Opowiadanie

Opowiadanie – to krótki utwór epicki, narracyjny (napisany prozą). Charakteryzuje się luźnym układem akcji. Opowiadanie jest „opowiadane” przez kogoś, a zatem ma narratora, bohaterów, miejsce i czas akcji. Opisane postacie i ich dzieje nie muszą być prawdziwe, mogą być wymyślone – to fikcja literacka.

Charakteryzuje je:

• przemyślana kompozycja,
• akcja (niekoniecznie wartka),
• ciekawa, sprawna narracja,
• świat przedstawiony: czas, miejsce, postacie,
• fikcja literacka – czyli to, co się dzieje w opowiadaniu, może być prawdopodobne lub fantastyczne. Nie musi być dokumentem (dlatego to fikcja!). Ale spokojnie może opierać się na prawdziwych zdarzeniach – dzięki temu,że pozostaje fikcją, a nie sprawozdaniem – możesz co nieco zmienić…

Jakie tematy pasują do opowiadania?

Takie, które wymagają, aby coś opowiedzieć, czyli:

• Wydarzenie, które zmieniło moje życie.
• Dzień z życia Zbyszka i Jagienki 20 lat później.
• Dzień z życia na renesansowym dworze.
• Podróż w wiek XIX – Świat Balladyny.

Zawartość

Niewątpliwie najwięcej czasu trzeba poświęcić wymyśleniu fabuły. Tu rolę odgrywa wyobraźnia, pomysłowość, umiejętność obserwacji. Ale – obmyślając nawet najbardziej krwawe wydarzenia, warto zadać sobie pytanie, po co prezentujemy je światu.
Być może tylko dla rozrywki lub zaciekawienia – OK. Ale bardziej w cenie są utwory z przesłaniem. Ćwiczyć wyobraźnię twórczą można wszędzie: w tramwaju – wymyślając pasażerom imiona i nazwiska, zawody, cel podróży. Na spacerze – historię i przyszłość napotkanych par. Wędrując wieczorem po osiedlu – światła w oknach są bardzo inspirujące, co tam się dzieje?

Kompozycja

Najlepiej zacząć od najprostszej – eksperymentować będziemy po napisaniu stu opowiadań.
Czyli zwykła trójdzielność:

• wstęp,
• rozwinięcie,
• zakończenie.

Kolejno:

• Określ czas
  Opowiadanie zazwyczaj pisane jest w czasie przeszłym, chociaż czasem w teraźniejszym a nawet z wyskokami w przyszłość.

• Ustal komplet postaci
  Kto to będzie, jaki typ bohatera, co mu się przydarzy.

• Napisz wstęp
  Najbezpieczniejszy to umiejscowienie zdarzeń w czasie i przestrzeni, ale zawsze można próbować zaskoczyć i wciągnąć czytelnika.

• Ustal plan wydarzeń

• Wymyśl zakończenie
  Może mieć różne cele i formy – może być podsumowaniem, rozwiązaniem zagadki, dopowiedzeniem wszystkich wątków itd.

• Tytuł
  Jeśli nie miałeś go już na początku – wymyśl teraz.

 

Przykład planu opowiadania

Masz pomysł. Masz bohaterów i naprawdę frapujące wydarzenia. Masz problem, jak to ułożyć? Spróbuj według takiego planu:

• Początek
  • Opis miejsca i czasu akcji.

– Wydarzenia, które chcę opisać, miały miejsce (gdzie, kiedy).
– Stało się to pewnego wieczoru w wielkim mieście…
– W wielkim mieście mieszkała…
– Rok temu w naszym miasteczku…
– Działo się to niedawno i niedaleko, w zwykłej szkole i w zupełnie fajnej klasie.

• Potem
  • Opis postaci.

– Osoby, o których mowa, to…
– W wypadkach, które nastąpiły, brały udział…
– Spotkali się tam…
– Bohaterowie tych wydarzeń to…
– Bohaterami całego wydarzenia zostały dwie dziewczyny (Anka i Magda) i dwóch chłopców (Marcin i Wojtek).

• Rozwinięcie
  • Co im się przydarzyło?

– Spotkanie czwórki przyjaciół przed szkołą.
– Plan wagarów.
– Spotkanie z Jednookim.
– Porwanie.
– Uwięzienie.
– Ucieczka.
– Powrót do domu.

Uwaga! W rozwinięciu używa się zdań dynamicznych, czyli wielu czasowników, a nawet równoważników zdań:

– Zobaczyli. Podeszli. Zaczęli uciekać. (Ruch)
– Krzyknęli. Wołali. Śpiewali. Mówili. (Dźwięk)

• Na koniec…
  • Twoje wrażenie – niech nawiązuje do tematu. Np.:

– Ten strach (i radość) będę pamiętać do końca życia.
– Nic nie zrobiło na mnie takiego wrażenia jak wypadki tego lata!
– Taka podróż byłaby wspaniała!
– Brakowało tak niewiele, a stałoby się ogromne nieszczęście. Kryjówkę Jednookiego wkrótce odkryła policja, a on sam wylądował w więzieniu.
Natomiast nasza czwórka? Nigdy więcej nie poszła na wagary.

 

Mowa niezależna, zależna i pozornie zależna

W prozie zawsze ktoś mówi. Albo narrator, albo same postacie. Jakiego typu mowy użyjesz? Na początku na pewno zwykłej, trzecioosobowej narracji. Potem jednak kusić Cię będą eksperymenty. I dobrze!

Oto potrzebna klasyfikacja:

• Mowa niezależna to przytaczanie pełnych wypowiedzi bohaterów z domyślnym lub dodanym słowem „rzekł” (lub jego synonimami). Ich wypowiedzi ujmuje się w myślniki lub w cudzysłów. Częściej stosowane są jednak myślniki, np.

– Cześć! – powiedziała Agata.
– Cześć! – odpowiedział Marek.
– Skąd wracasz?
– Z daleka…

• Mowa zależna to niedosłowne przytoczenie słów bohaterów przez narratora; często pojawia się spójnik „że”, np.
  Agata zauważyła Marka i przywitała go popularnym wśród młodzieży pozdrowieniem. Potem zapytała go, skąd wraca. Chłopak tajemniczo odparł, że z daleka.

• Mowa pozornie zależna to przytoczenie przez autora wypowiedzi bohatera, często z uwzględnieniem jego (bohatera) punktu widzenia, emocji, uwydatnieniem indywidualnych cech języka postaci, np.
  Uspokajał ją, jak umiał. Opowiadał, że krzywdy przecież nie zrobią; przeciwnie, dadzą piękną srebrną szczękę zamiast brzydkiej spróchniałej kości, że tego nikt potem nie spostrzeże. (Wacław Berent, Próchno).

To wiedzą wtajemniczeni:

• stosowanie mowy pozornie zależnej sprawi, że opowiadanie będzie ciekawsze kompozycyjnie.
• mowa zależna jest najbardziej epicka, daje poczucie statycznej, płynnej opowieści.
• mowa niezależna to dialog. Daje dynamikę.

 

Jak konstruować dialogi?

Jeśli bohaterowie będą dużo mówić – opowiadanie zyska na dynamice. Dialog to bardzo istotny element opowiadania, wbrew pozorom bardzo trudny. Bo dialogi łatwo się czyta, ale ciężko pisze.

• Pomoże grafika:
  jeśli wprowadzasz dialogi, ujmuj je w myślnik lub chociaż w cudzysłów. Wypowiedź bohaterów musi być wydzielona z tekstu i wyraźnie widoczna! Ma wyglądać tak:

– Hejka! – zawołała Agata.
– Witaj – odpowiedział Marek.
– Gdzie idziesz?
– Na pizzę. Masz ochotę się przyłączyć?

Uwaga!
Po myślniku, kiedy dopisuje się czasownik, np. rzekł, odrzekł, dodał – używa się małej litery.

Nadużywane wyrazy powiedział, rzekł można zastąpić słowem: stwierdził, odparł, odrzekł, dodał lub określeniem konkretnym: mruknął, zachichotał, zapytał, zaprzeczył, potwierdził, wtrącił, dorzucił itp.

• Dobry chwyt:
  indywidualizacja języka postaci. Nie ulega przecież wątpliwości, że zupełnie innym językiem posługiwać się będą różni bohaterowie opowiadania: profesor polonistyki, stary baca, dziesięciolatek, więzień recydywista itp.

• Z umiarem!
  • W opowiadaniu nie nadużywaj dialogów. Wprawdzie mistrzowie tacy jak Ernest Hemingway i Marek Hłasko zrobili karierę dzięki dialogowości swojej prozy, ale spokojnie.
  • Zacznij od tego, że opowiesz – bo piszesz opowiadanie – co się zdarzyło.
  • Potem dopuść do głosu postacie – wpleć krótką scenkę – rozmowę, i tak coraz częściej…
  • Popatrz, co mówią – lanie wody, czyli brak konkretu, zamiast dynamiki przyniesie nudę.

 

Jak radzić sobie z czasem?

Na początku kariery pisarskiej lepiej ukazywać wydarzenia w sposób chronologiczny lub chociaż w miarę chronologiczny. Po prostu: opowiadasz zdarzenia od początku do końca, po kolei, uważając na spójność tekstu. Ale jeśli czujesz się na siłach do zabawy z czasem, spróbuj:

Kombinacje z czasem

• Retrospekcja – cofnięcie się w przeszłość. Akcję umieszczasz we współczesności – ale w pewnym fragmencie cofasz się i opisujesz wspomnienia bohatera – np. wydarzenia z czasów wojny.

• Inwersja czasowa. To rzecz najtrudniejsza – bo łatwo pogubić się w czasie – i autorowi, i odbiorcy. Po prostu przemieszanie czasu – raz rzecz dzieje się teraz, potem cofa się opowieść, potem znów w inny czas.

• Retardacja – opóźnienia, zatrzymanie akcji, które zastosowane tuż przed jakimś ważnym momentem (np. przed rozwiązaniem zagadki, decydującym spotkaniem czy konfrontacją) trzymają czytelnika w napięciu. Z tym jednak nie przesadzaj – jest to także doskonały sposób na zanudzenie czytelnika na śmierć.

Uwaga! Prawo konsekwencji!
Konsekwentnie piszesz w tym samym czasie. To znaczy – jeśli zacząłeś w czasie przeszłym – kontynuuj w przeszłym. Zmiany czasu, np. jedno zdanie w przeszłym, drugie w teraźniejszym, są bardzo niebezpieczne i z reguły błędne.

 

O czym pamiętać?

• Czas!
  Konsekwentnie piszemy w tym samym czasie. To znaczy – jeśli zaczęliśmy w przeszłym – kontynuujemy w przeszłym. Zmiany czasu, np. jedno zdanie w przeszłym, drugie zaś w czasie teraźniejszym, są bardzo niebezpieczne, a z reguły błędne.

• Styl
  Uchwyć w tekście znane Ci style, np. młodzieżowy, związany z subkulturą. Nie szukaj ich na siłę. Będzie śmiesznie i sztucznie jeśli nauczyciel będzie posługiwał się slangiem uczniowskim, a młodzież będzie mówić do siebie wykwintną polszczyzną. Język oddaje prawdę o rzeczywistości! Charakteryzuje świat i ludzi! Nie może odbiegać od prawdy – to ważne i trudne zadanie pisarza.

• Realia!
  Nawet najbardziej fantastyczne opowiadanie musi jakoś trzymać się realiów. Zwłaszcza że one świadczą o wiedzy piszącego. Na przykład nie wolno błędnie zarysowywać realiów epoki. Jak średniowiecze to rycerze, mnisi i biczownicy, jak XIX wieku to już nie Piastowie. To podstawowe błędy piszących, a nawet twórcy SF. nie mogą lekceważyć pewnych zasad – nie powinni na przykład stwarzać potwora, który nie mógłby poruszać się według praw fizyki.

 

Zadbaj o dynamikę opowiadania

Oto proste sformułowania, które zwiększają dynamikę, każą spodziewać się niezwykłych wydarzeń i niespodziewanych zwrotów akcji, np.:

– Po chwili, niebawem, wtem…
– Jak grom z jasnego nieba…
– Do tej pory trudno mi w to uwierzyć…
– To było niesamowite…
– A wówczas, ni stąd, ni zowąd, aż tu nagle…
– To już się nie powtórzy…
– Nagle, niespodziewanie, wtem w tej scenerii pojawiła się nowa postać
– Ni stąd ni z owad pojawił się…

 

Co z tytułem?

Opowiadanie powinno mieć tytuł. Kłopot z wymyśleniem? Najpierw więc napisz opowiadanie. Potem pomyśl, co jest w nim najważniejsze. Czy osoba?

• Tytuł może być imieniem (przezwiskiem) tej osoby: np. Karina, Cienias.
• Jeśli najważniej­szy był zdarzenie – można wynieść go do tytułu: np.Szukanie babci, Kradzież zeszytów, Wycieczka, itp.
• Może to być także hasło, któ­re jest kluczem opowiadania – tajemnicze słowo, okrzyk, refren.
• Również miejsce może zostać wyniesione do rangi tytułu: np. Miaste­czko Tween Peaks lub Dzieci z Bullerbyn.
• Niektórzy umieszczają w tytule czas: np. Rok 1980.

Zasada „użyteczności” tytułu jest następująca: musi określać prawidłowo o czym jest opowiadanie. Jest więc informacją. O wiele bardziej jednak jest po prostu reklamą, zachętą, ma czytelnika sprowokować do czytania. Dlatego niektórzy preferują tytuły robiące wrażenie np. Krwawy upiór!, Potwór z dwiema głowami!, Morderca! Niestety często potem okazuje się, że potwór z dwiema głowami to lustrzane odbicie bohatera. Tym niemniej tytuł zaszokował, zachęcił, spełnił swoją rolę.

 

 

Opowiadanie krok po kroku

Wstęp

Powinien wprowadzać w klimat, np. opisywać miejsce, czas zdarzeń albo nasz stan psychiczny (czy stan psychiczny bohatera opowiadania), np.:

Był piękny majowy dzień. Kiedy tylko się obudziłam, już wiedziałam, że zdarzy się coś niezwykłego. Słońce zaglądało radośnie do pokoju, a przez okna wdzierał się zapach rosnących przed domem bzów. Ptaki śpiewały.

Warszawa tego dnia wyglądała jak zwykle. Na stacji metra tłum ludzi – biegli po schodach, wsiadali do wagoników, w pośpiechu kupowali gazety, papierosy, bilety, zapalniczki, napoje. Ktoś pobieżnie przeglądał wydaną w znanej serii książkę.

To przykłady wstępów opowiadań pisanych w 1 osobie l. poj. (czyli o sobie). Niekiedy opowiadanie wymaga jednak, by pisać je w 3 osobie – czyli o kimś, np.:

Łukasz wstał tego dnia później niż zwykle. Nie zdążył zjeść śniadania, tylko szybko wypił kawę i w biegu złapał przygotowane przez mamę kanapki.
– Nie biegnij tak, bo złamiesz nogę – krzyczała za nim babcia, ale nie zwracał na nią uwagi.

Opowiadanie można też zacząć oryginalnie, np. cytatem:

„Gdy odjechał Wielki Wóz, zrobiło mi się żal, wszyscy odjechali już na Mleczną Drogę na bal”. Byłam sama w domu. Pozostała mi tylko piosenka z dzieciństwa. Zasłuchana, nie poczułam nawet, jak ktoś delikatnie stuka mnie w ramię.
To była ona – dobra wróżka, zawróciła jednak z balu z Drogi Mlecznej, żeby zabrać mnie do wehikułu czasu.
– Wsiadasz? zapytała.
Nie sposób było odmówić.

Można też zacząć opowiadanie np. fragmentem listu:

Kochana Dominiko!
Przyjeżdżaj do nas koniecznie. Wszystko przygotowane. Pokój odmalowany, leśniczówka czeka. Kwiaty kwitną i owoce już czekają na Ciebie w ogródku, a jagody w lesie. Pogoda świetna. Woda w rzeczce ciepła. Dziewczynki już wyciągnęły pościel dla Ciebie, bo nie mogą się doczekać…

Po cóż było zwlekać, spakowałam najszybciej jak mogłam swój plecak i wsiadłam do pociągu.

 

Rozwinięcie

W rozwinięciu pamiętamy o eksponowaniu ruchu, akcji, tego, co się dzieje. Opowiadanie to przecież głównie akcja, relacjonowanie wydarzeń.

• Używamy czasowników ruchu, np.:
  nadjechał, podbiegł, wyruszył, odszedł.

• Używamy wyrazów sugerujących następstwo czasowe, np.:
  przedtem, potem, później, po chwili.

• Warto stosować wyrazy podgrzewające temperaturę, wprowadzające element zaskoczenia, np.:
  wtem, nagle, niespodziewanie, na szczęście.

• W opisach, dla ich uplastycznienia, stosujemy przymiotniki, przysłówki i inne określenia, opisujące jakość, cechy np.:
  Było to piękne wiejskie gospodarstwo, zielone i spokojne, przyciągające turystów zapachem świeżych kwiatów i mleka prosto od krowy oraz widokiem na pobliskie, niewysokie, pokryte lasami górskie zbocza i pastwiska. Przed domem pasły się chude, białe kózki i biegał śmieszny, nieduży piesek o kręconej jak u pudelka sierści. Przez środek podwórka przepływał zimny, górski strumyczek, który kusił, by zaczerpnąć z niego wody dla orzeźwienia. Raj dla oczu i uszu – strumyczek uspokajał swym cichym szemraniem i chłodził kupione w pobliskim sklepie butelki z napojami. Raj, nie gospodarstwo!

• Można jeszcze wzbogacać opowiadanie wykrzyknikami , np.:
  Raj, nie gospodarstwo!

 

Inne sposoby wzbogacenia opowiadania

Wplatamy w tok opowieści inne formy wypowiedzi, np. dialog.
Pamiętajmy wtedy jednak o zapisie graficznym. Wypowiedź każdej osoby zaczynamy od myślnika i zapisujemy w nowej linii. Dla jasności – po myślniku dodajemy komentarz typu:

– powiedział Bronek,
– odparła Ania,
– zapytała dziewczyna w niebieskim swetrze.

W opowiadanie można też wpleść:

• opis krajobrazu,
• opis przedmiotu,
• opis przeżyć wewnętrznych bohatera,
• fragment listu,
• kartkę z dziennika czy pamiętnika.Na przykład:
  Tego dnia Grażyna pisała w swoim pamiętniku:
  „Nie jestem zadowolona ze swojego życia. Czuję się bardzo samotna. Nie mam przyjaciół”.
  
  Albo po prostu:
  Z dziennika Grażyny
  3 września
  Nie podoba mi się w nowej szkole. Budynek jest odrapany i zniszczony, wychowawczyni sprawia wrażenie nadmiernie surowej, a zarazem zagubionej w rzeczywistości. I żadnych koleżanek! Nikogo znajomego. Niby sympatyczna Magda spod okna okazała się snobką, Joasia jest nieuprzejma, Krzysiek i Piotr dziwni, mają przewrócone w głowie. Poza tym kupa kujonów, dzianych facetów, wystrojonych panienek. To nie jest miejsce dla mnie!

Gdy wplatamy w tok opowiadania fragment dziennika lub listu, nie zapomnijmy o niezbędnych odstępach lub zapisie w cudzysłowie. Opisów nie oddzielamy w ten sposób. Dialogi, jak już wspomnieliśmy, oddzielamy myślnikami.

 

Zakończenie

Zamknięcie opowiadania może być efektownym akcentem, pozostawiającym czytelnika w niepewności czy zadumie. Może to być np. ciekawy cytat albo zestawienie jakichś wydarzeń na zasadzie kontrastu.

„A wszystko to, bo ciebie kocham” – ryczało radio. Paweł siedział odwrócony do mnie plecami.

Możemy też zamknąć opowiadanie zgrabnym zdankiem:

Jeszcze dziś pamiętam te wpatrzone we mnie niebieskie oczy małej Sylwii. Nigdy ich nie zapomnę.

Dobre opowiadanie, nawet jeśli sprawia wrażenie urwanego w jakimś miejscu, musi być urwane efektownie. To znaczy: we właściwym momencie należy zaserwować czytelnikowi niepewność, zaskoczenie, kontrast. Np.:

Otrzepałam ręce z gwiezdnego pyłu. Znów byłam tu, na Ziemi, przed swoim domem. Ptaki śpiewały, mama podlewała kwiaty przed oknem, dozorca kłócił się z pijanym panem Krawczykiem, pani Sokołowska siedziała w oknie.

Inne standardowe, choć nieco sztampowe zakończenia:

• To wydarzenie na długo pozostanie mi w pamięci.
• To był naprawdę piękny dzień.
• Nie zapomnę tego dnia, na pewno.

Efektowniejszy będzie na pewno:

• cytat,
• kontrastowe zestawienie,
• króciutki, celny fragment dziennika lub listu, podsumowujący treść.

 

Przydatne zwroty

Zdania, które pomogą Ci sformułować wstęp

• Zdarzyło się to…
• Opowiem wam historię…
• Ta historia jest…
• Działo się to…
• Kiedy wracam myślami do tamtych wydarzeń…
• Nic nie wskazywało na to, że ten dzień będzie różnił się od innych.
  
• Pewnego dnia…/Pewnego razu…
• Rzecz dzieje się…
• Zdarzenia te miały miejsce…
• Wydarzenia, które chcę opisać…
• Był piękny, zimowy (wiosenny, lipcowy) dzień (wieczór, ranek).
• Tego dnia, kiedy…
• Stała przy oknie i znudzona patrzyła na podwórko. Nagle…
• Jak zwykle w poniedziałek po południu…
• Wydawało się, że będzie to kolejny, zwykły dzień.

Jak wprowadzić kolejne wydarzenia?

• Nagle…
• Następnie…
• Nieoczekiwanie…
• Po krótkiej chwili…
• Potem…
• Po pewnym czasie…
• Niebawem, po wielu latach, po chwili, po roku
• Tymczasem, w tej samej chwili,
• Podczas gdy bohater…
• W takiej atmosferze pojawił się element nowy
• Stało się coś, co zmieniło dalszy bieg zdarzeń
• Nikt nie spodziewał się, że…
• Wszystko byłoby dobrze gdyby nie…

Słowa, które pomogą Ci podkreślić ruch w opowiadaniu, zdynamizować akcję

• nagle
• wtem
• nieoczekiwanie
• w ułamku sekundy
• raptem
• znienacka
• gwałtownie
• niespodziewanie

Słowa, które pomogą Ci określić następstwo czasu (ciąg przyczynowo-skutkowy)

• pewnego dnia
• najpierw
• na początku
• następnie
• kiedyś
• nazajutrz
• niedawno
• z kolei
• potem

Sformułowania przydatne przy wprowadzaniu i komentowaniu dialogów:

• powiedział
• krzyknął
• wyszeptał
• zawołał
• wrzasnął
• zapytał
• dopytywał się
• odparł
• odpowiedział
• kontynuował
• ciągnął
• oburzył się
• przeraził się
• zawahał się
• zaniepokoił się
• zdziwił się

Zdania, które pomogą Ci sformułować zakończenie

• Ta historia była przełomem w moim życiu.
• Nigdy nie zapomnę tego zdarzenia.
• To była wspaniała przygoda, która wiele mnie nauczyła.
• Dzięki temu zdarzeniu…
• Mam nadzieję, że ta historia…
• Chciałbym przeżyć to jeszcze raz.
• Na pewno nie zapomnę tego wydarzenia.
• To był niezwykły dzień.
• To wydarzenie/Te chwile na długo pozostanie mi w pamięci.
• To była fantastyczna przygoda.
• Życie toczyło się dalej. Tylko ona się zmieniła.
• Kolejne dni były już zwyczajne.

 

Zobacz:

Sposób na opowiadanie

Opowiadanie z elementami groteski

 

Strona Główna

Streszczenie

Plan wydarzeń