Według analizy obcojęzycznych źródeł, głównie tzw. Geografa Bawarskiego, w IX w. dorzecze Odry i Wisły (za wyjątkiem północno-wschodniego odcinka tej drugiej) zamieszkane były przez plemiona polskie należące do umownej grupy zachodniosłowiańskiej. Najdokładniejsze informacje zachodni autorzy podali o plemionach śląskich, wymieniając kilka z nich: Bobrzanie, Dziadoszanie (rejon środkowej Odry), Ślężanie (na południe od obecnego Wrocławia), Opolanie, Golęszyce (rejon źródeł Odry i ziemi cieszyńskiej). Prawdopodobnie mnogość informacji o Śląsku jeszcze przez Rzymian zwanego Silesią, wynikała z ożywionych kontaktów handlowych i penetracji tego regionu przez niemieckich (i nie tylko) kupców.

Wiślanie i Polanie

W omawianym czasie związki plemienno-terytorialne zaczęły ewoluować w kierunku form wczesnopaństwowych, wśród których na plan pierwszy wysunęły się ludy Wiślan i Polan.

Ci pierwsi, zasiedlający obszary nad górną Wisłą, zostali w latach siedemdziesiątych IX w. podbici przez ówczesne regionalne (zresztą krótkotrwale) mocarstwo, jakim było Państwo Wielkomorawskie. Po jego upadku obszary Wiślan i Śląsk przypadły państwu czeskiemu, powstającemu na gruzach Wielkich Moraw zniszczonych przez najazd węgierski (początek X w.).

Polanie usadowieni nad środkową Wartą (późniejszą Wielkopolską), z Gnieznem pełniącym rolę stołecznego ośrodka, rozpoczęli na przełomie IX i X stulecia ekspansję, która w rezultacie doprowadziła do narodzin państwa polskiego, wywodzącego swoją nazwę od dominującego plemienia. Jego dzieje znamy z legend, mitów i kronik (Galla Anonima czy Wincentego Kadłubka).

Państwo Mieszka I

Przypuszcza się, iż w połowie X wieku, czyli w początkowym okresie panowania Mieszka I, pierwszego historycznego władcy polskiego, granice jego państwa obejmowały, oprócz Wielkopolski, Kujawy, Mazowsze i dużą część ziemi lubuskiej oraz tereny nad Pilicą i górną Wartą (prawdopodobnie siedliska ludu Lędzian).

  • Mieszko wkrótce po przyjęciu chrześcijaństwa (966) przejął kontrolę nad Pomorzem, kładąc kres, przy pomocy ówczesnego czeskiego sojusznika, wieloletniej rywalizacji z plemionami Wieletów o ujście Odry i wyspę Wolin (967). Być może, ostatecznie źródła na ten temat milczą, wcześniej władca Polan podporządkował sobie wschodnią część Pomorza.
  • Wkrótce obronił suwerenność swego młodego państwa, zwycięsko odpierając atak margrabiów saskich w 972 roku.
  • Pod koniec swych rządów, gdy oziębieniu uległy relacje z Czechami, Mieszko I zdobył po wojnie z nimi Śląsk i obszary nad górną Wisłą (niegdyś ziemie Wiś­lan), zwane popularnie Małopolską (990 rok).
  • Nie jest do końca jasna kwestia przynależności do Mieszkowego państwa terenów na pograniczu z Rusią Kijowską, zwanych wówczas Grodami Czerwińskimi. Według źródeł ruskich (tzw. latopis), książę Włodzimierz Wielki miał je zawojować, wypychając stąd polańskiego władcę.

Obszary podporządkowane Mieszkowi I cechowała wspólnota kulturowa, ich mieszkańcy posługiwali się tym samym lub bardzo zbliżonym językiem, a spoistość państwa wzmacniała dodatkowo wspólna administracja kościelna, potwierdzona utworzeniem własnej metropolii (arcybiskupstwa) podczas zjazdu gnieźnieńskiego (w 1000 roku), już za panowania Bolesława Chrobrego (spotkanie z cesarzem Ottonem III). Wszystkie te czynniki sprzyjały wytworzeniu rzeczywistej etnicznej, czyli narodowej wspólnoty. Upowszechniła się też nazwa tego państwa, Polska, niegdyś zawężona tylko do obszarów zamieszkałych przez samych Polan.

Za panowania Bolesława Chrobrego

Ukształtowane w czasach Mieszka I i umocnione przez Chrobrego państwo okazało się w przyszłości zwarte, a związki pomiędzy różnymi regionami (dzielnicami), początkowo wymuszone, nabrały trwalszego charakteru. Wyjątkiem było Pomorze, luźniej związane z resztą ziem polskich, odgrodzone od nich wielkimi borami i liniami znaczących rzek (Warty i Noteci), zwłaszcza jego zachodnia część. Oderwała się ona u schyłku rządów pierwszego króla polskiego (Bolesława Chrobrego). Silniejsze były polskie wpływy na wschodnich rubieżach Pomorza.

  • Pierworodny syn Mieszka I przystąpił do próby budowy regionalnego mocarstwa zachodniosłowiańskiego, opanowując przejściowo Czechy (lata 1003-1004), Morawy i Słowacczyznę oraz Łużyce i Milsko po wyczerpujących wojnach polsko-niemieckich (1003-1018), a także sporny obszar pogranicza polsko-ruskiego, tzw. Grody Czerwińskie.

Wszystkie te zdobycze, dosyć luźno powiązane z etnicznym rdzeniem polskiej państwowości, odpadły w momencie jej głębokiego kryzysu za panowania Mieszka II i po jego śmierci w 1034 roku. Załamanie było na tyle głębokie, że w pierwszym momencie państwo przestało faktycznie istnieć (okres pogańskiego powstania w 1038 roku), rozpadając się na kilka części. Usamodzielniło się wówczas Mazowsze z lokalnym Masławem na czele, Pomorze Gdańskie, a Śląsk zdobył podczas niszczącego najazdu książę Brzetysław (1038). Destrukcji uległa również administracja kościelna.

Czasy Kazimierza Odnowiciela

Państwo zdołał odbudować, korzystając z pomocy niedawnych przeciwników (Rusi i Niemiec), czyniących to w imię zachowania pewnej równowagi, Kazimierz Odnowiciel w połowie XI w. (od 1040 roku). Odzyskano Mazowsze, odbito Śląsk, ale trzeba było z niego płacić niemieckiemu cesarstwu trybut. Sprawą sporną jest ewentualna kontrola Kazimierza nad wschodnim Pomorzem.

Odbudowane państwo przypominało kraj rządzony przez dwóch pierwszych Piastów. Za rządów Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana granice nie uległy zmianom. Trwałym następstwem lat zamętu okazało się wzmocnienie państwa na południu, wzrost roli Krakowa, awansującego do roli stolicy, choć koronacja Bolesława Śmiałego odbyła się jeszcze w Gnieźnie (1076).