Jak pisać esej
To ciekawa i trudna forma pisarska: daje wiele możliwości, ale też równie wiele wymaga. Czego? Oryginalności, lekkiego pióra, bogatego słownictwa, a przede wszystkim wiedzy, wiedzy, wiedzy…
Jakie tematy
Esej jest utworem bliskim publicystyce, gdzieś z pogranicza literatury i nauki. Może mówić o bardzo różnych zagadnieniach: filozoficznych, literackich, naukowych… Charakteryzuje go to, że temat ujmuje w sposób ciekawy, oryginalny, pokazując indywidualne spojrzenie autora (subiektywizm!). Istotą eseju nie jest – jak w rozprawce – rozumowanie (argument › wniosek), ale swobodne rozważanie problemu.
Jaki temat „pasuje” do eseju?
Wszędzie tam, gdzie temat pozwala na swobodę myśli, możecie napisać esej.
Mniej do niego pasują tematy czysto rozprawkowe: „udowodnij prawdziwość słów…”, „polemizuj z tezą…”. Ich celem jest jednoznaczne rozstrzygnięcie problemu, podczas gdy w eseju wywód myślowy jest raczej otwarty.
Wybór tej formy pisarskiej powinien tobie podyktować nie tyle konkretny typ tematu, ale przeświadczenie, że na dany temat możemy powiedzieć coś nowego, odkrywczego, odległego od powszechnie znanych prawd.
Oto konkretny przykład: temat „Obrazy miłości w różnych epokach literackich”.
Nie ma sensu silenie się na napisanie eseju, jeśli mamy do powiedzenia tyle, że obrazy miłości były różne i że to uczucie przynosiło szczęście, ale także cierpienie. W eseju nie ma miejsca na truizmy i banały! Taki temat może jednak zostać zrealizowany zupełnie inaczej. Można np. przeanalizować zależność obrazów miłości od wydarzeń historycznych czy wpływu konkretnych wzorów literackich. Albo porównać odmienność spojrzeń na miłość w utworach pisanych przez mężczyzn i przez kobiety. Na esej trzeba mieć pomysł, dlatego nie znajdziecie w tym miejscu bardzo konkretnej recepty. Widać już jednak, że autor powinien być erudytą – człowiekiem oczytanym, mającym rozległą wiedzę z różnych dziedzin.
Jedną z ważnych cech eseju jest refleksyjność, przejawiająca się np. obecnością odwołań filozoficznych. W omawianiu wspomnianych wyżej obrazów miłości można się odwołać nie tylko do literatury, ale też filozofii, historii, psychologii, socjologii…
Trzeba jedynie mieć tę wiedzę, a także trochę odwagi w wyciąganiu nieszablonowych wniosków.
Swobodna kompozycja
Esej jest formą otwartą, nie musi prowadzić do jednoznacznego rozstrzygnięcia problemu.
Jego cechą jest także swoboda kompozycji – może być ona luźna, fragmentaryczna, niekoniecznie trójdzielna, może zawierać dygresje.
Przykład:
Ojcowie – Termopile, Synowie – za ile. Dialog mojego pokolenia z dziedzictwem bohaterskich postaw w literaturze.
Do takiej pracy można wprowadzić elementy dialogu, na przykład jako wstęp i zakończenie. W skrajnym przypadku cały tekst może być zapisem rozmowy. Należy jednak pamiętać, że rozmówcy naprawdę muszą coś mieć do powiedzenia!
W esejach bardzo często pojawia się dialogowość – i to niekoniecznie w tym dosłownym znaczeniu. Bywają one polemikami z jakimiś utartymi poglądami czy postawami.
Formy uporządkowane – jak rozprawka – paradoksalnie mogą okazać się łatwiejsze, bo wyraźnie podpowiadają autorowi, jak powinna wyglądać jego praca.
To prawda, że w eseju może nie być wyraźnego zakończenia – zamiast niego czytelnik spodziewa się raczej zaskakującej puenty (to dużo trudniejsze!).
Fragmentaryczność tego gatunku bierze się stąd, że od autora oczekuje się czegoś, co Tadeusz Kotarbiński określił jako „jaskółczą zwrotność lotu”.
Swobodne kojarzenie odległych faktów, błyskotliwe wnioski, dostrzeganie paradoksów, w końcu swobodne przechodzenie od treści szczegółowych do ogólnych i odwrotnie.
To wszystko brzmi bardzo poważnie, a określa po prostu pewne umiejętności niezbędne dobremu eseiście. Dlatego eseju nie da się w szkole nauczyć tak jak rozprawki, choć ucznia obowiązuje, oczywiście, znajomość cech tej formy pisarskiej. Nie potraktujcie tego jak sugestii, by eseju unikać! Trzeba po prostu pamiętać o kilku zasadach, ale także o tym, że żadna inna forma nie daje równie dużych możliwości pokazania wiedzy autora.
Oryginalna myśl w pięknej formie
Błyskotliwym wnioskom musi w eseju towarzyszyć wielka dbałość o stronę językową. Ta forma pisarska wymaga niełatwej do osiągnięcia harmonii między wiedzą i artyzmem. Niektórzy twierdzą, że złego eseju nie można napisać – wówczas po prostu „to coś” przestaje być esejem. W skrajnych wypadkach esej zbliża się do prozy poetyckiej (gdy piękna forma dominuje nad rozważaniami) lub rozprawy filozoficznej (przy niewystarczającej dbałości o piękno stylu), zazwyczaj jednak twórcy dążą do pewnej równowagi elementów.
Jak pisać esej?
- Dbaj o bogactwo języka – stosuj różne konstrukcje składniowe, unikaj powtórzeń (chyba że są zamierzone!). Możesz wykorzystywać różne odmiany stylistyczne – wprowadzać np. słownictwo naukowe czy potoczne. Warunek: musi to czemuś służyć, nie może wynikać jedynie z nieumiejętności używania wyrazów we właściwych kontekstach (dotyczy to zwłaszcza elementów potocznych).
- Pisz oryginalnie!
Nie buduj eseju na stereotypach. Nie twórz szufladek, nie powtarzaj szkolnych schematów. Ważne: esej wymaga oryginalności. Niekoniecznie trzeba od razu odkrywać Ameryki, na początek wystarczy nietypowe, zaskakujące ujęcie tematu.
- Wplataj w swoją wypowiedź cytaty z utworów, aforyzmy, anegdoty – dzięki nim wypowiedź staje się ciekawsza, a poza tym to właśnie sposób, by pochwalić się erudycją. Ciekawa anegdota pomoże ci efektownie zacząć pracę (lub ją zakończyć). Cytat możesz uczynić mottem pracy. Pamiętaj, że możesz ją także zatytułować.
Uwaga!
Słowem „anegdota” określa się nie tylko humorystyczną historyjkę! To krótkie opowiadanie o jakimś charakterystycznym wydarzeniu (oczywiście może być także komiczne), zazwyczaj przedstawia epizod z życia jakiejś znanej osoby.
- Dbaj o styl!
W eseju ważna jest także dbałość o język. Autor ma dużą swobodę – może wykorzystywać różne odmiany języka, stosować środki stylistyczne, przywoływać anegdoty, cytaty, sentencje… Dzięki temu esej ma atrakcyjny, obrazowy język. Ale uwaga! Nie zobacz w tym przyzwolenia np. na pisanie całości językiem potocznym. Wszelkie potoczne „cytaty” stylistyczne muszą czemuś służyć, nie mogą wynikać jedynie z Twoich niewielkich umiejętności językowych.
- Stosuj środki stylistyczne – tylko tam, gdzie uznasz to za niezbędne (nic na siłę!) i niekoniecznie od razu porównania homeryckie (bardzo rozbudowane). Ciekawa metafora pomoże lepiej wyrazić myśl, epitety czynią pracę obrazową, onomatopeje – wpływają na jej brzmienie, muzyczność. Sprzeczności istniejące w omawianym problemie łatwiej będzie ci wyeksponować dzięki zastosowaniu oksymoronów czy antytez. Staraj się – podobnie jak w przypadku wniosków – unikać banałów, schematyczności.
- Wykorzystuj elementy retoryczne – nie tylko w postaci pytań retorycznych, ale też apostrof czy powtórzeń. Ich obecność urozmaica stylistykę tekstu, ale także pomaga w nawiązywaniu kontaktu z odbiorcą, zaciekawieniu go.
- Prezentuj własne poglądy!
Nie zgadzasz się z zaprezentowanymi tu poglądami? Wcale nie musisz. Ważną cechą eseju jest subiektywizm. Ta forma pisarska zawsze pokazuje indywidualne spojrzenie autora na jakiś problem. Nierzadko bywa to pogląd kontrowersyjny, ale zawsze z czegoś wynika, jest jakoś uzasadniony.
- Nie streszczaj, odwołuj się do innych tekstów kultury!
W eseju nie ma potrzeby streszczania losów bohaterów. Co nie znaczy, że nie należy ich dobrze znać… Czasem wystarczy wspomnieć drobny szczegół (jak sukienka Lotty z Cierpień młodego Wertera), czasem coś zacytować. Poza tym literatura nie wystarczy! Ważną cechą eseju jest erudycyjność, czyli wykazanie się wszechstronną wiedzą. Mile widziane są odniesienia do sztuki, filozofii, historii, psychologii czy innych dziedzin nauki.
- Unikaj chaosu!
Tym, co niektórzy bardzo lubią w eseju, jest swoboda kompozycji. Nie ma tu mowy o uzasadnianiu wcześniej postawionej tezy, o porządkowaniu argumentów. W eseju dozwolone jest nagłe przechodzenie do innego aspektu problemu czy wprowadzanie dygresji. Nie oznacza to jednak myślowego chaosu! Autor eseju rozważa jakiś problem, a rozważania siłą rzeczy nie bywają uporządkowane. Jednak następstwo myśli nie jest przecież całkowicie przypadkowe!
- Pozostaw jakieś znaki zapytania!
Zwróć uwagę, że esej nie musi się kończyć żadnym jednoznacznym i ostatecznym wnioskiem. Cechą tej formy jest fragmentaryczność – rozważanie problemu bez zamiaru wyczerpania go. To dlatego wywód myślowy w eseju pozostaje zawsze otwarty.
Korzystaj z dobrych wzorców
Esej narodził się w okresie renesansu – nazwa pochodzi od Essais Michała Montaigne’a (pisanych w latach 1580-1588); drugi z twórców gatunku to Franciszek Bacon (Essays, 1597). Od tamtego czasu forma ta była bardzo chętnie stosowana. Takie teksty pisali Kartezjusz, Pascal, Wolter, Goethe, Stendhal i Nietzsche. Zwłaszcza wiek XX przyniósł niezwykłą popularność przedstawianego gatunku. Skorzystaj z innych esejów, zanim pomyślisz o napisaniu własnego: zwróć uwagę na sposób przedstawiania problemu, styl, kompozycję. Szukaj inspiracji. Jeśli nawet nie zdecydujesz się później na napisanie eseju, i tak skorzystasz – dowiesz się wielu ciekawych rzeczy.
Podpowiadamy kilka konkretnych utworów o bardzo różnej tematyce:
a) eseje dotyczące literatury i kultury
• Rodzinna Europa Czesława Miłosza
• Barbarzyńca w ogrodzie czy Martwa natura z wędzidłem Zbigniewa Herberta
• Szekspir współczesny Jana Kotta
b) eseje filozoficzne
• Mini-wykłady o maxi-sprawach Leszka Kołakowskiego
• Mit Syzyfa Alberta Camusa
• O szczęściu Władysława Tatarkiewicza
c) eseje historyczne
• Zniewolony umysł Czesława Miłosza
• Rzeczpospolita Obojga Narodów Pawła Jasienicy
Zobacz: