Liczebnik
Liczebnik – samodzielna, odmienna część mowy |
||
| Odpowiada na pytania |
|
|
| Funkcja określanie | liczby osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk |
|
| kolejności osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk |
|
|
Odmiana liczebników
- Liczebniki główne i porządkowe odmieniają się przez przypadki i rodzaje np.
- dwie książki, dwoma książkami,
- dwaj bracia, dwóm braciom,
- dwa okna, dwóch okien.
- Liczebniki zbiorowe i ułamkowe tylko przez przypadki
- pięcioro, (z) pięciorgiem, (o) pięciorgu;
- jedna piąta, jednej piątej, jedną piątą.
- Liczebniki porządkowe jako jedyne liczebniki odmieniają się przez przypadki i liczby np.
- pierwsza strona książki,
- pierwsze strony książek,
- z pierwszych stron,
- pierwszym stronom.
Rodzaj
- Liczba pojedyncza
- męski – jeden
- żeński – jedna
- nijaki – jedno
- Liczba mnoga
- rodzaj męskoosobowy – dwaj
- rodzaj niemęskoosobowy – dwie
Przypadki
liczebnik główny jeden odmienia się jak przymiotnik. W liczbie pojedynczej ma formy rodzaju męskiego (jeden), żeńskiego (jedna) i nijakiego (jedno), a w liczbie mnogiej formy męskoosobowe (jedni) i niemęskoosobowe (jedne).
| Odmiana liczbnika jeden | |||
| rodzaj męski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
| M. D. C. B. N. Msc. W. |
jeden -∅ uczeń jedn -ego ucznia jedn -emu uczniowi jedn -ego ucznia jedn -ym uczniem jedn -ym uczniu jeden -∅ uczniu |
jedn -a uczennica jedn -ej uczennicy jedn -ej uczennicy jedn -ą uczennicę jedn -ą uczennicą jedn -ej uczennicy jedn -a uczennico |
jedn -o dziecko jedn -ego dziecka jedn -emu dziecku jedn -o dziecko jedn -ym dzieckiem jedn -ym dziecku jedn -o dziecko |
Odmiana liczebników: dwa, trzy, cztery
| dwa | trzy | cztery | |
| Forma męskoosobowa | |||
| M. D. C. B. N. Msc. W. |
dwaj / dwóch dwóch dwom/dwóm dwóch dwoma (o) dwóch dwaj |
trzej / trzech trzech trzem trzech trzema (o) trzech trzej |
czterej / czterech czterech czterem czterech czterema (o) czterech czterej |
| dwa | trzy | cztery | |
| Forma żeńska | |||
| M. D. C. B. N. Msc. W. |
dwie dwóch / dwu dwom / dwu dwie dwiema / dwoma (o) dwóch / dwu dwie |
trzy trzech trzem trzy trzema (o) trzech trzy |
cztery czterech czterem cztery czterema (o) czterech cztery |
| dwa | trzy | cztery | |
| Forma niemęskoosobowa i nijaka | |||
| M. D. C. B. N. Msc. W. |
dwa dwóch dwóm/ dwu dwa dwoma dwóch dwa |
trzy trzech trzem trzy trzema trzech trzy |
cztery okna czterech okien czterem oknom cztery okna czterema oknami czterech oknach cztery |
Uwaga!
Liczebniki główne: dwa, trzy, cztery w rodzaju męskoosobowym mają dwie formy:
- dwaj (chłopcy) i dwóch (chłopców),
- trzej (żołnierze) i trzech (żołnierzy),
- czterej (urzędnicy) i czterech (urzędników).
Zwróć uwagę na budowę zdania (formę czasownika)
- Dwaj chłopcy spóźnili się na lekcję.
- Dwóch chłopców spóźniło się na lekcję.
Odmiana liczebników od pięciu wzwyż
| Forma męskoosobowa | Forma niemęskoosobowa | |
| M. D. C. B. N. Msc. W. |
pięciu, czternastu, trzystu pięciu, czternastu, trzystu pięciu, czternastu, trzystu pięciu, czternastu, trzystu pięcioma, czternastoma, trzystoma pięciu, czternastu, trzystu pięciu, czternastu, trzystu |
pięć, czternaście, trzysta pięciu, czternastu, trzystu pięciu, czternastu, trzystu pięć, czternaście, trzysta pięcioma, czternastoma, trzystoma pięciu, czternastu, trzystu pięć, czternaście, trzysta |
Uwaga!
niki główne typu tysiąc, milion, miliard nie odmieniają się przez rodzaje (są rodzaju męskiego) i odmieniają się jak rzeczowniki – przez przypadki i liczby.
| M. | tysiąc -∅ (miesiąc) | milion -∅ (ogon) | miliard -∅ (oskard) |
| D. | tysiąc -a (miesiąca) | milion -a (ogona) | miliard -a (oskarda) |
| C. | tysiąc -owi (miesiącowi) | milion -owi (ogonowi) | miliard -owi (oskardowi) |
| B. | tysiąc -∅ (miesiąc) | milion -∅ (ogon) | miliard -∅ (oskard) |
| N. | tysiąc -em (miesiącem) | milion -em (ogonem) | miliard -em (oskardem) |
| Msc. | (o) tysiąc -u (miesiącu) | milioni -e (ogonie) | miliardzi -e (oskardzie) |
| W. | tysiąc -∅ | milion -∅ | miliard -∅ |
Odmiana liczebnika porządkowego
- Liczebniki porządkowe mają odrębne formy rodzajowe:
- rodzaj męski, żeński i nijaki – w liczbie pojedynczej
- rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy – w liczbie mnogiej.
- A odmieniają się jak przymiotniki przez przypadki, liczby i rodzaje.
Odmień liczebnik pierwszy z przymiotnikiem ładniejszy
| rodzaj męski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
| M. D. C. B. Msc. N. W. |
pierwszy – ładniejszy pierwszego – ładniejszy pierwszemu – ładniejszemu pierwszego – ładniejszego pierwszym – ładniejszym (o) pierwszym – ładniejszym pierwszy – ładniejszy |
pierwsza – ładniejsza pierwszej – ładniejszej pierwszej – ładniejszej pierwszą – ładniejszą pierwszą – ładniejszą (o) pierwszej – ładniejszej pierwsza – ładniejsza |
pierwsze – ładniejsze pierwszego – ładniejszego pierwszemu – ładniejszemu pierwsze – ładniejsze pierwszym – ładniejszym pierwszym – ładniejszym pierwsze – ładniejsze |
Zrób test
Podział liczebników
- główne
- porządkowe
- zbiorowe
- ułamkowe
- nieokreślone
- mnożne
- wielorakie
Liczebniki główne
- To takie, które oznaczają liczbę czegoś.
- Zapytamy o nie ile?, ilu?
pięć (ołówków), dziesięć (przykazań), tysiąc (żołnierzy), milion dwieście pięćdziesiąt (złotych);
W naszej bibliotece jest (ile?) piętnaście komputerów.
- Liczebniki główne odmieniają się przez:
- przypadki – pięć, pięciu, pięcioma
- rodzaje – sześciu (mężczyzn), sześć (kobiet), sześciro (źrebiąt)
- W liczebnikach głównych wielowyrazowych odmieniają się wszystkie elementy,
- W domowym budżecie zabrakło dwóch tysięcy czterystu pięćdziesięciu siedmiu złotych.
- Stypendia przyznano dwóm tysiącom czterystu pięćdziesięciu siedmiu studentom.
- Wydobyto dwa tysiące czterysta pięćdziesiąt siedem ton węgla.
Uwaga!
Liczebnik jeden stojący na końcu liczebnika głównego wielowyrazowego nie odmienia się.
Zabrakło stu siedemdziesięciu jeden (chlebów).
Liczebniki porządkowe
- To takie, które porządkują kolejność osób i rzeczy.
- Odpowiadają na pytanie który z kolei?
drugi, trzynasty, dwudziesty dziewiąty, ósmy, ósmy, ósme, setny, setna, setne.
– W dzienniku lekcyjnym mam (który z kolei?) siódmy numer.
– Stał w sto dwudziestym ósmym rzędzie.
- Liczebniki porządkowe odmieniają
- się przez:
- przypadki – trzeci, trzeciego, trzeciemu, (o) trzecim
- liczby – pierwsza strona książki, pierwsze strony książek
- rodzaje – trzeci, trzecia, trzecie
Uwaga!
W liczebnikach porządkowych wielowyrazowych odmieniają się jedynie elementy oznaczające dziesiątki i jedności. Pozostałe człony traktujemy jako liczebniki główne i nie odmieniamy ich.
Przykłady:
II wojna światowa zakończyła się w tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym roku.
W tysiąc osiemset sześćdziesiątym trzecim wybuchło powstanie styczniowe.
Liczebniki zbiorowe
- Określają liczbę osób różnej płci:
– Wczoraj w miejskim szpitalu na świat przyszło pięcioro niemowląt.
– Mama prowadzi do przedszkola dwoje (troje) dzieci.
– Czternaścioro uczniów (dziewczyny i chłopcy) uczyło się w czytelni.
– Skoro trzy tysiące dwieście trzydzieścioro jeden studentów, to znaczy, że byli wśród nich i mężczyźni (studenci) i kobiety (studentki).
- Określają liczbę osobników niedorosłych:
– pięcioro kociąt, sześcioro szczeniąt, szesnaścioro piskląt, troje źrebiąt
Osobniki niedorosłe to także: kaczęta, cielęta, kurczęta, prosięta, źrebięta, itp.
- Określają liczbę rzeczowników mających tylko l.mn.
Rzeczowniki występujące tylko w l.mn. to np. troje drzwi, pięcioro skrzypiec widły, sześcioro nożyc, dziewięcioro grabi.
- Do liczebników zbiorowych zaliczamy liczebniki dwoje, troje i takie, które mają końcówkę -oro (dziesięcioro, trzynaścioro, sześćdziesięcioro, osiemdziesięcioro),
Uwaga!
Niemożliwe jest utworzenie liczebnika zbiorowego od liczebnika głównego jeden.Liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki. W liczebnikach zbiorowych wielowyrazowych odmieniają się człony oznaczające dziesiątki i jedności.
Przykłady
– W biegu niepodległości wystartowało tysiąc czterysta trzydzieścioro troje uczniów.
– tysiąc czterysta trzydzieścioro troje uczniów
– tysiąc czterysta trzydzieściorgu trzem uczniom
- Jeżeli w liczebniku zbiorowym wielowyrazowym ostatnim członem jest liczebnik jeden, wówczas odmienia się tylko element nazywający dziesiątki.
– Trzy tysiące dwieście pięćdziesięcioro jeden studentów zgłosiło chęć pracy w wolontariacie.
Liczebniki ułamkowe
- Liczebniki ułamkowe odmieniają się przez przypadki.
- Liczebniki ułamkowe nazywają ułamki.
– ćwierć, jedna trzecia, pół, trzy czwarte, półtora, jedna piąta, dwie siódme, sześć dziesiątych;
– Na śniadanie zjada się u nas jedną czwartą (= ćwierć) bochenka chleba.
Uwaga
Liczebniki pół i półtora są nieodmienne. Mówimy:
- Za pół godziny zamykają sklep.
- Przerwał komuś w pół słowa.
- Kupił półtora kilograma jabłek.
- Wyszedł ze sklepu z półtora kilogramem cytryn.
Liczebniki nieokreślone
To takie, które nie podają konkretnej liczby osób, rzeczy, zjawisk: parę, kilka, wiele, sporo, kilkaset, kilkanaście
Liczebniki nieokreślone odmieniają się przez:
- przypadki – kilka okien, kilku okien, kilkoma oknami
- rodzaje – kilku lekarzy, kilkanaście egzemplarzy, kilkaset płyt, kilkoro wnucząt, paru uczniów, niewielu uczonych, wielu chłopców.
Liczebniki mnożne
To takie, które wskazują na mnogość, wielokrotność, powtórzenie czegoś.
Liczebniki te pokazują, z ilu części składa się całość przedmiotu lub ile razy dane zjawisko powtórzyło się.
– potrójna ochrona,
– dwukrotnie omówiony,
– sześciokrotnie cięższy,
– trzykrotnie wyższy.
Liczebniki wielorakie
- oznaczają różnorodność czegoś: dwojaki, trojaki, czworaki.
– Działał w tej sprawie dwojako.
– Trojako to można rozumieć.
Uwaga!
- Ze względu na budowę wyróżniamy liczebniki:
- proste, np. dwa, cztery, kilka, trzeci;
- złożone, np. dwadzieścia pięć, pięćdziesiąt osiem, sto dwudziesty trzeci.
- Aby podkreślić, że liczba oznacza liczebnik porządkowy, stawiamy po nim kropkę, np. 2., 7., 23.
Nie czytamy ich wtedy jako dwa, siedem, dwadzieścia trzy, ale drugi, siódmy, dwudziesty trzeci.
- Nazwy liczb: jedynka, dwójka, trójka, czwórka, piątka, szóstka, itd. to rzeczowniki.
W zdaniu liczebnik może pełnić funkcję:
- przydawki:
– Dwa pociągi odjechały ze stacji.
– Wyjechaliśmy o godzinie dziesiątej.
Wtedy liczebnik musi wystąpić w tym samym przypadku co określany przez niego rzeczownik.
- orzecznika w orzeczeniu imiennym:
– Magda będzie pierwsza.
– Marek był czwarty na liście.
- podmiotu
– Wybiła dziesiąta.
– Cztery jest liczbą parzystą.
- okolicznikiem sposobu
– Działał w tej sprawie dwojako.
– Dwukrotnie podchodził do egzaminu.
(liczebniki mnożne i wielorakie)
Zadanie
Napisz, jakich liczebników użyjesz, by określić liczbę rzeczowników: drzwi, dzieci, kurczęta. Krótko scharakteryzuj te liczebniki.
Do określenia liczby rzeczowników: drzwi, dzieci, kurczęta trzeba użyć liczebników zbiorowych, czyli: dwoje drzwi, troje dzieci, pięcioro kurcząt.
Liczebniki zbiorowe to liczebniki typu: dwoje, troje, piętnaścioro, siedmioro, dziesięcioro. Liczebników zbiorowych używa się: do określenia liczby rzeczowników oznaczających osoby różnej płci, (np. Na urodziny do Bartka przyszło czworo dzieci); do określenia liczby rzeczowników, które nazywają osobniki niedorosłe, (np. pięcioro źrebiąt) oraz do określenia przedmiotów, które występują tylko w liczbie mnogiej (np. Widziałem w muzeum dwoje skrzypiec).
Zobacz: