Moja lektura – kryteria ocen

Bardzo dużo jest takich tematów na maturach próbnych i prawdziwych. Są to też tematy lubiane – przecież możemy zaprezentować własny zestaw lektur i własne kryteria ocen literatury. A jednak – książka książce nierówna i prace o nich też. Dlaczego tak się dzieje? Być może w dążeniach do napisania jak najlepszej pracy pomogą Wam nasze „proroctwa”.
Na początek – przegląd tematów tego typu.

  • Wielkich dzieł nie niszczy czas. Jakie kryteria zastosujesz, mierząc wartość utworu literackiego? Uzasadnij, sięgając do trzech najwyżej cenionych przez siebie książek.
  • Czy podzielasz opinię C.K. Norwida: „Czytanie więc sztuką jest”?
    Przedstaw swoje doświadczenia czytelnicze, przywołując ważne dla siebie utwory.
  • Literatura piękna wzrusza, poucza, bawi… Przywołując własny wykaz lektur, wyjaśnij, które z funkcji literatury cenisz najbardziej.
  • Jak zachwyca, jeśli nie zachwyca? – rozważ słowa Gombrowicza dokonując analizy, interpretacji oraz własnej oceny wybranych arcydzieł literatury polskiej.
  • Zachwyt, intryga, znudzenie… Przedstaw swój stosunek do wybranych lektur szkolnych.
  • Jesteś człowiekiem przełomu wieków. W których dziełach szukałbyś inspiracji do dobrego i mądrego życia w nowym stuleciu? Uzasadnij wybór odwołując się do dwóch, trzech tekstów.
  • Przywołując utwory literackie ustosunkuj się do jednej z opinii:
    – zamiast nużyć czytelnika fabułą, lepiej podzielić się z nim inteligentnymi uwagami o życiu;
    – szybko rozgrywająca się akcja jest w utworze najważniejsza.
  • Literackie fascynacje, czyli lektury, które chciałbyś ocalić od zapomnienia.
  • Które ze swoich lektur traktujesz jako najważniejsze „przygody człowieka myślącego”. Uzasadnij wybór.
  • „Prawdziwa” sztuka jest zawsze współczesna” (F. Dostojewski). Uzasadnij słuszność tych słów w oparciu o znajomość kilku utworów z minionych epok, które uznajesz za arcydzieła.
  • Są książki, o których trzeba wiedzieć, o których wypada wiedzieć, i takie wreszcie, o których można nie wiedzieć” (Janusz Makarczyk). Do jakich tekstów literackich odniósłbyś te słowa? Uzasadnij wybór.

Ustalmy kryteria

We wszystkich powyższych tematach autorzy pozwalają wybierać lektury, czasem tylko określając zakres czasu (albo gatunek literacki). Zawsze jednak trzeba swój wybór umotywować – i niewątpliwie kryteria, które się przyjmuje, będą oceniane. Oznacza to, że w treści pracy muszą znaleźć się trafnie dobrane lektury (i odpowiednia ich liczba) oraz dobra ich recenzja – wyjaśnienie, dlaczego właśnie te pozycje uważasz za wartościowe. Niektóre tematy określają wymaganą ilość lektur – a jeśli nie, to myślę, że nie może być ich mniej niż trzy.

 

Przy decyzji – jakie pozycje zaprezentować, weź pod uwagę:

Różnorodność pod względem gatunku, tematu, epoki.

Im bardziej różnorodny materiał – tym lepsze wrażenie co do zasięgu zainteresowań autora pracy. Poza tym możesz przytoczyć więcej kryteriów i ocen swoich pozycji literackich.

Uniwersalność problematyki

Myśli ponadczasowe, przesłanie dotyczące ludzi wszystkich czasów i różnych miejsc – to gwarancja, że wybór jest dobry. Nie jest ów uniwersalizm kryterium koniecznym, bo przecież mogą zaistnieć dzieła narodowe, jasne i ważne tylko dla jednego kraju – a też bardzo wartościowe. Ale jest to kryterium bezpieczne – i zauważcie, że większość dzieł nagrodzonych Noblem je spełnia. Uniwersalne przesłanie zawsze natomiast jest tam, gdzie jest istotą rozważań;

  • człowiek – jego natura, los, uczucia, problemy egzystencjalne;
  • ludzki świat – jego prawa, reguły, problemy
  • wartości moralne i postawy ludzkie, dobro i zło.

Możliwość wielokrotnego i różnorodnego odczytania dzieła

Według mnie to ważne kryterium dowodzi, że utwór jest kopalnią skarbów dla starych i nowych pokoleń, że każde znajduje w nim coś dla siebie – nowe odczytanie, interpretacje, inspiracje. Autor nie musiał tego przewidzieć – czyż mógł Szekspir ujrzeć swojego Makbeta w realiach japońskich, a Sofokles – Kreona jako współczesnego dyrektora? A tak odczytali go reżyserzy Akiro Kurosawa, Adam Hanuszkiewicz – bo dylematy dotyczące zła, zbrodni, władzy nie wygasły przez stulecia. Także i TwojeWasze pokolenie może wyczytać coś zupełnie nowego – np. z Pana Tadeusza, coś czego nawet Mickiewicz nie przewidział – i to będzie dowodzić wielkości dzieła. A może być to nawet… wzruszenie przy zestawieniu dawnych słów i realiami współczesnego świata.

Otrzymane nagrody, obecność w spisach lektur, ilość tłumaczeń na obce języki, wersji filmowych itp.

Takie kryterium też się sprawdza, bo przecież nie bez powodu dzieło nagrodzono, tłumaczono, filmowano. Nie należy jednak pisać, że cenię dzieło, bo dostało nagrodę, ale zastanawiać się, dlaczego ją dostało. Nagrody i międzynarodowa popularność – to tropy, którymi można podążyć w poszukiwaniu wartości, takiej jak wyżej wymienione i następne.

Mistrzostwo kompozycji

Możesz cenić dzieła klasyczne, tradycyjne w formie – wielkie dzieła realizmu czy na przykład komedię Molierowską. A możesz być zafascynowany nowatorstwem – awangardowe utwory bywają wszak genialne i są mocą napędową rozwoju literatury. Aby rozpoznać ciekawostki kompozycyjne, należy zadać sobie kilka pytań, dotyczących struktury dzieła.
Zapytaj o:

  • typ narracji (sytuację narratora)
  • ukształtowanie postaci
  • organizację świata przedstawionego
  • rodzaje i rolę fabuły
  • język – jego piękno, prostotę, cechy charakterystyczne.

 

Drogowskazy

Narrator

  • usytuowany poza światem powieści, wszechwiedzący, zdystansowany wobec wydarzeń, obiektywny w przekazie wypowiada się w 3 osobie;
  • usytuowany poza światem przedstawionym, ale zaangażowany, subiektywny, wypowiada się w 3 osobie – tak jest np. w powieści modernistycznej;
  • pochodzi ze świata powieści, wypowiada się w I osobie, często jego wiedza jest ograniczona.

Narracje

  • przezroczysta (przy wszechwiedzącym, obiektywnym narratorze).
  • zabarwiona subiektywizmem (w powieści modernistycznej);
  • wielopunktowa (prezentacje zdarzeń z dwóch (Lalka) lub więcej punktów widzenia (Lord Jim)
  • szkatułkowa – jedna opowieść otwiera następną, w niej mieści się jeszcze następna – jak szkatułka;
  • monolog (narracja strumienia świadomości). Tok takiej narracji płynie na wzór toku wewnętrznych myśli, osią nie są zdarzenia, lecz skojarzenia. Nurt ten rozpoczyna W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, Ulisses Joyce’a.

Postacie

Mogą być pierwszo- i drugoplanowe, może być ich bardzo wiele – jak w powieściach panoramicznych lub tylko kilka, czy nawet jedna – w monodramie. Mogą być określonymi typami: everymanem, bohaterem romantycznym, bohaterem tragicznym albo typem: buntownika, outsidera, szaleńca, zbrodniarza, idealisty itp.

Świat przedstawiony

To świat, który kreuje autor w swoim utworze. Jakaś określona przestrzeń, w określonym czasie zapełniona postaciami. W tym świecie rozgrywają się wydarzenia. Zwróćcie uwagę na operowanie czasem i przestrzenią. Czy są jasno określone, może jest ich wiele i ukształtowane zostały bez wierności prawu prawdopodobieństwa. Użyjcie terminu chronotop (czasoprzestrzeń) – wprowadził go Bachtin. Popatrzcie, czy przestrzeń jest bardzo zapełniona (domy, ludzie, dorośli, uliczki – jak w Komedii ludzkiej Balzaca) czy też bardzo oszczędna, „wyczyszczona” z rekwizytów – jak choćby w dramatach Becketta. Wszystkie takie uwagi będą miały swoją wartość w pracy, zwłaszcza, jeśli spróbujecie określić jaki, to daje efekt.

Fabuła

Wartka. W zaniku. Spójna. Niechronologiczna, pełna luk. Ważna lub – wcale jej nie ma. Nie ma jej w sztukach Becketta, w awangardowej prozie (można też powiedzieć, że nie ma jej tam w tradycyjnym rozumieniu).

Język

  • bogaty w cechy typowe dla epoki (np. realizm – opisy odtwarzają rzeczywistość, modernizm – liryzm wypowiedzi),
  • prosty, pozbawiony ozdobników, ascetyczny (literatura faktu),
  • kunsztowny, bogaty w metafory, artystyczny (proza poetycka),
  • pełen neologizmów, deformacji gramatycznych, paradoksów wypowiedzi (np. proza awangardowa – Ferdydurke).

Kryterium ostatnie – osobisty stosunek do omawianej pozycji

Być może odegrała w twoim życiu szczególną rolę. Może z jakichś szczególnych względów – wobec Twoich przeżyć jest czymś zupełnie innym niż myślą wszyscy. A może wręcz odmieniła Twoje życie – zdarzyło się to kilku bohaterom literackim, o których powiemy za dwa tygodnie.

Pamiętaj!
Nie uznawaj za kryterium wartości dzieła:

  • Ilość sprzedanych egzemplarzy (ilość nie zawsze oznacza jakość).
  • „Mody” na czytanie danego utworu (nie musi być zły, ale to zwodnicze kryterium).
  • Ilości posiadanych opracowań.
  • „Wieku” utworu. Bardzo stary może być bardzo aktualny, a nowość wydawnicza – reprezentatywnym okazem czytadła.
  • „Znajomości” z realizacji filmowej utworu.
  • Atrakcyjności wartkiej akcji dotyczącej miłosnych przygód bohaterów (schematy zakończone happy-endem są typowe dla popularnych romansideł, choć miłość i romans stanowiły też ośrodek akcji wielkich dzieł).

 

Podpowiedzi

Arcydzieła literatury powszechnej od średniowiecza po wiek XIX

 

Wielki testament Villona Francoisa

Problematyka dzieła

  • Obrazuje prawo przemijania, refleksje nad znikomością życia ludzkiego
  • daje obraz średniowiecznego Paryża
  • jest swoistą realizacją danse macabre – bo mówi o pochodzie wszystkich stanów ku śmierci.

Sprawy kompozycyjne

  • Jest „parodią” ostatniej woli autora, Villon posługuje się formą ballady i ronda

Dodatkowe uwagi (Wykorzystaj)

  • Otwiera ciąg „poetyckich” testamentów, do najsłynniejszych należy w literaturze polskiej Testament mój Juliusza Słowackiego i Testament Zbigniewa Herberta.
  • Słynny cytat „Ach – gdzie są niegdysiejsze śniegi”.

 

Don Kichot Miguela Cervantesa

Problematyka dzieła

  • Odwieczny temat: walka ze złem, do której staje pojedynczy idealista.
  • Marzenia, idealizm
    – uosabia je Don Kichot, podobnie jak wiatraki – olbrzymy wciąż obecne zło
    – ambiwalentny wpływ ksiąg na wyobraźnię ludzi.

Sprawy kompozycyjne

  • Powieść uważana jest przez niektórych za parodię romansu rycerskiego. Warto zauważyć dwoistość świata przedstawionego: jeden jest rzeczywisty, drugi wyobrażony przez Don Kichota.
  • Typ bohatera – szaleńca, a zarazem rycerza średniowiecznego w naszych czasach.

Dodatkowe uwagi (Wykorzystaj)

  • „Walka z wiatrakami” – hasło, które weszło do powszechnej świadomości.
  • Malował Don Kichota z zapamiętaniem Francuz Daumier
  • Przetłumaczono Cervantesa na język polski już w XVIII wieku.
  • Współcześni Don Kichoci i Sancho Pansowie – czy są?

 

Komedie Moliera

Problematyka dzieła

  • Obserwacje nieprzemijających typów ludzkich, ich wad i śmieszności.
    • skąpstwo – Harpagon
    • snobizm – Jourdain
    • obłuda – Świętoszek
    • libertynizm – Don Juan
  • Obraz siedemnastowiecznej Francji, epoki Króla – Słońce.
  • Molier opisywał swoje czasy – ale umiał uchwycić ponadczasowy portret ludzkiej natury.

Sprawy kompozycyjne

  • Komedia klasyczna oparta o komizm charakteru, słowa, sytuacji.

Dodatkowe uwagi (Wykorzystaj)

  • Sztuki Moliera są wciąż aktualnym repertuarem teatrów, choć czasem ich komizm się zdezaktualizował,
  • ciekawym chwytem byłoby przedstawienie współczesnych typów postaci molierowskich. Np. dzisiejszy Don Juan?
  • Film „Don Juan de Marco” z Johnnym Deppem
  • „Śmiech” – odwieczna oręż przeciw złu? „Chcę śmiechem zabijać ze sceny”- miał rzec Molier.

 

Przypadki Robinsona Crusoe Daniel Defoe

Problematyka dzieła

  • Kusi czytelnika odwieczna magia przygody, wyprawy w dalekie strony.
  • Człowiek odizolowany, samotny, jego reakcje na taką sytuację – walka z żywiołem, z przyrodą, z własną psychiką.

Sprawy kompozycyjne

  • Powieść Defoe jest „pradziadkiem” filmów katastroficznych. Jest też powieścią przygodową – zapoczątkowuje cykl w literaturze.
    Przykłady: Tajemnicza wyspa, Dwa lata wakacji J. Verne’a

Dodatkowe uwagi (Wykorzystaj)

  • Bezludna wyspa, jako temat od wieków frapujący ludzką wyobraźnię.
  • Robinsonada – zjawisko samotności nie musi wiązać się koniecznie z izolacją na wyspie. Może to być – samotność w tłumie.
  • Książka wielokrotnie filmowana, lubiana przez młodzież wielu pokoleń.

Daniela Defoe – Robinson Crusoe

Faust Johann Wolfgang Goethe

Problematyka dzieła

  • problematyka egzystencjalna: odwieczne pytania ludzkości o byt, życie i śmierć, wartość wiedzy
  • pochwała ludzkiej aktywności
  • wymiar moralny: walka dobra ze złem
  • zawiera wiele aluzji kulturowych, jest w pewnym sensie panoramą historii ludzkości.

Sprawy kompozycyjne

  • Sam autor nazwał Fausta tragedią. Ze względu na ukształtowanie przestrzeni i czasu jest prekursorem dramatu romantycznego.
  • Bohater – szatan Mefistofeles – jest „cząstką tej siły, która wiecznie zła pragnąc wiecznie czyni dobro”.

Dodatkowe uwagi (wykorzystaj)

  • Faustyzm zagościł na stałe wśród twórców późniejszych epok – jako paktowanie z szatanem i poszukiwanie nieśmiertelności. Podobne wątki podjęli polscy romantycy, a także Tomasz Mann – Doktor Faustus, Michał Bułhakow – Mistrz i Małgorzata.
  • Dzieło wymaga erudycji i skupienia.

 

Komedia ludzka Honoriusz Balzac

Problematyka dzieła

  • Obserwacja natury ludzkiej i praw rządzących w społeczeństwie pieniądza, walki o pozycję, wielkiego miasta. Obraz Paryża XIX wieku – ale i uniwersalnych zachowań ludzkich.
  • Motyw ojcowskiej miłości – w Ojcu Goriot.

Sprawy kompozycyjne

  • Powieść Balzaka zapoczątkowuje dzieła wielkiego realizmu. Operuje zabiegiem milieu, bogactwem szczegółów odwzorowuje zewnętrzny świat – stwarza jego panoramę.
  • Charakterystyczne typy postaci: karierowicza, zaślepionego ojca, szefa przestępców itd.

Dodatkowe uwagi (wykorzystaj)

  • Tytuł nawiązuje do Boskiej komedii Dantego. Poszczególne powieści wielokrotnie filmowano. Wciąż aktualny jest dylemat „moralnego kompromisu” – czyli dojścia do sukcesu nie tylko etyczną drogą.

 

Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewski

Problematyka dzieła

  • Wnikliwa analiza psychiki zabójcy „dla idei” – nie dla zysku. Dylemat walki dobra ze złem, rozważania nad miejscem indywidualnej jednostki w świecie.
  • Obraz świata nędzy i zła.

Sprawy kompozycyjne

  • Powieść polifoniczna-wielogłosowa, w ciągłym dialogu z tradycją literacką, z odbiorcą, z różnymi światopoglądami. Wątek kryminalny staje się osią wielkiej powieści psychologicznej.

Dodatkowe uwagi (wykorzystaj)

  • Spektakl Zbrodnia i kara reżyserował w Polsce, w r. 1984 – Andrzej Wajda, w Starym Teatrze w Krakowie.
    Raskolnikow – jako indywidualna jednostka rości sobie prawa do budowania własnego kodeksu moralnego.

 

Anna Karenina Lew Tołstoj

Problematyka dzieła

  • Miłość, macierzyństwo, zdrada, rodzina – oto uniwersalne tematy ubrane w realia Rosji XIX w. Anna Karenina – typ zakochanej kobiety, która w końcu popełnia samobójstwo – typ chętnie eksploatowany w literaturze.

Sprawy kompozycyjne

  • Nazywana jest powieścią psychologiczną, ale jest jedną z najważniejszych powieści o miłości i zdradzie.

Dodatkowe uwagi (wykorzystaj)

  • Wielokrotnie filmowana, ostatnio z Sophie Marceau w roli głównej.
    Kobieta-samobójczyni pojawi się też w znanej Pestce Anki Kowalskiej, sfilmowanej przez Krystynę Jandę. Czy Agata jest współczesną odmianą Kareniny?