna chrześcijanka. Od dziecka wychowywana w Rzymie. Szczerze kocha Winicjusza, chce, aby przyjął chrzest.

• Petroniusz – mistrz elegancji na dworze Nerona. Przystojny patrycjusz. Wybitny znawca sztuki. Błyskotliwy, dowcipny, niepokonany w dyskusjach. Lubi wykwintny styl życia, dlatego nie chce przyjąć chrześcijaństwa. Nie lubi pospólstwa – brzydzi się ubóstwem, kalectwem, brzydotą. Umiera godnie, w trakcie zabawy.

• Ursus – sługa Ligii (nie niewolnik). Olbrzym o ogromnej sile. Prosty, ufny, wierny Ligii. Uczciwy, prawdomówny. Wzbudza podziw tłumu.

• Chilon Chilonides – oszust, kłamca. Ubogi, sprytny, inteligentny. Bezwzględnie wykorzystuje uczucia Winicjusza i naiwność Ursusa. Bez skrupułów zdradza chrześcijan, donosi na nich. Ale przed śmiercią nawraca się i szczerze ­żałuje.

• Apostołowie Piotr i Paweł – pierwsi zwierzchnicy Kościoła. Uczą pokory, miłosierdzia i przebaczenia. Umierają śmiercią męczeńską.

 

Przebieg wydarzeń

1. Powrót Winicjusza z wojny do Rzymu. W domu Aulusa Plaucjusza poznaje Ligię.
2. Intryga Petroniusza – przedstawienie Ligii na dworze Nerona ma uczynić z niej kochankę Winicjusza.
3. Uczta u Nerona – rozpusta, Neron widziany oczami przerażonej Ligii, niepokojące zachowanie Winicjusza (napastowanie Ligii).
4. Choroba małej Augusty – córki Nerona. Ligia popada w niełaskę (zazdrosna Poppea oskarża ją o rzucenie uroku na dziecko).
5. Porwanie Ligii przez Ursusa w drodze do domu Winicjusza. Gniew Winicjusza – straszliwa kara dla niewolników.
6. Poszukiwania i oszustwa Chilona. Pierwszy kontakt Winicjusza z grupą chrześcijan. Przybycie apostoła Piotra.
7. Napad Winicjusza na dom chrześcijanina Kryspusa – nieudana próba porwania Ligii, choroba Winicjusza, troskliwość i przebaczenie Ligii.
8. Pobyt wśród chrześcijan – stopniowe nawracanie się Winicjusza, miłość młodych.
9. Zaręczyny Winicjusza i Ligii. Wyjazd dworu Nerona do Ancjum. Neron marzy o pożarze Rzymu.
10. Pożar Rzymu. Winicjusz poszukuje Ligii. Publiczny występ Nerona. Modlitwy chrześcijan. Chrzest Winicjusza.
11. Neron obarcza chrześcijan winą za podpalenie Rzymu. Chilon donosi cezarowi na chrześcijan i planuje zemstę na Winicjuszu.
12. Petroniusz występuje w obronie chrześcijan i popada w niełaskę. Uwięzienie Ligii i tysięcy innych chrześcijan.
13. Igrzyska – męczeństwo chrześcijan (dzikie zwierzęta, ukrzyżowania, żywe pochodnie w ogrodach Nerona – palenie żywcem). Rozpacz, nawrócenie, chrzest i męczeńska śmierć Chilona. Lud rzymski zaczyna wątpić w winę chrześcijan.
14. Walka Ursusa z turem – ocalenie Ligii.
15. Śmierć apostołów – koniec męczeństwa chrześcijan. Bunt patrycjuszy przeciwko Neronowi.
16. Wyjazd Winicjusza i Ligii na Sycylię. Samobójstwo Petroniusza.
17. Bunt legionistów przeciwko cezarowi. Śmierć Nerona.

Zwróć uwagę na:

Kontrast – główna zasada w konstrukcji świata przedstawionego

• szlachetni chrześcijanie – zdemoralizowani Rzymianie,
• esteta Petroniusz – prymitywny Tygellin,
• szlachetny Glaukos – podły Chilon,
• egoistyczna Poppea – szczerze kochająca Akte.

Kontrastowe pary bohaterów:

• Neron i apostoł Piotr – to dwaj przywódcy, zupełnie różni od siebie – jeden despotyczny, drugi opiekuńczy. Świat Nerona przemija, dla apostoła Piotra rozpoczyna się epoka wielkich zwycięstw. Zwróć uwagę na sceny śmierci obu przywódców – święty Piotr umiera jak zwycięzca, godnie i dumnie. Neron nawet nie ma odwagi odebrać sobie życia, żebrze o łaskę.
• Poppea i Ligia – obie piękne, ale całkowicie odmienne – jedna bezwzględna i świadoma swej urody, druga dobra, naturalna, kochająca.

Kontrastowe sceny – obrazy

• Śmierć chrześcijan, także Petroniusza i śmierć Nerona.
• Uczta u Nerona (rozpusta, kłamstwa, strach) i modlitwy chrześcijan (pokora, miłość, ufność).

Co się dzieje w Quo vadis?

Wątek historyczny

Jest rok 63 n.e. Od dziewięciu lat cesarzem rzymskim jest Neron, nazywany Rudobrodym (Ahe­no­bar­bus). Woli on jednak poezję i taniec niż rządzenie krajem. Czuje się artystą: pisze wiersze, występuje na scenie – tłum dworaków zachwyca się, bo nikt przecież nie odważy się na słowo krytyki! Cesarz urządza wystawne uczty i igrzyska. Jego doradcy i dworacy rywalizują ze sobą – wiedzą, że ich los zależy od sympatii Nerona. Jest tak choćby w wypadku Tygellina, dowódcy pretorianów, i Pe­tro­niu­sza. Ten ostatni jest inteligentny i dowcipny, umie wpłynąć na cezara. Któregoś razu Neron czyta wiersze o pożarze Troi. Petroniusz krzywi się – ten pożar „za mało płonie”. Cesarz skarży się, że nigdy nie widział prawdziwego pożaru miasta. Jego pragnienie jest rozkazem… Nagle w Rzymie wybucha wielki pożar – dziwny, bo zabrania się go gasić. Szybko pojawiają się pogłoski, że to władca jest powodem tragedii. Aby je uciszyć, zrozpaczonym ludziom podsuwa się winnych – to chrześcijanie podpalili Rzym! Zapełniają się rzymskie więzienia, a później cyrkowe areny. Wyznawcy Chrystusa są mordowani w okrutny sposób, a ich śmierć ma być rozrywką dla rzymskiego ludu. Giną więc roz­szar­py­wa­ni przez dzikie zwierzęta, krzyżowani i podpalani (słynne pochodnie Nerona!). Ofiarami prze­śla­do­wań są również apostoł Piotr oraz Paweł z Tarsu. Petroniusz krytykuje cesarza i traci wpływy. A ponieważ jednocześnie wykryto spisek Pizona, zostaje oskarżony o sprzyjanie zdrajcom. Woli sam umrzeć – wydaje wspaniałą ucztę, w trakcie której popełnia samobójstwo. Neron bawi się, ale i jego dni są policzone. Buntują się legie pod wodzą Windeksa i kto inny zostaje okrzyknięty cezarem. Cesarz także popełnia samobójstwo, ale brakuje mu odwagi – sztylet musi popchnąć wyzwoleniec.

Sienkiewicz w doskonały sposób splótł ze sobą historię i fikcję literacką. Pokazuje prawdziwe dzieje Rzymu w czasie ostatnich lat panowania Nerona – zwłaszcza pożar Wiecznego Miasta, który w rze­czy­wi­sto­ści miał miejsce w lipcu 64 roku. Większość bohaterów Quo vadis to postacie historyczne.

 

Wątek fikcyjny: miłość Winicjusza i Ligii

On – młody rzymski patrycjusz, żołnierz walczący wcześniej z Partami, energiczny i porywczy. Był „pięknym i atletycznym młodzieńcem”. Ona – córka władcy Ligów, zakładniczka wychowywana w do­mu Aulusów, delikatna i wrażliwa. Miała „twarz różową i przezroczą, i świeże usta jakby do pocałunku złożone, i niebieskie jak lazur mórz oczy, i alabastrową białość czoła, i bujność ciemnych włosów”.

Miłość Marka Winicjusza i Ligii

jest w powieści Sienkiewicza najważniejszym wątkiem. To właściwie uczucie od pierwszego wejrzenia – od momentu, w którym młodzieniec ujrzał świtem Ligię myjącą się w ogrodowej fontannie. Na początku Winicjusz widział tylko piękne ciało i czuł jedynie pożądanie. Chciał uczynić z Ligii swoją kochankę. Petroniusz pomógł siostrzeńcowi w małej intrydze: namówił Nerona, by zabrał zakładniczkę i dał pod opiekę właśnie Winicjuszowi. Marek nie był obojętny Ligii, ale ona zupełnie inaczej pojmowała miłość. Jakże się zawiodła, gdy na uczcie u Nerona ten, któremu tak ufała, rzucił się na nią i zaczął całować. Wpadła w rozpacz na wieść, że została oddana Winicjuszowi. Jak uciec? Nie chciała narażać przybranych rodziców, więc za radą Akte chrześcijanie odbili ją w drodze do domu Marka. Ucieczka Ligii jeszcze silniej podziałała na młodego Rzymianina. Dziewczyna nie chciała mu ulec! Niepojęte! Zapragnął ją zdobyć za wszelką cenę.

Eunice, niewolnica Petroniusza, przyprowadziła Chilona – on znajdzie miejsce, w którym ukryła się Ligia.

Rzeczywiście, przebiegły Grek przyniósł wiadomość, że za kilka dni dziewczyna będzie w Ostria­num słuchała słów apostoła. Pierwsza myśl Marka – porwać ją! Zapłacił najsilniejszemu z gladiatorów, Krotonowi, by zabił opiekującego się Ligią Ursusa. A jednak porwanie się nie udało. To Ursus zabił Krotona i omal nie zabił Marka. Już wcześniej jednak młody Rzymianin uświadomił sobie, iż nigdy nie zdobędzie dziewczyny. Słuchał słów apostoła i coraz bardziej się dziwił. Wiedział, że wzięta siłą – Ligia nigdy nie będzie do niego należała, że w ten sposób nie zdobędzie jej miłości. A młoda zakładniczka zdążyła już pokochać Winicjusza. To ona ocaliła mu życie, krzycząc, by Ursus go nie zabijał. Ona pielęgnowała go w chorobie. Marek wyznał Ligii swoją miłość i prosił o przebaczenie: „Ale teraz wiem, żem chciał dojść do ciebie błędną drogą”. Czy jednak chrześcijanka może kochać poganina? Ligia, skarcona przez surowego Kryspusa, postanawia uciec od Marka i swojej grzesznej miłości. Mło­dzie­niec szaleje z rozpaczy. A jednak, gdy Chilon mówi, gdzie jest Ligia, i radzi ją porwać, Marek każe wychłostać Greka. Idzie do ukochanej i prosi o jej rękę. Apostoł Piotr błogosławi im.

Pod wpływem uczucia do Ligii Marek Winicjusz przechodzi wewnętrzną przemianę.

Przestaje być egoistą dążącym do fizycznej przyjemności. Stara się panować nad swoimi emocjami. Kiedyś zabił starego niewolnika, gdy ten przyniósł mu wieść o odbiciu Ligii przez chrześcijan. Teraz jest dla swoich niewolników miłosierny i dobry – daje im wolność i pieniądze. Nie pociągają go dworskie rozrywki, nawet zaloty pięknej Poppei. Gdy musi wyjechać z dworem do Ancjum, pisze do ukochanej: „śpi wszystko naokół, tylko ja myślę o tobie i kocham cię”. Na wieść o pożarze Rzymu Winicjusz bez namysłu rusza do miasta. Jest zrozpaczony, dopóki nie dociera do niego wiadomość, że Ligia jest bezpieczna. Dla ukochanej kobiety przyjmuje chrzest z rąk apostoła Piotra. Wybiera chrześcijaństwo z wszystkimi jego trudnymi zasadami. Szczerości swych uczuć dowiódł Winicjusz zwłaszcza w czasie prześladowania chrześcijan. Gdy Ligia trafiła do więzienia (to skutek zemsty Chilona za niedawną chłostę), młodzieniec robił wszystko, by ją uwolnić. Szukał pomocy u Petroniusza i innych wpły­wo­wych dworzan, przekupywał straże, został nawet grabarzem, by móc spotykać się z ukochaną. Prze­ży­wał męki rozpaczy i bezradności. Co innego mógł czuć, gdy zobaczył na cyrkowej arenie Ligię przywiązaną do rogów tura. Siłacz Ursus ocalił jednak swoją panią, a wzruszony lud rzymski darował im życie. Wkrótce potem Ligia i Winicjusz opuścili Rzym. Zamieszkali na Sycylii, ciesząc się spokojem i małżeńskim szczęściem.

Czego uczy historia tych dwojga kochanków?

Że dla miłości warto zdobyć się na największe po­świę­ce­nia. Że uczucie to jest w stanie całkowicie zmienić człowieka. Winicjusz był początkowo kimś, kto łatwo ulegał emocjom, porywczym, nawet okrutnym. Pod wpływem miłości stał się szlachetny, po­tra­fił dostrzec nie tylko piękno cielesne, ale też duchowe. Miłość Marka Winicjusza i Ligii nie jest jedyną godną uwagi. Wzrusza niezwykłe oddanie niewolnicy Eunice. Piękna Greczynka woli chłostę niż roz­sta­nie z Petroniuszem, którego kocha nad życie. Nie są to czcze słowa – naprawdę woli umrzeć razem z nim. Przed planowaną śmiercią arbiter elegantiarum dał Eunice wolność i cały swój majątek, a jednak dziewczyna odrzuciła dar. Razem z ukochanym popełniła samobójstwo. Szczerą miłość odnajdziemy też w postawie Akte, porzuconej kochanki Nerona. Jakże inna jest ta szlachetna kobieta niż mściwa i egoistyczna Poppea! Umiała być wierna do końca. Gdy Neron zakończył życie, „wierna Akte ob­wi­nę­ła go nazajutrz w kosztowne tkaniny i spaliła na przepełnionym wonnościami stosie”.

Dlaczego ryba?
Ten znak narysowała Ligia Winicjuszowi, dzięki niemu rozpoznawali się chrześcijanie. Pierwsze litery słów Jezus Chrystus Syn Boga Zbawiciel wypowiedzianych w języku greckim układają się w wyraz „ryba”.

 

Quo vadis jest powieścią o…

miłości rozumianej nie tylko jako wzajemna skłonność do siebie nawzajem kobiety i mężczyzny. Przecież najważniejszym przykazaniem chrześcijaństwa jest właśnie nakaz mi­ło­ści. Dlatego Glaukos przebacza Chilonowi, mimo że tak okrutnie został przez niego skrzywdzony. To Chilon wydał Glauka i jego rodzinę na łup rozbójnikom, a potem zostawił umierającego. Gdy po latach spotkali się w Rzymie, przekonał Ursusa, że lekarz jest zdrajcą i należy go zabić. To przez Chilona w końcu Glaukos umierał na krzyżu jako jedna z makabrycznych pochodni Nerona. A jednak przebaczył…

 

Powieść a fakty

Jakim historykiem był Sienkiewicz?

Okazuje się, że nadzwyczaj dokładnym.

• W stworzonym w po­wie­ści obrazie starożytnego Rzymu nie ma właściwie poważniejszych błędów.

• Pisarz skupił się jed­no­cze­śnie na tym, co bardziej interesujące – nie na polityce czy problemach społecznych, lecz na oby­cza­jach, codziennym życiu i patrycjuszy, i biedaków.

• Precyzyjnie odtworzył klimat epoki. Bez trudu możemy sobie wyobrazić różnobarwny tłum na ulicach Rzymu, Forum Romanum, pałac Nerona, dom Petroniusza czy Aulusów. Rzymianie lubią rozrywki. Dla bogatych są występy artystów i wystawne uczty; opisana w Quo vadis uczta wydana przez Tygellina naprawdę miała miejsce! Biedniejsi tłoczą się na cyrkowych widowiskach, oglądają krwawe walki gladiatorów.

• Pisarz wzbogacił powieść ter­mi­no­lo­gią antyczną. Poznajemy na przykład nazwy strojów (toga, peplum) czy nazwy części domu (atrium, cubiculum, ostium).

Czytając dzieła wielkich historyków, możemy odczuwać niedosyt. Wiemy, kto zwyciężył w wojnie, kto i kiedy był władcą, kiedy coś zbudowano. Kronikarza interesują fakty, ale dla przeciętnego czło­wie­ka znacznie ciekawsze jest to, co się zazwyczaj pomija.

Jak żyli ludzie przed wiekami? Co jedli, co pili, jak się ubierali? Jakie były ich obyczaje, rozrywki i codzienne zajęcia? Taką właśnie wiedzę „uzupełnia” Sienkiewicz swoją powieścią.

 

Interpretacja lektury

Quo vadis jako konflikt dwóch światów

Sienkiewicz pokazuje w powieści dwa diametralnie różne światy – Rzymian i chrześcijan.

• Cywilizacja rzymska stworzyła wiele: monumentalne pałace, amfiteatry czy akwedukty, system praw­ny, sztukę, religię. Bogactwo tego dorobku kontrastuje jednak z duchowym ubóstwem. Pokazanym przez Sienkiewicza Rzymianom brakuje prawdziwych wartości, cechuje ich okrucieństwo i egoizm, chętnie oddają się rozpuście… Życie ludzkie nie ma znaczenia, może zależeć od kaprysu cesarza. Ze strachu nikt nie przeciwstawia się złu.

• W tym świecie moralnej pustki pojawia się chrześcijaństwo. Jest młode – dopiero około 30 lat minęło od śmierci Chrystusa. Jego wyznawców jest jeszcze niewielu, a swoją wiarę utrzymują w tajemnicy (są uważani za niebezpieczną sektę). Chrześcijanie są przedstawieni jako ludzie głoszący takie wartości, jak dobroć, miłość bliźniego, współczucie dla cierpiących, wierność i przebaczenie, według tych zasad też żyją. Wolą ponieść śmierć, niż wyrzec się swej wiary, umieją przebaczyć największe winy – tak jak Glaukos przebaczył Chilonowi.
  Do nich należy zwycięstwo – nieraz pojawia się w powieści Sien­kie­wi­cza zapowiedź upadku Rzymu.

W Sienkiewiczowskim obrazie społeczeństwa można dostrzec uproszczenia. Nie ma właściwie w Quo vadis warstwy średniej, jedynie zdemoralizowana arystokracja i prosty lud. Właśnie z tych biedaków pochodzi większość chrześcijan. Kontrast źli – dobrzy to jednocześnie przeciwstawienie bogaci – biedni.

I jeszcze rzecz paradoksalna: świat chrześcijan, godny najwyższego szacunku, okazał się dla czy­tel­ni­ków mniej ciekawy niż rozpusta i niemoralność rzymskich patrycjuszy. Na pierwszy rzut oka dobro wydaje się mdłe i mało pociągające…

Przesłanie powieści

Uniwersalne przesłanie – dobro zwycięży

• Rzymianie przeciwko chrześcijanom, zaborcy przeciw Polakom. Ostateczny wniosek jest jednak opty­mi­stycz­ny. Oto cesarstwo rzymskie upadło, a prześladowani chrześcijanie zwyciężyli. Podobnie może być z Polakami. Niezbędne były – i będą! – cierpliwość, wiara i siła ducha.

• Przesłanie powieści może być jednak również uniwersalne: zwyciężają dobroć i szlachetność. Taki sens ma cytat z epilogu: „I tak minął Nero, jak mija wicher, burza, pożar, wojna lub mór, a bazylika Piotra panuje dotąd z wyżyn watykańskich miastu i światu”.

Inne przesłanie: miłość zmienia ludzi

W powieści dużo mówi się o tym, że ludzie zdobywają się dla miłości na największe poświęcenia. Że to uczucie jest w stanie całkowicie zmienić człowieka. Winicjusz był początkowo kimś, kto łatwo ulegał emocjom, porywczym, nawet okrutnym.
Pod wpływem miłości stał się szlachetny, potrafił dostrzec nie tylko piękno cielesne, ale też duchowe.

 

Quo vadis a sprawa polska

Nawet pisząc o starożytnym Rzymie, Sienkiewicz wplótł w swoją powieść elementy patriotyczne. Skąd pochodzi piękna Kallina? Jest córką władcy Ligów – wielkiego plemienia, które według Tacyta zamieszkiwało tereny na zachód od Wisły. Dla Sienkiewicza Ligowie to Polacy. I choć współcześnie uważa się to za niesłuszne, wielu historyków – zwłaszcza w czasach Sienkiewicza – widziało w Ligach Słowian. Z tego plemienia pochodził także opiekujący się Ligią Ursus, który przyjął potem imię Urban. To człowiek obdarzony ogromną siłą, ale jednocześnie dobry, uczciwy i wierny. Symboliczny sens może mieć ważna scena ocalenia Ligii w czasie igrzysk, kiedy Ursus pokonał germańskiego tura. Nie­trud­no tu zobaczyć echa konfliktów polsko-niemieckich i jednocześnie zapowiedź zwycięstwa.

Sytuacja Polaków w końcu XIX wieku rzeczywiście przypominała tragiczny los chrześcijan za czasów Nerona. I jedni, i drudzy są przecież prześladowani, muszą się ukrywać. Sienkiewiczowi nie były obce problemy Polaków pod zaborami: nasilona rusyfikacja i germanizacja, bezwzględna polityka Rosji i Prus – działania kanclerza Bismarcka. Pisał:

Niejednokrotnie czułem się kuszonym przez myśl prze­ciw­sta­wie­nia w pracy artystycznej tych dwóch światów, z których jeden był potęgą rządzącą i wszech­mocną machiny administracyjnej, drugi reprezentował wyłącznie siłę duchową. Myśl ta pociągała mię jako Polaka przez swą ideę zwycięstwa ducha nad siłą materialną”.

 

Ważne postacie Quo vadis

Neron

Ostatni przedstawiciel dynastii julijsko-klaudyjskiej zasiadł na tronie w roku 54. Jego ambitna matka Agrypina otruła poprzedniego cesarza – Klaudiusza, zadbawszy wcześniej, by usynowił Nerona. Akcja Quo vadis zaczyna się, gdy władca ma 26 lat. Usunął już tych, którzy mogliby mu zaszkodzić: własną matkę, prawowitych dziedziców Klaudiusza – Germanika i Oktawię. Czy jednak był aż takim szaleńcem, jak pokazuje go Sienkiewicz?

Na obraz Nerona w powieści wpłynęła relacja Tacyta, bardzo niechętnego temu władcy. Za­in­te­re­so­wa­nia artystyczne były zdaniem historyka niegodne prawdziwego cesarza. W rzeczywistości rządy Ne­ro­na, przynajmniej pierwsze lata jego panowania, nie były dla rzymskiego państwa katastrofą. W po­wie­ści Sienkiewicza cezar to megaloman i komediant. Upojony władzą, przeświadczony o własnej wyjątkowości – zwłaszcza jako artysty. Jego próżność podsyca jeszcze otoczenie bez umiaru wy­chwa­la­ją­ce talent cesarza. Prawda jest inna: błazen Neron jest kiepskim artystą (raczej grafomanem!). Jest także człowiekiem nieobliczalnym. Gdy synek Poppei Rufius zasnął w czasie jego deklamacji, władca rzucił w dziecko pucharem, a później kazał je zamordować. Tak oto losy innych zależą od jego kaprysów, a że jest jednocześnie podejrzliwy i zmienny w nastrojach – budzi strach. Cesarz nie ma żadnych zasad moralnych. Skłonny do rozpusty (dość przypomnieć jego uczty!) i okrucieństwa (do­wo­dem są prześladowania chrześcijan). W chwili śmierci po raz kolejny ujawniają się jego tchórzostwo (nie umie honorowo odebrać sobie życia) i megalomania. Narzeka: „Jakiż artysta ginie!”. Neron w Quo vadis jest potworem, w rzeczywistości jednak nie był odpowiedzialny za spalenie Rzymu.

Poppea Sabina

Żona Nerona to kobieta zjawiskowo piękna, ale też okrutna i mściwa. Panicznie boi się utraty wpływu na władcę. Uznaje Ligię za ewentualną rywalkę i pragnie jak najszybciej pozbyć się dziewczyny z pa­ła­cu. Gdy umiera jej mała córeczka Augusta, oskarża Kallinę o to, że rzuciła na dziecko czary. Kiedy Marek Winicjusz odpycha ją w czasie uczty, mści się na nim przy pierwszej okazji.

Petroniusz

Postać historyczna. Był jednym z rzymskich patrycjuszy, kiedyś zarządcą Bitynii, później doradcą Nerona. Nazywano go arbitrem elegancji (arbiter elegantiarum) – piękno i dobry smak były dla tego bohatera najważniejszymi wartościami. Cenił wyszukane potrawy, piękne stroje i przedmioty, uro­dzi­we kobiety. Interesowały go poezja, sztuka, filozofia. Sam był poetą (do dziś zachował się fragment pt. Uczta Trymalchiona). Petroniusz głosił idee epikurejskie – najważniejsze to cieszyć się życiem, unikać cierpienia. Dobro, zło, cnota, występek nie interesowały go. Sprzeciwiał się okrucieństwu tylko dla­te­go, że jest to brzydkie. A zatem: zamiast etyki – estetyka! Petroniusz był też człowiekiem panującym nad sobą w każdej sytuacji, powściągliwym, wręcz chłodnym. Rzadko okazywał uczucia. Właściwie bliskie były mu tylko dwie osoby: siostrzeniec Marek Winicjusz i niewolnica Eunice, której zapisał swój majątek. Czy jednak kochał ją naprawdę? Może ten esteta widział tylko jej niecodzienną urodę?
Petroniusz to intelektualista, człowiek inteligentny i dowcipny. Neron ceni jego celne uwagi. Tylko Petroniusz tak umie skrytykować cesarza, że w krytyce zawiera się także pochwała. Arbitrowi ele­gan­cji nie zależy jednak ani na pochwałach dworaków, ani na łasce samego cesarza. Więcej – gardzi Ne­ro­nem, ale wie, że przeciwstawienie się władcy jest równoznaczne ze śmiercią. A może w ten sposób zabija nudę? Petroniusz zdaje sobie sprawę, że cesarski dwór przypomina żmijowisko. Wszyscy są dla siebie wrogami, walczą o wpływy. Największym przeciwnikiem arbitra elegancji jest prefekt pre­to­ria­nów.

Tygellinus

Prefekt pretorianów. To człowiek okrutny i ślepo oddany Neronowi. Jest w stanie spełnić każde życze­nie władcy. Zachowuje się zgoła inaczej niż Petroniusz, który zręcznie powstrzymuje Nerona przed wie­lo­ma głupstwami. A jednak to głupi Tygellinus wygrał w tym współzawodnictwie, bo Petroniusz na­ra­ził się cesarzowi. Ale do końca pozostał arbitrem elegancji… Postanowił umrzeć tak, jak żył – pięknie. Zaprosił przyjaciół na wykwintną ucztę i przy nich kazał otworzyć sobie żyły. W jego ślady poszła wierna Eunice.
„Biesiadnicy (…) zrozumieli dobrze, że z nimi razem ginie to, co jedynie jeszcze pozostało światu, to jest jego poezja i piękność”.
W pogańskim świecie Petroniusz uosabia dobro – odwagę, szlachetność, urodę życia. To „przegrany artysta życia”.

Chilon Chilonides

Grek, szczególnie ciekawa postać spośród bohaterów fikcyjnych. Zaniedbany, brzydki i równie odrażający moralnie. Chilon nie ma żadnych zasad – liczy się dla niego zysk. Dla pieniędzy wydał rozbójnikom Glauka, odnalazł miejsce pobytu Ligii. Jest sprytny i umie wykorzystywać ludzi (przekonał Ursusa, że Glaukus jest zdrajcą i należy go zabić). Czuje się gorszy i nienawidzi innych. Aby zemścić się na Winicjuszu za chłostę, doniósł na chrześcijan. Jednocześnie Chilon jest po części filozofem – stoikiem, człowiekiem inteligentnym, jego cięte riposty są trafne i zabawne. To bohater, który przechodzi niezwykłą metamorfozę, i to wtedy, gdy udało mu się zdobyć majątek i pozycję na dworze. Okazało się, że przeżywa katusze, widząc cierpienia chrześcijan. A prze­cież sam ich wydał! Gdy w cesarskich ogrodach zapalono pochodnie Nerona, w jednym z palonych żywcem Chilon rozpoznał Glauka. Tego samego, którego tyle razy skrzywdził… Zrozpaczony błaga o przebaczenie – i otrzymuje je. Wstrząs – a może łaska boża? – sprawia, że Chilon nawraca się i zostaje chrześcijaninem. Stary Grek wie, że jego dni są policzone – oskarżył przecież Nerona o podpalenie Rzymu. Aresztowany i torturowany, nie wyrzeka się wiary. Umiera męczeńską śmiercią ukrzyżowany na cyrkowej arenie.

 

Ta lektura jest ważna, bo…

• Ogólnoludzka historia, plastyczność obrazu i wymowa filozoficzna dzieła wpłynęły na przyznanie autorowi Nagrody Nobla w 1905 roku.

• To dzieło spełniało bowiem podstawowy wymóg powieści, by dotrzeć do odbiorcy światowego: podejmowało temat nie narodowy, polski, lecz prezentowało obraz Rzymu za panowania cesarza Nerona, przedstawiało proces prześladowania chrześcijan. Na tym tle umieszcza pisarz odwieczną historię miłości: chrześcijanki o imieniu Ligia i potomka patrycjuszy – Winicjusza. Niepowtarzalne są postacie: Ursusa – wiernego, zaufanego sługi, a zarazem mocarza pokonującego tura, Petroniusza – wyrafinowanego arystokraty i poety, który decyduje się odejść z cesarskiego świata, greckiego filozofa Chilona Chilonidesa. Barwny, żywy i chwilami przerażający jest obraz dworu cesarskiego za czasów okrutnego Nerona.

• Quo vadis doskonale odtwarza klimat epoki, która jest ważna dla wielu Europejczyków, dotyczy bowiem korzeni chrześcijańskich naszego kontynentu i Rzymu – kolebki kultury śródziemnomorskiej.

• Utwór Sienkiewicza przypomina o ponadczasowych wartościach, takich jak miłość, wierność czy wiara. Powieść pokazuje to, o czym często marzymy: odwagę, siłę, wielką miłość, która pokonuje wszelkie przeciwności.
  Bohaterowie ucieleśniają zaś cechy, o których marzymy: nadludzką siłę (Ursus), piękno i niewinność (Ligia), odwagę (Winicjusz).

• Uniwersalną wymowę utworu Sienkiewicza można dostrzec w samym tytule.
  Quo vadis? – Dokąd idziesz? Takie pytanie zadał uciekający z Rzymu święty Piotr Chrystusowi, który mu się ukazał. „Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano po raz wtóry” – miał odpowiedzieć Zbawiciel. Odpowiedź ta sprawiła, że apostoł powrócił i przyjął swoje przeznaczenie. Tytułowe pytanie może dotyczyć pokazanego w powieści świata Rzymian.
  Quo vadis? Ku zagładzie. Takie pytanie może także zadać każdy sam sobie. Dokąd idę w moim życiu? Jakie wartości chcę wybrać? Powieść Sienkiewicza pomaga odpowiedzieć na te trudne pytania.

• Quo vadis okazało się bestsellerem – w krótkim czasie wydano dwa miliony egzemplarzy. Powieść Sienkiewicza wielokrotnie trafiała na ekran i sceny teatrów europejskich.

 

Wypracowanie

„Rzym był panem świata, ale i wrzodem świata”. Twoje refleksje po lekturze Quo vadis.

 

Zobacz:

Quo vadis Henryka Sienkiewicza

Quo vadis w pytaniach i odpowiedziach

Quo vadis Sienkiewicza

Quo vadis – plan wydarzeń

Quo vadis – bohaterowie

„Rzym był panem świata, ale i wrzodem świata”. Twoje refleksje po lekturze Quo vadis.

Opisz historię Winicjusza i Ligii, dowodząc, że: miłość jest siłą odmieniającą ludzi.

Quo vadis do prac pisemnych

Przygotuj ustne wypowiedzi na tematy Quo vadis a sprawa polska