Człowiek wobec śmierci – rozważania na wybranych przykładach literackich.
Temat konkretny, ale i szeroki, nienarzucający materiału literackiego. Daje możliwość wykazania się wiedzą na temat omawianej epoki (dwudziestolecia), ale można równie dobrze wybrać inne przykłady literackie, np. odwołać się do poezji baroku, Trenów Kochanowskiego, wierszy Poświatowskiej.
Zapunktujemy znajomością utworów niefigurujących w lekturze obowiązkowej (Czarodziejska góra, wiersz Leśmiana Do siostry) lub jeszcze nieomawianych (Sklepy cynamonowe).
Widzę pewną furtkę dla tych, którzy nie przygotowali się zbyt dokładnie do sprawdzianu z epoki, ale są oczytani… Jednak uważajmy, nieodwoływanie się do lektur takich jak Proces, całkowite pominięcie Kafki może nasunąć nauczycielowi pewne podejrzenia. Zwłaszcza że bez Kafki mówić o sytuacji egzystencjalnej człowieka naprawdę trudno…
Przypomnij sobie:
- średniowieczny motyw dance macabre
- Treny Kochanowskiego
- barokowy motyw przemijania (np. w wierszach Sępa-Szarzyńskiego, Naborowskiego, angielskich poetów metafizycznych).
Jak zacząć?
Przykład
Temat śmierci zastanawiał ludzi od zawsze. Mimo rozwoju nauki, cywilizacji, mimo postępu medycyny śmierć wciąż stanowi dla człowieka tajemnicę…
Temat ten był równie aktualny w starożytności, średniowieczu, jak i dziś. Zmarłą Urszulkę opłakiwał Jan Kochanowski, zmarłą Ankę – Władysław Broniewski, o stracie siostry pisał Bolesław Leśmian.
Śmierć była tak samo tajemnicza dla bohaterów mitów greckich krążących po Hadesie, jak i dla postaci z powieści Thomasa Manna…
Co w rozwinięciu?
Śmierć – wyrok wydany na każdego z nas:
- Proces Franz Kafka
Śmierć jako najskrajniejsze doświadczenie ludzkiej samotności:
- Proces Kafki – Józef K. jest sam ze swym wyrokiem i tak pozostaje aż do śmierci, nikt nie może mu pomóc.
- Czarodziejska góra Manna – w sanatorium śmierć była czymś wstydliwym, umierano po cichu i niejako po kryjomu, dopiero Hans Castorp i jego kuzyn przełamali odwieczny obyczaj i zaczęli odwiedzać zmarłych.
- Do siostry Leśmiana: „Trup jest zawsze samotny! Sam na sam z otchłanią!…”.
Przepaść pomiędzy żywymi a umarłymi:
- Jakże małe i nieadekwatne są starania żywych o zmarłych i zabiegi wokół nich: w wierszu Do siostry Leśmiana brat może sprawić jedynie siostrze „suknię (…) za dużą i tanią,/ Suknię – na tamten świat”, w Trenach Kochanowskiego matka może Urszulce tylko włożyć do trumny lichy posag w postaci ubrania.
- Bohaterowie Buddenbrooków i Czarodziejskiej góry w postaciach umarłych zamiast bliskich sobie ludzi odnajdują jedynie trupy przypominające woskowe lalki, podobnie jest w wierszu Do siostry:
Spałaś w trumnie snem własnym, tak cicho, po bosku,
Nie wiem. Czy wszystkich naraz pozbawiona trosk?
W śmierci taka zdrobniała, niby lalka z wosku…
Kocham ten ubożuchny, ten zbolały wosk!
- Zmarli żyją w innym, nieznanym nam wymiarze:
I cóż wtedy odpowiem? Nic mówić nie trzeba!…
Niech mówi za mnie – Bóg!
Siostro! Już w całym świecie nie ma tego chleba,
Co by Cię karmić mógł!
(Do siostry)
Śmierć jako przemiana, tajemnicza metamorfoza; niejasny status zaświatów i umarłych:
- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – śmierć ojca to właściwie cykl przemian: przypomina ptaka stojącego w pokoju, a może – przeistacza się w niego, staje się nim?
Wiersze Leśmiana:
- Topielec
A on biegł wybrzeżami coraz innych światów,
Odczłowieczając duszę i oddech wśród kwiatów,
Aż zabrnął w takich jagód rozdzwonione dzbany,
W taką zamrocz paproci, w takich cisz kurhany,
W taki bezświat zarośli, w taki bezbrzask głuchy,
W takich szumów ostatnie kędyś zawieruchy,
Że leży oto martwy w stu wiosen bezdeni
Cienisty, jak bór w borze – topielec zieleni.
- Do siostry
Tak się lękam, że jesteś wciąż głodna i chora,
Że złą otrzymam wieść –
I że przyjdziesz zza grobu któregoś wieczora
I szepniesz: „Daj mi jeść”.
Odrażający biologizm śmierci kłócący się z jej majestatem:
- Czarodziejska góra Manna – Hans Castorp wspomina często zapach przy trumnie dziadka, zabijany wonią kwiatów; wuj Hansa – James, który odwiedza go w sanatorium, pyta jednego z lekarzy, jak człowiek gnije po śmierci, i dowiaduje się, że:przede wszystkim pęka panu brzuch (…), leży pan na sowich gazach i trocinach, a gazy, rozumie pan, wydymają go, nadymają tak, jak to niegrzeczne chłopaki robią z żabami, wdmuchując w nie powietrze – w końcu jest pan po prostu jak balon, a potem opona brzuszna nie wytrzymuje takiego napięcia i pęka (…) Wnętrzności wylewają się panu z brzucha…
- Buddenbrookowie – o śmierci Jana Buddenbrooka mówi się:
– Więc był żółty? (…) więc był zupełnie żółty? I nie mógł nic powiedzieć przed śmiercią?(…) jak on to jęczał? – Ua… ua?…
Śmierć jako tajemnica ściśle związana z życiem:
- Kiedy śmierć grozi Józefowi K., dopiero wtedy bohater zaczyna interesować się życiem, ludźmi, pytać o to, co w nim istotne.
- Dopiero choroba i obcowanie ze śmiercią skłania Hansa Castorpa – bohatera Czarodziejskiej góry – do głębszych przemyśleń.
Śmierć jako przedłużenie życia – Urszula Kochanowska Leśmiana (wszystko jest tak jak w Czarnolesie).
Śmierć powiązana z miłością:
- Strój, Dwoje ludzieńków Bolesława Leśmiana.
Śmierć jako wybawienie, ale i powód do buntu przeciw nicości:
- Trupięgi Bolesława Leśmiana:
Ja – poeta, co z nędzy chciałem się wymigać,
Aby śpiewać bez troski i wieczność rozstrzygać,
Gdy mnie w noc okradziono, drwię z ziemskiej mitręgi;
Bo wiem, że tam – w zaświatach mam swoje trupięgi!
(…) a jeśli Bóg, cudaczną urażony pychą,
Wzgardzi mną jak nicością, obutą zbyt licho,
Ja – gniewny, nim się duch mój z prochem utożsami,
Będę tupał na niego tymi trupięgami.
Śmierć jako rażąca niesprawiedliwość:
- Proces Kafki – Józef K. w niczym nie zawinił.
- Do siostry Leśmiana:
W każdym zgonie tkwi zbrodnia, co snem się powleka,
Chociaż zbrodniarza brak…
Wszyscy winni są śmierci każdego człowieka!
O, tak! Na pewno – tak!
Jak zakończyć?
Przykład
O śmierci pisało wielu: żyjący w jej cieniu, w ciągłym strachu przed zgonem twórcy średniowieczni, igrający z tchnieniem śmierci poeci młodopolscy, Charles Baudelaire czy złamany odejściem córeczki Kochanowski, biologizujący ksiądz Baka czy Stanisław Grochowiak, obcująca ze śmiercią nieustannie z racji choroby Halina Poświatowska.
Zastanawia podobieństwo niektórych spostrzeżeń i motywów: wielu twórców postrzega zmarłych jako woskowe lalki (Mann, Leśmian), a śmierć jako sen (Leśmian, Kochanowski), popularny jest motyw złączenia miłości i śmierci (poeci barokowi, Grochowiak, Poświatowska, Leśmian).
Szczególnie zanurzona w śmierci, dotykająca wielu jej aspektów wydaje mi się oryginalna twórczość Leśmiana. Poeta ten nawet wiersze o urokach przyrody, erotyki i ludowe ballady przesyca tchnieniem śmierci – jest ona w jego utworach nierozerwalnie związana… z życiem. Koncentruje się na dziwnych stanach pośrednich, tajemniczych metamorfozach: zanurzony w przyrodzie człowiek niepostrzeżenie staje się „topielcem zieleni”, zmarli żyją „w zakątku cmentarza” swym dziwnym życiem, życiem czarnoleskim bytuje w niebie Urszula Kochanowska, swoim trupim życiem żyje ciało siostry poety… Byt ziemski dziwnie przechodzi w pozaziemski, mnóstwo stanów pośrednich i nigdy nie wiadomo, czy „ To nie te jeszcze światy/ I jeszcze nie ten czas” (Po śmierci), czy to już wieczność.
Śmierć obejmuje także najzwyklejsze sprawy, poeta nie waha się bluźnierczo twierdzić, iż nawet „w czas zmartwychwstania Boża moc” nie wskrzesi wszystkiego, bo „Nie każdy śmiech się zbudzić da/ Nie każda łza się da powtórzyć”.
Wydaje mi się, że poezja Leśmiana odważnie zadaje pytania dotyczące śmierci. I plastycznie, choć nieraz w sposób drastyczny, pokazuje przemijanie, trwanie, umieranie… Oryginalnie i przejmująco ujmuje temat człowieka wobec śmierci.
Przypomnij sobie
- Średniowieczny motyw dance macabre
- Treny Kochanowskiego
- Barokowy motyw przemijania (np. w wierszach Sępa-Szarzyńskiego, Naborowskiego, angielskich poetów metafizycznych).
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c250-motywy-do-prac-pisemnych/smierc-2
https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-literatury-xx-wieku-c234-praca-domowa-w-liceum/literackie-filozoficzne-i-artystyczne-wyobrazenia-smierci-w-swietle-wybitnych-dziel-roznych-epok