Tego się naucz!
Elementarne pytania, na które musisz umieć odpowiedzieć to:
- W jaki sposób zmieniał się światopogląd poety, jego postawa wobec świata?
- Do jakiej filozofii odwoływał się w swoich wierszach?
- Jakich technik obrazowania używał w kolejnych etapach swojej twórczości?
Znajomość tych kwestii pozwoli uporządkować wiedzę na temat poezji Kasprowicza.
Tematy społeczne w naturalistycznej stylistyce.
Wstrząsające obrazy nędzy i poniżenia prostych ludzi to w literaturze domena prozy, w poezji należą raczej do rzadkości, bo temat jest w samej istocie „niepoetycki”. Jego obecność w twórczości Jana Kasprowicza tłumaczy się plebejskim rodowodem autora, jego silnym emocjonalnym związkiem z kujawską wsią, z której pochodził.
Kasprowicz jako poeta głęboko przejęty losem najuboższych jawi się jako kontynuator pozytywistycznego wzorca poezji społecznej uprawianej choćby przez Marię Konopnicką.
Zapamiętaj jednak, że…
Poezja Kasprowicza ucieka od moralizatorstwa, wysokiego tonu skarg i lamentacji tak charakterystycznego dla wierszy Konopnickiej na rzecz beznamiętnego, naturalistycznego opisu, który poprzez swoją realność, konkretność, drapieżność ma poruszyć odbiorcę i skłonić do refleksji.
Do tego tematu – zapamiętaj ważne wiersze:
W chałupie
Wiersz sytuuje się na pograniczu realizmu i naturalizmu. Zawiera niezwykle szczegółowy, przesycony surowością opisu rysunek izby chłopskiej. Poetyka wyliczania kolejnych elementów wypełniających przestrzeń: stłuczona szyba zapchana szmatą, gnijąca poręcz łóżka, wyszczerbione doniczki, okopcone garnki, zgnieciony kartofel – eksponują brzydotę otoczenia i nędzę jego mieszkańców. Bury, posępny koloryt wnętrza kontrastuje z wyglądem postaci kobiecych nakreślonych już z bardziej modernistycznym wyczuleniem na kolor. Ciemne włosy, błękitny kok i niebieskie oczy matki, zaróżowione policzki i czerwone usta córki to szczegóły wychwycone z fotograficzną skrupulatnością. Kontrast brzydoty i szarości otoczenia z żywą kolorystyką postaci potęguje oskarżycielski ton wiersza.
Cykl sonetów Z chałupy
To cykl poetyckich miniatur fabularnych. W każdej z nich odnajdziecie jakiś strzęp chłopskiej biografii naznaczonej piętnem tragizmu; a to historię chłopki, która po utracie gospodarstwa musiała „pójść na żebry”, innym razem będzie to tragedia wiejskiego nędzarza, umierającego w gorączce (gdyż nie stać go na lekarza) bądź los chłopskiego dziecka, które wyjeżdża do stolicy, zdobywa wykształcenie okupione wielkim trudem i … umiera na gruźlicę. Ludzkie tragedie zapisuje poeta w prostych zdaniach:
A on pisał: Kochani rodzice! …
Skończę … bieda … dużo roboty …
I dziś skończył … umarł na suchoty …
Stosuje wykrzyknienia, pytania, dialogi, by wzmocnić emocjonalność obrazowania.
Zwróć uwagę, że
Autor posłużył się dla realizacji tematu społecznego gatunkiem poezji elitarnej – sonetem, który uchodzi w literaturze za formę kunsztowną, „zarezerwowaną” dla liryki uduchowionej, „wysokiej”, a nie tematów tak prozaicznych. Zrobił to celowo. Wybrał sonet, by motywom nędzy, cierpienia i poniżenia nadać rangę równie wysoką, podkreślić, że są tak samo ważne i zasługują na wyjątkowe potraktowanie.
Szukaj powiązań:
- W piwnicznej izbie, Wolny najmita, Jaś nie doczekał – Marii Konopnickiej
- Odjazd z wakacji Juliana Przybosia
Wyobraź sobie temat pracy pisemnej:
Na podstawie przytoczonego wiersza arii.Konopnickiej (lub np. Juliana Przybosia) i wybranych sonetów „Z chałupy” Jana Kasprowicza porównaj dwa sposoby realizacji motywów społecznych w poezji.
Co zrobisz?
Z podanego utworu wybierzesz elementy przesądzające o sposobie ujęcia tematu a więc np. formę, styl, tonację, technikę obrazowania, specyfikę słownictwa itp. i porównasz je z tekstami Kasprowicza. Nie zapomnij o określeniu sytuacji lirycznej w każdym z wierszy. Zwróć uwagę na cechy wspólne i ewidentne różnice. Co z nich wynika?
Impresjonistyczno symbolistyczne motywy tatrzańskie
Wiersze – pejzaże ulotne i nastrojowe potwierdzają Kasprowiczowską fascynację urodą Tatr. Jak wielu innych artystów uległ poeta młodopolskiej modzie na Zakopane, góralski folklor i górskie krajobrazy. Ta moda w przypadku Kasprowicza przeszła w zauroczenie. Podziwiał i zachwycał się. Patrzył na Tatry oczami artysty o nieskazitelnym zmyśle estetycznym. Efektem – impresjonistyczne wiersze, słowno-malarsko-muzyczne obrazy eksponujące grę kolorów, światła, dźwięków, zapachów i wrażeń dotykowych. Dzięki nim odsłania poeta swe subiektywne odczucia, stany melancholii i niepokoju, zmienność nastrojów duszy. Znasz ten typ wzruszenia poetyckiego choćby z wierszy innego młodopolskiego piewcy Tatr, Kazimiera Przerwy-Tetmajera.
Poetyckie impresje Kasprowicza nie są jednak tylko zapisem ulotnej chwili. Magia obrazu – tak. Hipnotyczne oczarowanie przełożone na poezję – niewątpliwie. Ale elementom tatrzańskiego pejzażu lubi poeta nadawać symboliczne znaczenia. Bawi się ich wieloznacznością, pociąga go gra ukrytych sensów. Nie chce, by tatrzańska przyroda była jedynie piękną dekoracją, ale także nośnikiem głębszych filozoficznych treści.
Ważne wiersze do tego tematu:
Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach – cykl 4 sonetów.
Impresjonizm tych wierszy to niezwykła nastrojowość górskiego krajobrazu uchwycona w czterech ulotnych odsłonach. Każdy kolejny sonet wzbogaca wizję pejzażową o dodatkowy element:
- sonet I – stanowi opis przestrzeni nakreślony w pastelowych kolorach, wtopiony w plan oniryczny; pawiookie stawy drzemią pośród szarych złomów skalnych, jest absolutna cisza.
- sonet II – ten sam opis przestrzeni wzbogacony refleksami słońca i efektami akustycznymi; słońce wydobywa dodatkową gamę odcieni (srebrnolity pas strumienia, bladobłękitne fale lasu, rozświetlone granity, krzykliwa czerwień róży), słychać odgłosy wodospadu i lekki szum powietrza.
- sonet III – przestrzeń intensyfikuje ruch górskich kozic, dźwięk wodospadu uzupełnia świst świstaków i szum ptasich skrzydeł.
- sonet IV – pojawiają się wrażenia zapachowe i dotykowe: pachną świeże pęki ziół, hale przypominają miękki aksamit. Efekty akustyczne uzupełniają dodatkowo odgłosy muzyki dochodzące z wioski. Błękit nieba zamienia się w aksamit.
Zmienność krajobrazu uzasadniają zmieniające się pory dnia. Pierwsza odsłona dzieje się o brzasku, druga w południe, trzecia w porze popołudniowej a czwarta o zmierzchu.
Warstwa symboliczna tego cyklu wiąże się z dwoma motywami roślinnymi: krzakiem dzikiej róży i próchniejącą limbą. Róża kipi jaskrawą pąsowością i zielenią młodych liści, limba skrzy się również lecz czerwonością próchna. Leży bezwładnie toczona przez pleśń.
Zwykły wędrowiec tatrzańskich szlaków, napotykając na swej drodze na taki widok, przystanąłby zapewne na chwilę, by nacieszyć oczy pięknem róży wtulonej w skalne załomy, a próchniejącej limbie nie poświęciłby wiele czasu. Ale artysta widzi inaczej. Jego wyobraźnia uruchamia grę skojarzeń. W róży dostrzega nie tylko zewnętrzną urodę ale młodość, życie, trwanie, witalność, pełnię sił twórczych a także dekadencką melancholię, lęk istnienia, kruchość egzystencji. Limba przypomina mu o brzydocie, przemijaniu, śmierci, chorobie, słabości, starości, przegranej z losem.
Ta wielość zaszyfrowanych treści bierze się z zestawienia dwóch tak różnych motywów. Powalona przez wichry, niegdyś potężna limba jaskrawą czerwonością swego próchna przypomina rosnącej nie opodal róży o nieuchronnym schyłku każdego istnienia.
Zwróć uwagę:
Dzięki poetyce symbolicznej perspektywę przestrzenną splótł poeta z perspektywą egzystencjalną, filozoficzną. Wiersz-krajobraz stał się przez to poematem o trwaniu i przemijaniu, tekstem przepełnionym głęboką refleksją.
Szukaj skojarzeń i powiązań (także pozaliterackich):
- Limba Adama Asnyka;
- Melodia mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, W Białem, W lesie azimierza.Przerwy-Tetmajera;
- malarstwo Stanisława.Witkiewicza (pejzaże tatrzańskie);
- rysunki z Tatr Walery Eliasza-Radzikowskiego;
- obrazy tatrzańskiej przyrody w malarstwie Leona.Wyczółkowskiego, Jacka Malczewskiego, Władysława Ślewińskiego;
- Róża Tadeusza Różewicza;
- Nic dwa razy Wisławy Szymborskiej.
Wyobraź sobie temat pracy pisemnej:
Różne sposoby kreowania pejzażu w literaturze i jego funkcje na przykładzie poezji tatrzańskiej Jana Kasprowicza i (na przykład) wybranego wiersza z cyklu sonetów krymskich Adama Mickiewicza.
Jak zrealizujesz temat?
W obydwu przypadkach masz do czynienia z sonetem. Wyjaśnij użycie tego gatunku w tematyce pejzażowej. Zwróć uwagę przede wszystkim na technikę obrazowania w sonecie Mickiewicza i przypomnij sobie, co wiesz na temat romantycznej koncepcji natury. Następnie, korzystając z wiadomości o poezji tatrzańskiej Kasprowicza porównaj obydwie wizje pejzażowe.
Drugi temat w symbolistycznej poetyce – katastrofizm
Apokaliptyczne obrazy ginącego świata znamy choćby z biblijnej Apokalipsy św.Jana. Do tej tradycji musiał się odwoływać Kasprowicz – katastrofista, kiedy utracił wiarę w ludzi i trwałe wartości. Kiedy ogarnia nas zwątpienie, mamy poczucie nadchodzącego kresu. Podświadomie czujemy, że coś się zdarzy. Kiedy dramat życiowy dopada artystę, to paradoksalnie zyskuje na tym poezja, bo artysta poczucie swojego osobistego upadku i końca potrafi przetworzyć w nadzwyczajne, katastroficzne wizje konającego świata.
Do tego tematu: zapamiętaj ważne wiersze:
Dies irae (Dzień gniewu)
To symboliczna wizja Sądu Ostatecznego i końca świata. Wydobywa piękno katastrofy i jej okrucieństwo. Straszny scenariusz zapowiada przeraźliwy dźwięk trąb i zjawiska świetlne: krzepnienie ognia i ciemnienie blasku. Uwaga! Skojarz ten motyw z kolędą Franciszka Karpińskiego Bóg się rodzi. Wizja katastrofy to ciąg spektakularnych obrazów: płomienisty miecz na niebie, powstanie upiorów z grobów, pochód miliardów krzyży, roje żmij i pijawek, płynąca rzeka krwi, ogień walczący z ciemnością … Są symbolami bożego gniewu, uosabiają walkę dobra ze złem pojętą w duchu manichejskim.
Grozę i przerażenie wywołuje spiętrzenie obrazów o spotęgowanej sile wyrazu dzięki użytym przeciwieństwom:
- złotowłosa Ewa kontrastuje z obślizgłym szatanem,
- grzeszna ludzkość z doskonałym Stwórcą,
- podniosły dźwięk trąb z trywialnością ludzkich zachowań,
- czerwień ognia i krwi z czernią nieba.
Poetyka symboliczna i ekspresjonistyczna przyniosła olśniewające efekty.
Święty Boże, Święty Mocny
Druga część utworu zawiera obrazy i wizje zagłady. Ludzie, cała przyroda, zwierzęta, wszyscy zmierzają w kierunku samotnej, wykopanej mogiły – symbolu końca świata. Nastrój grozy potęgują kraczące wrony i kruki będące uosobieniem pesymizmu. Zwiastują nieuchronność katastrofy.
Obserwatorem strasznego widowiska jest Bóg – niedostępny i obojętny wobec ziemskiego dramatu, który sam reżyseruje.
Szukaj powiązań:
- Przez kresy i Żal Józefa Czechowicza
- Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza
- Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza
- Ten czas, Pokolenie, Mazowsze Krzysztofa.Kamila.Baczyńskiego
- U wrót doliny Zbigniewa Herberta
Wyobraź sobie temat pracy pisemnej:
Wyobrażenia i refleksje na temat końca świata w hymnach Kasprowicza i (na przykład) „Piosence o końcu świata” Czesława Miłosza.
Jak podejść do tematu?
Po lekturze wiersza Miłosza przekonacie się, że przekonania poety na ten temat są zgoła odmienne od powszechnych wyobrażeń, wręcz polemiczne wobec tego, co proponuje Kasprowicz. Ten fakt uczyń punktem wyjścia dla swoich rozważań.
Temat filozoficzny – Bóg – świat – człowiek – zło – cierpienie
To kwestie, nad którymi rozmyślają filozofowie od zamierzchłych czasów. Te same pytania zadają sobie zwykli ludzie. Czy Bóg jako stwórca świata stworzył również zło? Jeśli tak, dlaczego człowiek ponosi za nie konsekwencje na Sądzie Ostatecznym a karę wymierza Bóg – autor zła? Jeśli zło istnieje za sprawą Boga, to jak powinien zachować się człowiek? Czcić Stwórcę czy też mu się sprzeniewierzyć? Buntować się przeciwko światu czy też zaakceptować go wraz ze wszystkimi sprzecznościami: radością i cierpieniem, rozkoszą i bólem? Te pytania – trudne i do końca nierozwiązywalne – Kasprowicz w swojej twórczości stawia jako człowiek dotknięty osobistym dramatem i jako artysta wrażliwy na cierpienie innych.
Ważne wiersze do tego tematu:
Dies irae
Wspomniany już wcześniej hymn Kasprowicza jest w literaturze jednym z najodważniejszych monologów człowieka z Bogiem. Nakreślony w nim obraz końca świata nie służy wyłącznie celom estetycznym. Prowadzi ku problematyce etycznej, ku pytaniu o genezę zła i jego sprawcę. Poeta nie waha się przyjąć postawy prometejskiej. Wygłosi bluźnierczy monolog, w którym poważy się postawić Bogu najpoważniejsze z zarzutów:
Nic co się stało pod sklepieniem niebiosów,
Bez Twojej woli się nie stało…
Oskarży Stwórcę o zło, ludzkie cierpienie, grzech panoszący się na świecie. Zbruka największą świętość, dając wyraz buntu, rozpaczy i zwątpienia w bożą miłość.
Święty Boże, Święty Mocny
Drugi, równie dramatyczny monolog człowieka z Bogiem. Poruszająca analiza ludzkiego losu w świecie zdominowanym przez zło i cierpienie. Podmiot liryczny wiersza to nowy, współczesny Prometeusz, który wadzi się z Bogiem o kształt świata. Postrzega Stwórcę jako nieczułego, obojętnego na sprawy człowieka dawcę cierpienia.
Hymn świętego Franciszka z Asyżu
Spokojny, wyciszony poemat, w którym po okresie dramatycznego buntu, poeta przechodzi swoistą katharsis na drodze do odzyskania spokoju, pogody ducha i równowagi wewnętrznej. Głosi afirmację Boga „rozdawcę bolesnych stygmatów”. Usankcjonuje rzeczywistość wraz z jej wszelkimi paradoksami. Przeciwności losu uzna za naturalny porządek rzeczy. Zrozumie, że wszystko co na ziemi jest dla człowieka i na jego miarę.
Stanie się wyznawcą programu wiary radosnej bliskiej postawie świętego Franciszka, nakazującej pokorę wobec losu, cierpliwość i miłość bliźniego.
Księga ubogich
To również wyraz pojednania ze światem i Bogiem:
Przestałem się wadzić z Bogiem –
Serdeczne to były zwady:
Zrodziła je ludzka niedola
Na którą nie ma już rady…
Zgodę ze światem połączy poeta z kontemplacją przyrody i zachwytem nad urodą pejzażu. W pięknie natury i kontakcie z prostym ludem poszukuje harmonii. Powróci do religijnych pojęć wyniesionych z lat młodości. „Księga ubogich” to pochwała boskiego porządku świata, akceptacja wszystkiego, co przyniesie los.
Szukaj powiązań:
a) polemiki z Bogiem
- Wielka Improwizacja Konrada z III cz. Dziadów
- Hymn (o zachodzie słońca) Juliusza Słowackiego
- Dusiołek Bolesława Leśmiana
b) afirmacja Boga i świata
- Przedśpiew, Ogród przedziwny Leopolda Staffa
- Dwór Czesława Miłosza
Wyobraź sobie temat pracy pisemnej:
Człowiek wobec zła i cierpienia … Jak ten problem postrzegają Jana Kasprowicz w swojej twórczości i Leopolda Staff w utworze „Ogród przedziwny”?
Co zrobisz?
Przeanalizujesz wiersz Staffa, zwracając uwagę na metaforykę tekstu a następnie, korzystając z tego, co wiesz o Kasprowiczu, porównasz obydwa spojrzenia.
Zagadnienia i tematy twórczości Jana Kasprowicza
• tematyka społeczna, obraz nędzy i poniżenia prostych ludzi;
• tematyka pejzażowa;
• motywy katastroficzne;
• prometeizm;
• teodycea chrześcijańska;
• franciszkanizm.
Zapamiętaj!
- Manicheizm – system filozoficzny stworzony przez Maniego w III wieku w Persji. Rozpowszechnił się na terenie imperium rzymskiego. Był połączeniem chrześcijaństwa z buddyzmem i gnostycyzmem. Zakładał, że świat jest areną walki metafizycznego dobra i zła.
- Teodycea – dziedzina myśli filozoficznej i teologicznej poświęcona próbom uzgodnienia sprzeczności między faktem istnienia zła i niesprawiedliwości na świecie a wiarą w dobrego, wszechmocnego Boga. Rozważa problem związku pomiędzy Bogiem jako stwórcą świata a złem, które istnieje. Kasprowicz w hymnach odwołuje się do kręgu rozważań na ten temat.
- Hymny Kasprowicza są stylizowane na tradycyjne średniowieczne hymny kościelne. Dies irae nawiązuje do hymnu mszalnego autorstwa Tomasza z Celano śpiewanego w Dzień Zaduszny.
Zobacz:
Omów motyw „pogodzenia się z Bogiem” w twórczości Jana Kasprowicza