Liczebniki to wyrazy oznaczające ilość lub kolejność osób, zwierząt czy rzeczy, np. pierwszy maja, dwa samochody, trzeci dom, dwadzieścia złotych, pięćdziesiąt osiem tysięcy sto trzydzieści siedem sadzonek.
Liczebniki – podział
- Główne, np. dwa, osiem, tysiąc osiemset dwadzieścia jeden.
- Porządkowe, które oznaczają kolejność, np. dwudziestyósmy,trzydziesty piąty, czwarty.
- Zbiorowe, które oznaczają ilość elementów w danym zbiorze; np. dwoje, troje, pięcioro.
- Ułamkowe, np. ćwierć, półtora, trzy czwarte.
Liczebników zbiorowych używamy:
- w połączeniu z rzeczownikami oznaczającymi osoby różnej płci, np. dwoje rodziców, czworo ludzi;
- przy rzeczownikach oznaczających istoty niedorosłe, np. pięcioro kurcząt, dwoje dzieci;
- przy rzeczownikach, które nie mają liczby pojedynczej, np. dwoje drzwi, pięcioro sań.
Zbiorowe szaleństwo z liczebnikami zbiorowymi
Co powiesz o zdaniu: Dwa urocze dziewczęta postanowiły wybrać się na zakupy?
Intuicyjnie czujemy, że coś tu jest nie tak. Ale co? To rzeczownik dziewczę płata nam figla. Według zasad gramatycznych – jest rodzaju nijakiego (to dziewczę), natomiast z punktu widzenia biologicznego – niewątpliwie żeńskiego. I dlatego w przytoczonym zdaniu łatwo popełnić błąd, mówiąc dwa/dwie dziewczęta, sugerujemy się tym, że powiedzielibyśmy dwie dziewczyny.
Nie ma tak łatwo, a przytoczone zdanie nie jest poprawne. „Słownik poprawnej polszczyzny” wymaga, byśmy mówili dwoje dziewcząt (nie dwie ani dwa dziewczęta!).
Mówimy więc: Dwoje dziewcząt postanowiło wybrać się na zakupy.
Wtedy, gdy są trzy lub jest ich jeszcze więcej, autorzy słownika są bardziej tolerancyjni. Można mówić troje, czworo, pięcioro dziewcząt lub trzy, cztery dziewczęta, pięć dziewcząt.
Pora prześledzić dokładniej, jak odmieniają się liczebniki tego typu:
M. dwoje, czworo (dzieci, kociąt, kurcząt)
D. dwojga, czworga (dzieci, kociąt, kurcząt)
C. dwojgu, czworgu (dzieciom, kociętom, kurczętom)
B. dwoje, czworo (dzieci, kociąt, kurcząt)
N. dwojgiem, czworgiem (dzieci, kociąt, kurcząt)
Msc. dwojgu, czworgu (dzieciach, kociętach, kurczętach)
Jest jednak pewne pocieszenie. Liczebników zbiorowych typu dwoje, troje, czworo… używa się stosunkowo rzadko. Być może właśnie dlatego, że wymagają one odrębnej, niełatwej odmiany i specjalnych połączeń z innymi wyrazami w zdaniu. Sprawiają więc wiele kłopotu w potocznym języku.
Co do istot niedorosłych, takich jak kocię, pisklę, szczenię, jagnię, prosię, mówimy o nich zgodnie z tradycyjnymi zasadami gramatyki:
Urodziło się dwoje (troje, czworo…) kociąt, szczeniąt, prosiąt.
Szukamy mleka dla dwojga szczeniąt.
Przyniosłem pokarm trojgu kociętom.
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, czyli zachowują się dokładnie tak jak przymiotniki.
Pierwszy – odmienia się jak pieszy
M. pierwszy (pieszy)
D. pierwszego (pieszego)
C. pierwszemu (pieszemu)
B. pierwszego (pieszego)
N. pierwszym (pieszym)
Msc. pierwszym (pieszym)
Drugi – jak długi
(drugi, drugiego, drugiemu, drugiego…)
Przypomnij sobie, jak odmieniają się przymiotniki. Skoro liczebniki porządkowe odmieniają się jak one, to:
- mają trzy różne formy w liczbie pojedynczej:
– inną dla rodzaju męskiego – pierwszy (pierwszy biegacz),
– inną dla żeńskiego – pierwsza (pierwsza dama),
– inną dla nijakiego – pierwsze (pierwsze skrzypce)
- dwie w liczbie mnogiej:
– męskoosobową – pierwsi mężczyźni
– niemęskoosobową – pierwsze koty (za płoty)
W liczebnikach porządkowych wielowyrazowych: dwudziesty trzeci, siedemdziesiąty piąty, tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty szósty, odmieniają się tylko te człony, które oznaczają jednostki i dziesiątki. Pozostałe człony traktujemy jako liczebniki główne i nie odmieniamy ich.
- Od roku tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego ósmego rozpoczęła się moja przygoda z żeglarstwem.
- W tysiąc osiemset sześćdziesiątym trzecim wybuchło powstanie styczniowe.
- Wreszcie miałem czas, by zająć się tymi sześćdziesięcioma sadzonkami.
Podstawa to liczebniki główne
One także nie odmieniają się w sposób jednakowy.
Liczebnik JEDEN odmienia się tak jak przymiotnik.
- W liczbie pojedynczej ma formy rodzaju
- męskiego (jeden)
- żeńskiego (jedna)
- nijakiego (jedno)
- w liczbie mnogiej formy
- męskoosobowe (jedni)
- niemęskoosobowe (jedne)
Jeden chłopak, jedna dziewczyna i jedno dziecko zjedli po jednym ciastku, jednym bananie i jednej śliwce.
Liczebnik DWA występuje w trzech formach rodzajowych:
- męskoosobowej (pamiętaj: rodzaj męskoosobowy: osoby płci męskiej)
Na boisku stoją dwaj uczniowie.
W okolicach sklepu widziałam dwóch chłopaków.
Z uwagą przyglądał się tym dwóm mężczyznom.
- żeńskiej
Dwie uczennice reprezentowały naszą szkołę na zawodach.
Tym dwóm dziewczynom to się poszczęściło!
Porozmawiajmy o dwóch ważnych sprawach.
- razem w: niemęskoosobowej i nijakiej
Dwa konie są faworytami w tym wyścigu.
Nie sądzę, by były Ci potrzebne dwa jednakowe kubki.
Można i tak, i tak
W narzędniku liczebnik dwa połączony z rzeczownikiem w rodzaju żeńskim czasami przybiera formę dwiema.
Przy rzeczownikach w rodzaju męskim połączonych z liczebnikiem dwa, możemy wymiennie używać form dwaj i dwóch.
Dwaj chłopcy poszli na boisko.
lub
Dwóch chłopców poszło na boisko.
Podsumujmy:
Rodzaj Rodzaj Rodzaj
męskoosobowy niemęskoosobowy i nijaki żeński
M. dwaj uczniowie M. dwa stoły M. dwie myszki
D. dwóch uczniów D. dwóch stołów D. dwóch myszek
C. dwóm uczniom C. dwóm stołom C. dwóm myszkom
B. dwóch uczniów B. dwa stoły B. dwie myszki
N. dwoma uczniami N. dwoma stołami N. dwiema myszkami
Msc. dwóch uczniach Msc. dwóch stołach Msc. dwóch myszkach
Pora powiedzieć: trzy
Liczebniki od „trzech” do „dziewięciuset” mają dwie formy:
- męskoosobową (trzej: mężczyźni, uczniowie, studenci),
- niemęskoosobową (trzy: okna, stodoły, kobieta).
Zobacz, jak wygląda ich odmiana:
Forma męskoosobowa Forma niemęskoosobowa
M. trzej studenci (albo trzech studentów) trzy okna
D. trzech studentów trzech okien
C. trzem studentom trzem oknom
B. trzech studentów trzy okna
N. trzema studentami trzema oknami
Msc. trzech studentach trzech oknach
Zauważ, że według takiego samego schematu odmienia się liczebnik „cztery”.
- Czterech uczniów z naszej klasy będzie grało w międzyszkolnych rozgrywkach koszykówki.
- Zobaczyłem czterech uczniów i biegnące obok nich cztery rasowe psy.
Liczymy dalej…
Liczebniki od „pięciu” do „dzięwięciuset” także mają dwie formy: męskoosobową i niemęskoosobową. I również mają odmienne formy w mianowniku i bierniku.
Forma męskoosobowa
M. pięciu, dwustu studentów; pięć, dwieście stołów
D. pięciu, dwustu (dwóchset) studentów
C. pięciu, dwustu studentom
B. pięciu, dwustu studentów
N. pięcioma (pięciu), dwustoma (dwustu) studentami
Msc. pięciu, stu studentach
Forma niemęskoosobowa
M. pięć, dwieście, okien
D. pięciu, dwustu okien
C. pięciu, dwustu oknom
B. pięć, sto, dwieście okien
N. pięcioma, dwustoma oknami
Msc. pięciu, stu oknach
Dziwić może podwójna forma w dopełniaczu i narzędniku? Warto wiedzieć, że:
- Liczebniki dwieście, trzysta, czterysta mogą mieć w dopełniaczu nie tylko formę dwustu, trzystu, czterystu, ale i trochę przestarzałe (ale nadal poprawne!) formy dwóchset, trzechset, czterechset.
- Liczebniki od pięciu do dziewięćdziesięciu w narzędniku wszystkich rodzajów przybierają końcówki -oma lub -u, np. pięcioma (albo pięciu) krajami, trzydziestoma (albo trzydziestu) tomami. Form z -u używa się głównie w połączeniu z rzeczownikami.
Setki, dziesiątki, jedności…
- Jeżeli liczebnik składa się z dwóch wyrazów, to każdy z tych wyrazów odmienia się przez rodzaje i przypadki, przybierając oczywiście odpowiednie końcówki.
(widzę) dwudziestu dwóch uczniów
(kupiłem) trzydzieści siedem tomów
(opowiadałem o) czterdziestu ośmiu stołach
(brakuje) pięćdziesięciu sześciu biletów
- Gdy liczebnik składa się z trzech wyrazów, człony oznaczające setki w narzędniku nie przyjmują końcówki -oma, np.:
Samolot ze stu dwudziestu pięcioma osobami na pokładzie (ewentualnie: stu dwudziestoma pięcioma, a nie: stoma)
- Jeżeli liczebnik składa się z więcej niż trzech wyrazów, można odmieniać albo wszystkie jego składniki, albo tylko dziesiątki i jednostki.
Zdałem do tej szkoły razem z tysiącem pięciuset dwudziestu (lub: dwudziestoma) pięcioma (albo tysiąc pięćset dwudziestu pięcioma) innymi chłopakami.
Wydano indeksy tysiąc trzysta pięćdziesięciu ośmiu (albo tysiącu trzystu pięćdziesięciu ośmiu) studentom.
Wyjątek od tej reguły stanowią liczebniki z końcówką „jeden”, która pozostaje nieodmienna, np.
Sklep z tysiącem jeden drobiazgów.
- Liczebniki: tysiąc, milion, miliard mają odmianę rzeczownikową, jak np. miesiąc, ogon, bilard.
Ważny zbiór liczebników zbiorowych
Ponieważ człowiek jest istotą stadną, wydawałoby się, że liczebniki zbiorowe powinny odgrywać bardzo ważną rolę w naszym języku. Ale, co dziwne, mimo że odmieniają się one w sposób nieskomplikowany, formy liczebników zbiorowych nie są zbyt często używane.
Kombinujemy: zamiast troje nożyczek mówimy trzy pary nożyczek, zamiast trzydzieścioro uczniów używamy konstrukcji dwudziestu uczniów i dziesięć uczennic.
W praktycznym użyciu są jedynie formy liczebników o mniejszych wartościach liczbowych – dwoje, troje, ośmioro. Odmieniają się one jak rzeczowniki w rodzaju nijakim. Porównaj odmiany rzeczownika wiadro i liczebnika pięcioro:
M. wiadro pięcioro dzieci, kociąt, drzwi
D. wiadra pięciorga dzieci, kociąt, drzwi
C. wiadru pięciorgu dzieciom, kociętom, drzwiom
B. wiadro pięcioro dzieci, kociąt, drzwi
N. wiadrem pięciorgiem dzieci, kociąt, drzwi
Msc. wiadrze pięciorgu dzieciach, kociętach, drzwiach
Liczebnik rzadko samotny
Na pytanie kolegi: O której masz być w domu? można odpowiedzieć krótko: O jedenastej. Często sytuacja wymaga, by odpowiedzieć w sposób pełniejszy. Pełniejszy, a więc w połączeniu z innymi wyrazami. Warto więc przyjrzeć się, jak liczebniki zachowują się w towarzystwie rzeczowników…
Pierwszego dnia pobytu, dokładnie o godzinie pierwszej złamałem rękę.
Liczebniki zgadzają się pod względem rodzaju, liczby i przypadka z określanymi rzeczownikami.
Dwie dziewczyny zobaczyły trzech chłopców przebiegających przez ulicę.
Zaprzyjaźniłam się z dwoma (dwiema) dziewczynami z klasy.
Cztery kociaki szybko wyjadały suchą karmę z jednej miseczki.
Liczebniki dwa, trzy, cztery, zgadzają się z określanymi rzeczownikami pod względem rodzaju i przypadka.
Tysiąc uczniów w całej Polsce nie zdało matury.
Tysiącowi studentów przyznano stypendia naukowe.
Liczebniki tysiąc, miliard – zawsze łączą się z rzeczownikiem w formie dopełniacza.
Na zakończenie mały test
1. Na oddziale intensywnej terapii leżało (25) pacjentów.
2. Szkolna biblioteka dysponuje (3000) książek, z czego (1138) jest wypożyczonych.
3. (4) kociąt uganiało się za kłębkiem wełny, a (5) kurcząt dziobało ziarno.
4. W szpitalu znalazło się (23) chłopców, (8) dziewcząt i (2) niemowląt chorych na żółtaczkę.
5. Razem ze (121) innymi dziewczynami dostałam się do renomowanego liceum.
6. Czy naprawdę wydaje Ci się, że o tych (35) błędach w dyktandzie nie warto wspominać?
7. Przecież to postać z „Księgi (1001) nocy”!
8. (2) drzwi stało otworem.
9. W tym zakładzie będzie pracowało (500) robotników.
10. Nie mów o (100) rzeczach naraz!
11. Zobaczyłam Agnieszkę z (2) książkami pod pachą.
12. W tej kolejce jestem dopiero (1821).
13. Za początek romantyzmu przyjmuje się rok (1822).
14. W przedszkolu znajdowało się (121) dzieci.
Odpowiedzi:
1. Na oddziale intensywnej terapii leżało dwadzieścioro pięcioro pacjentów.
2. Szkolna biblioteka dysponuje trzema tysiącami książek, z czego tysiąc sto trzydzieści osiem jest wypożyczonych.
3. Czworo kociąt uganiało się za kłębkiem wełny, a pięcioro kurcząt dziobało ziarno.
4. W szpitalu znalazło się dwudziestu trzech chłopców, osiem dziewcząt i dwoje niemowląt chorych na żółtaczkę.
5. Razem ze stu dwudziestoma jeden (lub sto dwudziestoma jeden) innymi dziewczynami dostałam się do renomowanego liceum.
6. Czy naprawdę wydaje Ci się, że o tych trzydziestu pięciu błędach w dyktandzie nie warto wspominać?
7. Przecież to postać z „Księgi tysiąca i jednej nocy”!
8. Dwoje drzwi stało otworem.
9. W tym zakładzie będzie pracowało pięciuset robotników.
10. Nie mów o stu rzeczach naraz!
11. Zobaczyłam Agnieszkę z dwiema książkami pod pachą.
12. W tej kolejce jestem dopiero tysiąc osiemset dwudziesty pierwszy.
13. Za początek romantyzmu przyjmuje się rok tysiąc osiemset dwudziesty drugi.
14. W przedszkolu znajdowało się sto dwadzieścioro jeden dzieci.
Zobacz: