Doktryny filozoficzne najoryginalniejsze i najbardziej typowe dla tego okresu były dziełem:
- Johanna Gottlieba Fichtego,
- Georga Wilhelma Hegla,
- Friedricha Schellinga,
- Józefa Marii Hoene-Wrońskiego,
- Augusta Cieszkowskiego,
- Sørena Kierkegaarda.
Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)
Był pierwszym idealistycznym filozofem XIX w. Uznał, że wszystko, co poznajemy, zawiera pierwiastek myślowy. Oznacza to, że myśl jest w bycie. Jednakże z bezdusznego bytu nie może powstać myśl. Tam, gdzie istnieje rzeczywistość, musi istnieć czyn, który ją stworzył. Ponieważ nie ma czynu bez idei, należy uznać, że na początku istniała idea. Tak więc to nie idea bierze się z rzeczywistości, lecz rzeczywistość z idei.
Filozofia Fichtego odwracała naturalną kolej rzeczy, stawiając ideę przed rzeczywistością, czyn przed substancją, podmiot przed przedmiotem, wolność przed koniecznością, a wolę przed rozumem. Jego poglądy przyczyniły się do rozbudzenia niemieckiego nacjonalizmu. Narodowi socjaliści, budując III Rzeszę, w praktyce zastosowali jego ideę „zamkniętego państwa” i uważali go za jednego ze swoich ideowych prekursorów.
Friedrich Schelling (1775-1854)
Bardziej niż ktokolwiek inny zasługuje na miano filozofa romantycznego. Był filozofem i poetą jednocześnie, a filozofię uważał raczej za sprawę natchnienia i geniuszu, nie badań i metody. Zajął naczelne miejsce wśród XIX-wiecznych idealistów jako filozof przyrody.
George Wilhelm Hegel (1770-1831)
Był ostatnim z wielkich idealistów niemieckich. Tylko on stworzył pełny system idealistyczny. Posłużył się metodą dialektyczną – każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie – każdej tezie odpowiada antyteza, z których potem wyłania się synteza. Myśl nie może unikać sprzeczności, bo to one prowadzą do prawdy. Sprzeczne siły działają nie tylko w ludzkiej duszy, ale w całej rzeczywistości. Z przeciwieństw wytwarza się synteza, która z kolei staje się tezą, a wtedy do niej przyłącza się antyteza i w ten sposób rozwija się świat.
Józef Maria Hoene-Wroński (1778-1853)
Walczył pod dowództwem Tadeusza Kościuszki w obronie Warszawy i pod Maciejowicami. Był filozofem konkurującym z Heglem, wynalazcą pojazdu gąsienicowego i 14 modeli maszyn do liczenia. Niektórzy uważali go za najwybitniejszego myśliciela wszech czasów, za umysł na miarę Mikołaja Kopernika i Leonarda da Vinci. Zajmował się matematyką, astronomią, geografią i historią muzyki. Swoje prace publikował w języku francuskim, uważając, że polszczyzna nie jest jeszcze w stanie opisać skomplikowanych problemów naukowych. W liście do ks. Adama Czartoryskiego pisał: „Muszę więc pozostać na drodze, którą się puściłem i pracować przez Francję dla Polski”. Uważał, że posiadł tajemnicę Absolutu. Obiecał zdradzić ją francuskiemu bankierowi za sumę 108 tys. franków. Po wielu perturbacjach związanych z przesunięciem terminu odkrycia tajemnicy i zwiększaniem należnej Wrońskiemu sumy tak się stało, a rozsądny i trzeźwy kapitalista Arson był tak usatysfakcjonowany, że potwierdził na piśmie, iż wiedza, którą otrzymał, warta była owej ceny. W ten sposób pokrzyżował plany krewnych i przyjaciół, którzy uważali Wrońskiego za hochsztaplera oraz szarlatana i usiłowali odzyskać pieniądze bankiera.
Głównym celem jego filozofii było wyprowadzenie z Absolutu wszelkiego rodzajów bytów według jednego powszechnego prawa – prawa stworzenia.
August Cieszkowski (1814-1894)
Odrzucił wiarę w opatrzność, na jej miejsce stawiając czyn, wiarę w silną wolę, bohaterstwo i pracę. Bez czynu myśl jest tylko pracą świadomości. Aby myśl wcielić w życie, ktoś musi zdobyć się na czyn. Bohaterowie są ludźmi czynu. Wybitną rolę w tworzeniu kolejnej epoki dziejów przypisywał Polakom.
Søren Kierkegaard (1813-1855)
Był Duńczykiem. Interesował się wyłącznie człowiekiem, głównie jego stosunkiem do Boga. Traktował filozofię podobnie jak Sokrates, nie zamierzał stworzyć systemu, starał się odpowiedzieć na trudne pytania. Jego krytyka jest totalna. Uważał, że nie ma dóbr, które by nie przeminęły i nie ma filozofii, która chroniłaby ludzi przed cierpieniem. Z punktu widzenia rozumu wiara w zbawienie świata jest szaleństwem, religia absurdem, a Chrystus wcielonym paradoksem. Zdaniem Kierkegaarda to, że Chrystus wydaje nam się paradoksem, dowodzi, że jesteśmy na tropie prawdy najwyższej. Gdyby udowodniono istnienie Boga i duszy, wiara stałaby się racjonalną wiedzą, która wyklucza nadprzyrodzoność. Znikłoby ryzyko, a bez niego nie ma ani wiary, ani zasługi – nie ma heroizmu. Tak Duńczyk określił swoją filozofię – chrześcijański heroizm.
Pozytywiści nie mieli oczywiście zrozumienia dla jego poglądów, ale XX-wieczni egzystencjaliści uznali go za prekursora.
Wielu romantycznych twórców przedstawiało swoje oryginalne poglądy filozoficzne w literaturze pięknej, przede wszystkim w poezji. Nie o wszystkich wspominają podręczniki historii filozofii, ale warto wiedzieć, że takimi filozofami-poetami byli:
- Novalis – niemiecki poeta i prozaik, mistyczno-religijny myśliciel wczesnego romantyzmu niemieckiego, piewca średniowiecza, katolicyzmu i monarchii, słynny aforysta. Jego utwór Chrześcijaństwo albo Europa traktowany jest jak manifest włoskiego romantyzmu.
- Giacomo Leopardi – uznawany za największego włoskiego liryka XIX w. Pisał także dialogi filozoficzne, w których przedstawiał człowieka jako ofiarę bezwzględnego losu, której ból łagodzi jedynie poczucie braterstwa ze współcierpiącymi.
- François René Chateaubriand – czołowy przedstawiciel wczesnego romantyzmu francuskiego. Zwalczał poglądy encyklopedystów, uważając, że religia stanowi istotny czynnik życia społecznego. Poetycką apologią chrześcijaństwa jest jego Duch wiary chrześcijańskiej, z których najsłynniejsze są dwa wydane osobno fragmenty Atala i Rene.
Zobacz:
Jacy filozofowie wpłynęli na ukształtowanie się romantycznego światopoglądu?
Przedstaw najwybitniejszych twórców literatury romantycznej w Europie.