Jak przedstawiano śmierć w kolejnych epokach?
Biblia
Według Starego Testamentu winę za śmiertelność wszystkich ludzi ponoszą nasi przodkowie – Adam i Ewa. Grzech pierworodny, który popełnili, sprawił, że ludzie utracili otrzymaną od Boga nieśmiertelność.
Śmierć – i co dalej?
Biblia głosi, że nastąpi kiedyś koniec świata, a wraz z nim Sąd Ostateczny, na którym stawią się wszyscy: żywi i umarli. Po śmierci każdy z ludzi zostanie osądzony przez Boga i zależnie od swych czynów trafi do nieba, czyśćca lub piekła.
Najważniejszą postacią Nowego Testamentu jest Jezus Chrystus – po męczeństwie na krzyżu zwyciężył własną śmierć i powstał z martwych. Zmartwychwstaniu Chrystusa są poświęcone najważniejsze dla chrześcijan święta Wielkanocy. Chrześcijanie wierzą, że tak jak Chrystus kiedyś pokonają śmierć i zmartwychwstaną.
Mitologia
Według wierzeń starożytnych Greków wszyscy ludzie po śmierci trafiali do królestwa zmarłych – Hadesu. Władca podziemnego królestwa był bezwzględny – kto raz się tam pojawił, nie mógł już opuścić świata zmarłych. Byli jednak tacy, którym udało się stamtąd wyjść – np. Herkules, Orfeusz. Również swojej żonie Persefonie Hades pozwalał na pół roku udać się do matki Demeter na powierzchnię ziemi.
Śmierć – i co dalej?
Aby dostać się po śmierci do Hadesu, należało przepłynąć rzekę Styks. Przewoźnikiem był Charon, który od każdej duszy pobierał opłatę – jednego obola (wszystkim zmarłym członkowie rodziny wkładali obola do ust). W podziemiach Hadesu cierpieli męki ci, którzy rozgniewali bogów – m.in. Syzyf i Tantal. Wyjścia z Hadesu bronił straszliwy Cerber – pies o trzech paszczach.
Średniowiecze
Memento mori (pamiętaj o śmierci) – hasło nawołujące do pokornego życia w oczekiwaniu na śmierć, która może nastąpić w każdej chwili.
Danse macabre (taniec śmierci). Śmierć zaprasza do swojego tańca wszystkich ludzi, bez względu na ich pochodzenie czy majątek. W tanecznym korowodzie przechadzają się i król, i papież, i pan, i chłop, ludzie wszystkich stanów i w różnym wieku.
Ars bene moriendi (sztuka dobrego umierania). W myśl tej zasady każdy chrześcijanin powinien odpowiednio przygotować się do śmierci – pożegnać z bliskimi, wydać ostatnie zalecenia dotyczące majątku i przyszłości dzieci, oczyścić swą duszę z grzechów i oczekiwać na przyjęcie do Królestwa Niebieskiego.
Postać Śmierci – w sztuce średniowiecznej po raz pierwszy pojawia się postać Śmierci – początkowo jako rozpadające się kobiece zwłoki, potem jako szkielet z kosą. Wygląd Śmierci tak opisywany jest w Rozmowach mistrza Polikarpa ze Śmiercią:
Chuda, blada, żółte lice
[…]Upadł ci jej koniec nosa,
z oczu płynie krwawa rosa;
[…] Nie było warg u jej gęby,
poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
[…] Wypięła żebra i kości
Groźno siecze bez litości.
Miłość aż po grób
Tristan i Izolda – kochankowie, którzy za życia nie mogli być razem. Po śmierci łączą się, czego wyrazem jest krzak głogu zapuszczający swe korzenie do grobów obojga.
Śmierć godna
Roland – francuski rycerz, wasal króla Karola Wielkiego. Do ostatniej chwili wierny swemu panu, jego śmierć jest ukoronowaniem rycerskiego kodeksu. Niszczy nawet swój miecz, byle nie dostał się on w ręce wroga.
Renesans
Ludzkie przygody ludzkie noś – mawiał Kochanowski i jego współcześni. Różne są koleje człowieczego losu. Nie wiadomo, co nas czeka. Nawet tak trudne chwile jak śmierć bliskiej osoby trzeba jednak znosić „po ludzku” i nie buntować się, bo śmierć jest tylko przejściem z jednego życia do drugiego. A Szekspir nazywał życie snem, w którym wydaje nam się, że umieramy, a my śnimy dalej.
Miłość aż po grób
Najsłynniejsi kochankowie Romeo i Julia z dramatu Szekspira. Potomkowie dwóch skłóconych rodów – Montekich i Capuletich mimo sprzeciwu rodziny decydują się być razem. Niestety, ich plany nie powiodły się. Romeo ginie, dowiadując się o śmierci swej ukochanej. Z kolei Julia (która swą śmierć jedynie pozorowała, aby uniknąć małżeństwa zgodnego z wolą rodziców) popełnia samobójstwo w chwili, gdy dowiaduje się o tragicznej śmierci swego ukochanego. Śmierć okazała się dla nich połączeniem. Połączyła także dwa zwaśnione rody.
Treny Jana Kochanowskiego
Bohaterem Trenów jest zmarła mała Urszula, ale i rozpaczający ojciec – poeta. Najpierw ojciec buntuje się przeciw śmierci dziecka, ale na końcu godzi się z wolą Boga.
Treny to bardzo rygorystyczny gatunek antyczny, przeznaczony do pośmiertnego wychwalania wybitnych osób (władców, wodzów, artystów). Kochanowski przełamał tę barierę i opisał postać niespełna trzyletniego dziecka.
Kontakt ze zmarłymi
Hamlet Williama Szekspira – zmarły ojciec namawia młodego księcia Danii, aby pomścił jego śmierć.
Również z tego utworu pochodzi słynny motyw „rozmowy z czaszką” – Hamlet zastanawia się nad swą przyszłością, trzymając w dłoni czaszkę królewskiego błazna – Yoricka. To wtedy wypowiada kwestię:
Być albo nie być – oto jest pytanie.
[…] Umrzeć – usnąć –
i nic poza tym – i przyjąć, że sen
uśmierza boleść serca i tysiące
tych wstrząsów, które dostają się ciału
w spadku natury. O tak, taki koniec
byłby czymś upragnionym. Umrzeć – usnąć
spać – i śnić może?
Barok
Ta epoka wiele ma wspólnego ze średniowieczem. Powraca przygnębiający temat śmierci. W literaturze i sztuce znów występują tańce śmierci – korowody ludzi prowadzonych przez straszną kostuchę. W Polsce na trumnach pojawiają się portrety zmarłych, nazywane portretami trumiennymi.
W modzie wiersze o trupach, a nawet do trupów. Ludzie odczuwają „krótkość żywota”:
Krótka rozprawa: jutro – coś dziś jest nie będziesz,
A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz.
Romantyzm
Trzeźwy, rozumowy świat wydawał się romantykom za ciasny, dlatego chętnie sięgali po temat śmierci. Widma, upiory, pokutujące dusze to liczni bohaterowie utworów romantycznych.
Śmierć za karę lub kara po śmierci
Dziady cz. II – przybyłe na białoruski obrzęd dziadów duchy ujawniają swoje grzeszki. Dlaczego nie mogą być w niebie? Bo mają coś na sumieniu.
Ballady – niewierni kochankowie zamienieni po śmierci w rośliny bądź głazy, nieszczęśliwe zdradzone dziewczyny, które w śmierci szukają uspokojenia i zapomnienia, okrutne morderczynie po śmierci pokutujące za swe zbrodnie – to główni bohaterowie Ballad i romansów Adama Mickiewicza.
Balladyna – nieźle narozrabiała tytułowa bohaterka dramatu Słowackiego: zabiła siostrę, przegoniła własną matkę z dworu, oszukiwała. Za karę poraził ją piorun.
Samobójstwo z miłości
W romantyzmie często powodem śmierci była nieszczęśliwa miłość. Samobójstwo z powodu niespełnionej bądź zdradzonej miłości popełnili:
- Gustaw z IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza;
- tytułowy bohater Cierpień młodego Wertera Wolfganga Goethego.
Śmierć godna
Bohaterowie-powstańcy: Emilia Plater i generał Sowiński to postacie historyczne, ale dodatkowo uwiecznione w literaturze. Hołd oddał im Adam Mickiewicz w utworach: Śmierć pułkownika i Sowiński w okopach Woli.
Jacek Soplica – w swej przedśmiertnej spowiedzi prosi o wybaczenie swojego najzacieklejszego wroga – Klucznika Gerwazego. Opowiada o przyczynie popełnionej przed laty zbrodni, o latach pokuty. Umiera jak bohater, otoczony szacunkiem i zrozumieniem.
Pozytywizm
Śmierć godna
Michał Wołodyjowski – jeden z bohaterów Trylogii Henryka Sienkiewicza. Umiera jak prawdziwy rycerz. Razem z Ketlingiem wysadza w powietrze zamek w Kamieńcu Podolskim, aby nie dostał się w ręce wroga (wcześniej zarządza ewakuację pozostałej załogi, a sam decyduje się poświęcić życie).
Śmierć „biedna”
Autorzy nowel poświęconych tragicznym warunkom życia najuboższych warstw społeczeństwa apelowali o zapobieganie ogromnej umieralności wśród najbiedniejszych. Umierają dorośli (matka dzieci w Naszej szkapie) i dzieci:
- Rozalka, siostra Antka z noweli Bolesława Prusa umiera z powodu ciemnoty i zabobonów;
- Janko Muzykant został oskarżony o próbę kradzieży skrzypiec, ukarany okrutną chłostą – umiera;
- Tadeusz z noweli Elizy Orzeszkowej – mały wiejski chłopczyk niedopilnowany przez zapracowanych rodziców.
Młoda Polska
Śmierć o znaczeniu symbolicznym
Maciej Boryna – gospodarz z Chłopów Władysława Reymonta tuż przed śmiercią idzie na pole, aby pożegnać się z ziemią. Ta scena jest symbolem nierozerwalnego związku chłopów z ziemią, która jest ich żywicielką i największą świętością.
Siłaczka – czyli nauczycielka Stasia z noweli Stefana Żeromskiego. Żyła w ogromnej biedzie i zachorowała na suchoty. Zmarła, a wraz z nią idea bezpłatnego nauczania wiejskich dzieci.
Pragnienie śmierci
W poezji tej epoki pojawia się pragnienie… śmierci. Artyści, tacy jak Kazimierz Przerwa-Tetmajer, uważali, że życie na początku XX wieku jest szczególnie trudne, ponieważ cały świat przechodzi kryzys. Dlatego chcieli popełnić samobójstwo. Ale na szczęście był to rodzaj artystycznej pozy. Tak naprawdę do tak desperackiego kroku posuwało się niewielu.
Literatura XX wieku
Śmierć milionów
Po doświadczeniach I i II wojny światowej w literaturze pojawił się bardzo ważny motyw – zbiorowej, męczeńskiej śmierci niewinnych ludzi.
Warkoczyk Tadeusza Różewicza, film Korczak Andrzeja Wajdy to utwory ukazujące bezsensowną, okrutną śmierć cywilów, także dzieci.
Śmierć godna
Równocześnie pojawia się motyw śmierci bohaterskiej, żołnierskiej – często bardzo młodych ludzi – Alek, Rudy z Kamieni na szaniec, młodzi z Ziela na kraterze Melchiora Wańkowicza oraz żołnierz-dziecko z Elegii o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Gatunki literackie nawiązujące do śmierci:
- Tren – odmiana elegii, utwór wyrażający żal po stracie ukochanej osoby.
- Elegia – smutny utwór wyrażający refleksje na temat ludzkich nieszczęść albo ból po czyjejś śmierci.
- Rapsod – żałobny utwór wykonywany przy akompaniamencie muzyki.
- Epitafium – krótki utwór wypisywany na nagrobku osoby zmarłej.
- Testament – poetyckie rozporządzenie własnym majątkiem, wyrażenie życzeń, które mają być spełnione po śmierci autora.
Aforyzmy o śmierci:
Blada śmierć puka jednakowo do chat nędzarzy i bram królewskich.
Horacy
Człowiek tyle razy umiera, ile razy traci swoich bliskich.
Publiusz Syrus
Umrzeć musi, co ma żyć.
Stanisław Wyspiański
Śmierć – to klucz, który otwiera nam bramę do prawdziwego szczęścia.
Wolfgang Amadeusz Mozart
Śmierć człowieka jest jak zgaśnięcie ognia.
Wang Chong
Droga do kraju umarłych jest wygodna, skoro można tam dojść z zamkniętymi oczyma.
Bion z Borystenita
Najpiękniej umiera gałąź: łamie się pod ciężarem własnych owoców.
Christian Friedrich Hebbel
Poeci o śmierci:
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Jan Kochanowski, Tren VIII
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec;
A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec.
Juliusz Słowacki, Testament mój
O, przyjdź jesienią –
Wdziej szatę lekką, białą, zwiewną,
Pajęczą (…)
I dłonie
Twe przejrzyste, miękkie, woniejące
Na cierpiące
Połóż mi skronie –
O Śmierci!…
Stanisłąw Korab-Brzozowski, O, przyjdź
Kto potrafi
pomiędzy miłość i śmierć
wpleść anegdotę o istnieniu.
Halina Poświatowska
A jednak
miło jest pomyśleć
że świat umrze trochę
kiedy ja umrę.
H. Poświatowska
Zginąć by można jak nic:
Do żył
Jest nóż;
Lub w dół
Na bruk
Z wysoka.
Ale czy warto?
Może nie warto?
Chyba nie warto…
Raczej nie warto.
Nie, nie – nie warto.
E. Stachura, Co warto
Ucz się śmierci. Na pamięć.
Zgodnie z zasadami pisowni
Wyrazów martwych.
Ewa Lipska
Zobacz:
Motyw tańca śmierci (danse macabre) w literaturze i malarstwie.
Motywy przemijania, marności świata i śmierci w literaturze polskiego baroku.