Motyw śmierci jest jednym z tych najbardziej interesujących, bowiem każda epoka, każda społeczność zaznaczała temat śmierci w tworzonych przez siebie tekstach kultury. Nie zawsze ponuro: bywało, że śmierć traktowano z humorem, a przerażające widmo uczynił z niej dopiero romantyzm. Jest o czym mówić i jest się czego uczyć…
Jak przedstawiano śmierć w kolejnych epokach?
Antyk
W starożytności powstały dwie koncepcje filozoficzne dotyczące duszy i śmierci: epikurejskiej i platońskiej.
- Epikurejczycy traktowali duszę jak zbiór atomów. Śmierć pojmowali jako rozpad atomów i zarazem koniec wszystkiego, przejście do nicości. Nie musimy się bać śmierci – pocieszali epikurejczycy. Póki my istniejemy, śmierci nie ma. Gdy zaś ona nadejdzie, to wtedy nas już nie będzie.
- Platon zaś twierdził, że dusza jest całkowicie duchowa i ma boskie pochodzenie. Ciało to miejsce jej kary za popełnione ongiś grzechy. Śmierć nie jest straszna, ale wręcz pożądana. Wyzwala bowiem duszę z więzienia i oków ciała.
Według wierzeń starożytnych Greków wszyscy ludzie po śmierci trafiali do królestwa zmarłych – Hadesu. Władca podziemnego królestwa był bezwzględny – kto raz się tam pojawił, nie mógł już opuścić świata zmarłych. Byli jednak tacy, którym udało się stamtąd wyjść – np. Herkules, Orfeusz Odys. Również swojej żonie Persefonie Hades pozwalał na pół roku udać się do matki Demeter na powierzchnię ziemi.
Biblia
- To najstarszy ze znanych nam dobrze tekstów, wiele mówiący na temat śmierci. Tam opisany został jej… początek i koniec. Śmierć „narodziła się” w raju. Była wynikiem grzechu pierworodnego, karą za niewierność Bogu.
- Biblia głosi, że po śmierci każdy z ludzi zostanie osądzony przez Boga na Sądzie Ostatecznym i zależnie od swych czynów trafi do nieba, czyśćca lub piekła.
- Śmierć jest bardzo ważnym motywem Nowego Testamentu. Jezus Chrystus – po męczeństwie na krzyżu zwyciężył własną śmierć i powstał z martwych. Tym aktem odkupił winy ludzi i wybawi człowieka od śmierci wiecznej.
Średniowiecze
W literaturze i sztuce średniowiecza ważne są dwa motywy dotyczące śmierci:
- motyw ars moriendi swego rodzaju przepis dotyczący sztuki dobrego umierania. Autorzy popularnych podręczników „dobrego umierania” zawierali w nich praktyczne porady jak chrześcijanin powinien odpowiednio przygotować się do śmierci – a więc pożegnać się z bliskimi, wydać ostatnie zalecenia dotyczące majątku i przyszłości dzieci, oczyścić swą duszę z grzechów.
- motyw danse macabre, czyli obłędnego tańca śmierci, w którym uczestniczy śmierć, przedstawiana jako jako szkielet z kosą w rękach i pozostałe stany od królów po kmiotków. Wymowa tego jest następująca – w obliczu śmierci wszyscy jesteśmy równi.
Z literatury średniowiecza możesz przywołać Pieśń o Rolandzie. Roland – rycerz króla Karola Wielkiego do ostatniej chwili był wierny swemu panu. Jego śmierć jest ukoronowaniem rycerskiego kodeksu. Niszczy nawet swój miecz, byle nie dostał się on w ręce wroga.
Renesans
- Z epoki należy przypomnij Treny Kochanowskiego stanowiące intymny zapis przeżyć ojca po stracie dziecka. Po okresie buntu, na końcu godzi się z wolą Boga i tak pisze jednym z trenów „Ludzkie przygody ludzkie noś”. Nawet tak trudne chwile jak śmierć bliskiej osoby trzeba jednak znosić „po ludzku” i nie buntować się, bo śmierć jest tylko przejściem z jednego życia do drugiego.
- Przywołaj najsłynniejszych kochanków Romea i Julię z dramatu Szekspira. Potomkowie dwóch skłóconych rodów – Montekich i Capuletich na przekór rodziców zdecydowali się pobrać. Niestety splot tragicznych wydarzeń doprowadził do śmierci obydwojga. Śmierć połączyła ich na wieki, jak również dwa zwaśnione rody.
Romantyzm
Trzeźwy, rozumowy świat wydawał się romantykom za ciasny, dlatego chętnie sięgali po temat śmierci. Widma, upiory, pokutujące dusze to liczni bohaterowie utworów romantycznych.
- Niewierni kochankowie zamienieni po śmierci w rośliny bądź głazy, nieszczęśliwe zdradzone dziewczyny, które w śmierci szukają uspokojenia i zapomnienia, okrutne morderczynie po śmierci pokutujące za swe zbrodnie – to główni bohaterowie Ballad i romansów Adama Mickiewicza.
- Balladyna – bohaterka dramatu Słowackiego zabiła siostrę, przegoniła własną matkę z dworu, oszukiwała. Konsekwencją tych czynów była kara – poraził ją piorun.
W romantyzmie często powodem śmierci bohaterów literackich była nieszczęśliwa miłość. Samobójstwo z powodu niespełnionej miłości popełnił Gustaw z IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza oraz tytułowy bohater Cierpień młodego Wertera Wolfganga Goethego.
Romantyzm łączy śmierć z bohaterstwem i patriotyzmem.
- Godna śmierć przypadła w udziale uwiecznionym w literaturze bohaterom-powstańcom: Emilii Plater i generałowi Sowiński. Hołd oddał im Adam Mickiewicz w utworach: Śmierć pułkownika i Sowiński w okopach Woli.
- Jako bohater, otoczony szacunkiem i zrozumieniem umiera Jacek Soplica. W swej przedśmiertnej spowiedzi opowiada o przyczynie popełnionej przed laty zbrodni, o latach pokuty i prosi o wybaczenie swojego najzacieklejszego wroga – Klucznika Gerwazego.
Pozytywizm
- Michał Wołodyjowski – jeden z bohaterów Trylogii Henryka Sienkiewicza umiera jak prawdziwy rycerz. Razem z Ketlingiem wysadza w powietrze zamek w Kamieńcu Podolskim, aby nie dostał się w ręce wroga (wcześniej zarządza ewakuację pozostałej załogi, a sam decyduje się poświęcić życie).
- Autorzy nowel poświęconych tragicznym warunkom życia najuboższych warstw społeczeństwa apelowali o zapobieganie ogromnej umieralności wśród najbiedniejszych. Możesz się odwołać do noweli Marii Konopnickiej Nasza szkapa, Bolesława Prusa Antek (Rozalka, siostra Antka umiera z powodu ciemnoty i zabobonów), Henryka Sienkiewicza Janko Muzykant (tytułowy bohater został oskarżony o próbę kradzieży skrzypiec, ukarany okrutną chłostą – umiera), Elizy Orzeszkowej
Tadeusz (mały wiejski chłopczyk niedopilnowany przez zapracowanych rodziców).
Młoda Polska
Śmierć o znaczeniu symbolicznym.
- Siłaczka – czyli nauczycielka Stasia z noweli Stefana Żeromskiego. Żyła w ogromnej biedzie i zachorowała na suchoty. Zmarła, a wraz z nią idea bezpłatnego nauczania wiejskich dzieci.
XX wiek
Minione stulecie to przede wszystkim czas niosących zagładę wielkich totalitaryzmów. Tu już nie chodzi o pojedyncze ludzkie istnienie, ale o śmierć milionów osób, które ginęły w obozach koncentracyjnych i gułagach. Śmierć XX wieku to masowa eksterminacja. Umieranie staje się codziennością – powszednieje, tym samym ulega dewaluacji.
- Równocześnie w literaturze pojawia się motyw śmierci bohaterskiej, żołnierskiej, często ludzi bardzo młodych takich jak Alek, Rudy z Kamieni na szaniec czy żołnierz-dziecko z Elegii o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Zobacz: