Jest wciąż obecny. Romantyzm to symbol polskości w literaturze, zawsze więc pojawia się w sytuacjach egzaminacyjnych. Dawniej mawiano, że wystarczy wyuczyć się literatury wieku XIX – i z pewnością trafi się w maturalny temat. Dziś podobni dowcipnisie nie mają już racji, bo motyw czy zagadnienie danego wieku rzadko pojawia się w izolacji od przeszłości lub współczesności. Przeciwnie – dobrze, by maturzysta patrzył na literaturę panoramicznie, umiał kojarzyć literackie fakty i wyciągał wnioski. Zobaczymy zatem jak to kształtuje się na maturalnych tablicach.
Oto przykłady:
1. Literacki obraz dążeń i marzeń Polaków o wolności. Przedstaw temat, sięgając do konkretnych przykładów.
Temat na romantyzmie się nie kończy, ale z pewnością w tej epoce się zaczyna. Utrata niepodległości czyni ten właśnie temat jednym z podstawowych w wieku XIX. Największe dzieła: Dziady, Pan Tadeusz, Kordian ujmują go – i to w różny sposób. Marzenia o powrocie świetności ojczyzny, dążenia – i przez uczestnictwo w kompanii napoleońskiej, i poprzez bunt, konspirację, spisek, zamach, wreszcie wszelkie odmiany mesjanizmu narodowego – wszystko to będą prawidłowe odpowiedzi. Nie zapomnijcie o Konradzie Wallenrodzie – jednoznacznie odebranym przez polskie społeczeństwo, a przecież dyskusyjnym w swoich metodach walki.
Nie zapomnijcie o ważnych wierszach: Testament mój i Grób Agememnona Słowackiego mówią i o marzeniach i o dążeniach, oba zawierają przesłanie do walczącego narodu. Mickiewicz utrwalił wielkość polskich bohaterów: Śmierć pułkownika, Reduta Ordona, obraz matki – Polki, od zarania wychowującej dziecko do walki o wolność. Rozpiętość materiału jest duża, myślę, że warto zaznaczyć model romantycznej walki – tej właśnie spod znaku spisku i konspiracji. Ten bowiem stanie się najbardziej polskim i będzie powracać w następnych epokach.
Propozycja doboru późniejszych lektur:
- Stanisław Wyspiański – Wesele (naród wobec próby zrywu)
- Stefan Żeromski – Wierna rzeka, Rozdziobią kruki, wrony… (model powstańczy)
- Eliza Orzeszkowa – Gloria victis (model powstańczy)
- Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem (ocalenie polskości poprzez pracę na ziemi i pielęgnowanie tradycji)
- Kolumbowie rocznik 20 Romana Bratnego
- Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego motyw powstania 1944 r.
- Ziele na kraterze Melhiora Wańkowicza
2. Miłość – złudne szczęście, ulotna chwila życia, źródło cierpień. Do jakich refleksji na ten temat skłoniła cię lektura wybranych dzieł literackich?
Proponuję wybrać następujące dzieła romantyczne – Dziady Część IV, Kordiana, Śluby panieńskie. W dramatach romantycznych odnajdziemy obraz uczucia jako źródła cierpień i złudnego szczęścia – ale Fredro zaprzecza tej definicji, daje własną, bardziej optymistyczną. Warto w takiej pracy pokusić się o próbę zrekonstruowania modelu romantycznej miłości – owego związku dusz, który nigdy zrealizowany być nie może, za to nieszczęście w miłości pcha mężczyzn do wielkiej metamorfozy w bojowników sprawy narodowej. Doskonałym pomysłem może być porównanie z historią Stanisława Wokulskiego (kontynuacja miłości romantycznej) lub sercowymi przygodami bohaterów Sienkiewicza (bliższe koncepcji Fredrowskiej).
3. ,,O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych”. Tytuł artykułu Adama Mickiewicza uczyni mottem swojej wypowiedzi o bohaterach literackich okresu oświecenia i romantyzmu.
To taki wariant modnych kiedyś tematów z cyklu,,porównaj romantyzm i oświecenie (lub romantyzm i pozytywizm)”. Wariant wsparty na bohaterach literackich, nie na ideologii epok – ale zawiera sugestię, że ludzie rozsądni przynależą do oświecenia, a szaleńcy do romantyzmu. To udowodnić łatwo – porównajcie bohatera romantycznego z oświeceniowym reformatorem – choćby Walerym z Powrotu Posła, choćby z,,chudym literatem” Naruszewicza albo idealnym typem epoki – erudytą, rozsądnym, wierzącym w rozum i wiedzę, a jeśli jest artystą – to tworzącym według nakazów Boileau. Ponieważ bohater romantyczny buntuje się przeciw wszystkim tym założeniom – kontrast jest faktycznie widoczny. A mimo to – pracę maturalną na ten temat ozdobiłaby teza o (wcale nie odkrywczą), że wszelkie sztywne podziały są sztuczne, a przyporządkowania do epok dyskusyjne. Spróbujcie wprowadzić do swych rozważań trochę polemiki i z tym podziałem. Poza zestawieniem racjonalisty (z bohaterem romantycznym, czyli typów najbardziej reprezentatywnych, pozostaje nam jeszcze cała plejada bohaterów trudnych do podobnego zakwalifikowania: Oto sarmata – pieniacz i awanturnik, tylekroć portretowany w oświeceniu. Czy nazwiecie go rozsądnym? Oto niezwykły szaleniec osiemnastowieczny – Jan Potocki. Egzotyczny, orientalny, mistyczny – i on, i jego bohaterowie pasują raczej do romantyzmu. Mówimy o Walerym i patriotach Dobrójskich z Powrotu posła. Zupełnie podobną szlachtę znajdujemy w Panu Tadeuszu. Czy samego tytułowego Tadeusza nazwalibyście szaleńcem? W sumie bardzo podobni są z Walerym. Sporo ujęć i tez utrzymanych w oświeceniowej konwencji proponuje też romantyczny komediopisarz – Fredro.
Wniosek? Romantyzm eksponuje szaleńca, oświecenie rozsądnego wolnomyśliciela, lecz w obu epokach napotkamy postacie obu kategorii – rozsądny nie umarł w romantyzmie, a szaleniec żył już wcześniej.
4.
,,Aby żyć człowiek musi się buntować” Saint-Exupéry.
,,Samotność – cóż po ludziach” – A. Mickiewicz.
Dwa słynne cytaty zdobiły tematy prac o buntownikach w literaturze i samotnikach w literaturze. Potraktowałam je razem, bowiem chcę przypomnieć, że w obu przypadkach, pasuje jak ulał – bohater romantyczny. Bunt jest istotą jego natury.
Bohater romantyczny buntuje się przeciw wiedzy, konwencji, władzy, całemu światu – a nawet przeciw Bogu. Nawet wcześniejsze typy: wererowski i bajroniczny – pełne były buntu. Werter do tego stopnia nie mógł pogodzić się z zasadami świata, że go opuścił, popełnił samobójstwo. Bohater Byrona odwracał się dumnie i pogardliwie od świata i próbował samotnie z nim walczyć. O, właśnie, ci sami romantycy działali samotnie. Samotność, cóż po ludziach… Tak mówi Konrad. Zwykła ludzka gromada nigdy nie byłaby w stanie zrozumieć tak indywidualnej jednostki – a kto wie, czy owa jednostka chciała rozumienie tłumów.
Jedynym działającym wśród rzeszy szlacheckiej – jest Jacek Soplica już jako emisariusz. Ale i on jest samotnikiem… Oczywiście tematu o buntownikach czy samotnikach nie należy zamknąć na repertuarze romantycznym. Ale zauważcie: wszyscy późniejsi polscy samotnicy są,,spadkobiercami” bohatera romantycznego czy to Wokulski czy Judym. Pewne podobieństwa znajdziemy nawet w samotnikach z literatury powszechnej – w przypadku lorda Jima czy doktora Rieuxa. Podobieństwa zawsze wolno nam wskazać, choć teza o kontynuacji naszego typu bohatera w tej literaturze byłaby już ryzykowna. Poza tym – nie zapomnijcie o samotności cierpiących. Interesującym przykładem jest trędowaty Lebbros z Wieży Herlinga-Grudzińskiego, choć to inny typ bohatera. Niemniej cierpienie – też jest cechą bohatera romantycznego, cierpiącego bólem świata.
5. Poezja! Jakie twoje imię? Tworząca? Cóż tworzysz? Siebie” – skomentuj słowa Juliana Tuwima, pisząc o możliwościach kreacyjnych artysty.
Taki temat mogli pisać maturzyści województwa stołecznego. Cytat jest Tuwima, ale jak pisać o możliwościach kreacyjnych artysty bez romantyzmu? I bez Młodej Polski, oczywiście też. Ale to romantycy wykreowali ten mit – o poezji ponad wszelkie inne dziedziny życia, o poecie – przywódcy narodu. W oczach romantyków poezja przestała być dziedziną użytkową, służącą do rozrywki, czy też propagowania jakichkolwiek idei. Sama w sobie – sama dla siebie – jest Boska siłą tworzenia. Taka moc wyeksponowana została w Wielkiej Improwizacji (przecież Konrad czuje się równy Bogu właśnie dlatego, że jest poetą). W innych utworach też poezja dominuje jako temat – Słowacki pisze o niej w Kordianie (Prolog), w wierszu Testament mój (tam poeta to duchowy przywódca narodu), w Grobie Agamemnona (lutnia Homera wywołuje wzniosłe obrazy). Motyw,,sztuki dla sztuki” rozwiną poeci młodopolscy. Niemniej w przypadku tego tematu warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden romantyczny wymiar.
,,Płomień rozgryzie malowane dzieje, skarby mieczowi spustoszą złodzieje, pieśń ujdzie cało…”
Oto cytat z Konrada Wallenroda jako motto do rozważań o roli literatury w kształtowaniu świadomości narodowej. Zresztą – często pojawia się w takim wariancie: pieśń o życiu narodu, poezja w historii i tradycji narodów. Na przykładzie cytowanego wyżej Konrada Wallenroda widać to najlepiej – jak wielką siłą, bo utrwalającą tradycję, bo będącą pamięcią i skarbnicą narodu – może być poezja, a właściwie po prostu literatura ojczysta. ,,Nie miecz, nie tarcza bronią języka – lecz arcydzieła”, głosi Norwid. A wspólny język, to jedna z najważniejszych cech narodu. Pana Tadeusza będzie czytał Skawiński – Latarnik Sienkiewicza – z taką tęsknotą, że zapomni o włączeniu latarni morskiej. Redutę Ordona recytować będzie Zygier na lekcji polskiego w Syzyfowych pracach Żeromskiego – i tak najlepiej dotrze do serca Marcina Borowicza.,,Zwykłych zjadaczy chleba w anioły przerobić” chciał poezją Słowacki. Wszystko to możliwe, według romantycznej koncepcji postrzegania poezji.
Tę wersję zechcą odrzucić młodzi poeci dwudziestolecia wojennego. „Odrzucam z ramion płaszcz Konrada” – pamiętacie to zuchwałe hasło Słonimskiego? Więcej w nim prowokacji niż prawdziwej deklaracji. Z kolei Gombrowicz w Ferdydurke próbuje sparodiować poezję romantyczną, nazwie ją kolejną Formą (obronna mowa Syfona na lekcji polskiego). Myślę, że jednak bezskutecznie.
Dziewiętnastowieczny patriotyzm w postawach trzech wybranych bohaterów – a twoje rozumienie miłości ojczyzny.
Jeden spośród tychże trzech bohaterów powinien pochodzić z literatury romantycznej. Świetnie byłoby, gdyby każda z postaw prezentowała nieco odmienną realizację patriotyzmu, a autor pracy maturalnej mógł wypowiedzieć własne zdanie. Nieśmiertelny Konrad Wallenrod pcha się nam przed oczy – ale ma prawo, to bardzo dobry przykład patriotyzmu w określonej, w dodatku dyskusyjnej formie. Walka powstańców – to inny typ, bo przecież jest to walka otwarta, jawna – nie podstępny spisek. Spiskuje, podobnie jak Wallenrod, Kordian – ale ze zgoła odmiennym skutkiem. Idzie walczyć otwarcie, pod wodzą Napoleona, szlachta w Panu Tadeuszu. Potem – jako następną postawę – wziąć można Rzeckiego z Lalki, Benedykta Korczyńskiego z Nad Niemnem, Salomeę Brynicką i Odrowąża z Wiernej rzeki Żeromskiego… Modele te – choć różne – mają jedną wspólną cechę: są patriotyzmem zwróconym przeciw konkretnemu wrogowi – zaborcy, w okolicznościach utraconej wolności ojczyzny. Dzisiejszy patriotyzm, w sytuacji gdy mamy wolną ojczyznę – z natury rzeczy może kształtować się inaczej.
Taka radosna – i taka gorzka. Taka jasna – i taka bezlitośnie rozpaczliwa. Tak łagodnie rozmarzona – i tak okrutnie prawdomówna (I. Opacki). Twoje rozważania o wybranych kategoriach estetycznych i moralnych literatury romantycznej.
Temat, gdy się w niego porządnie wgryziemy – okazuje się, że nie jest trudny, a co więcej, daje sporo możliwości popisania sobie o ulubionej epoce, czyli romantyzmie. Cytat groźny jest tylko na pierwszy rzut oka. Po prostu zestawia kontrasty epoki: radość – i gorycz, optymizm – i rozpacz, marzenie – i prawdę swoich czasów. Praca natomiast nie ma zawierać oceny tego cytatu, lecz własne rozważania o kilku kategoriach estetycznych i moralnych. Z moralnością pójdzie wam łatwiej: dylemat szpiega – Wallenroda, dylemat Konrada – obrazoburcy, Kordiana – niedoszłego królobójcy, wreszcie walka dobra ze złem, która rozgrywa się w Dziadach i w Nie-Boskiej komedii – to jest dobry materiał.
Romantyzm stawia pytanie o moralną wartość spiskowca czy zabójcy, pyta o to na ile cel uświęca środki. Jasno określa dobro i zło, zarysowując strony w III Części Dziadów (młodzi – starzy, patrioci – arystokracja, Polacy-Rosjanie, anioły-diabły) Adam Mickiewicz. Również Nie-Boska komedia jest interesującym studium zagadnień moralnych – samo morale poety jest już odrębnym tematem, a rewolucja przedstawiona została jako starcie siły dobra i zła. Natomiast kategorie estetyczne romantycznej literatury mogą budzić niepokój. Przestaną, gdy jasno ustalimy sobie o co chodzi. Piękno – romantyczne rozumienie piękna – to przecież nie tylko hołd złożony urodzie natury (Ballady i romanse, Pan Tadeusz, Sonety krymskie). To ekspozycje pewnych elementów i swoistej romantycznej sytuacji: księżycowej nocy, śpiewu słowika, tajemniczych mgieł itp. Krok tylko do pytania o istoty żywe. A otóż estetyka romantyczna wprowadza do literatury całe bogactwo świata fantastycznego: rozmaite rusałki, zjawy i inne chochliki, poważne duchy itp. indywidua. To jest nowość – i tak jak w przypadku zagadnień moralnych, tak i w przypadku estetycznych – śmiało możecie dowodzić tezy, że romantyzm dowartościowuje i wprowadza do literatury ludowe spojrzenie i na etykę i na estetykę.
Tak jak w przypadku moralności romantyzm stawia trudne pytania, a nie daje jasnych werdyktów – tak i w kwestiach estetyki nie jest jednoznaczny. Obok piękna pejzażu, kobiety, poezji – daje sceny okrutne, eksponuje zbrodnię i cierpienie. Tak jest w Balladynie, w Zamku kaniowskim – a w Nie-Boskiej komedii Zygmunt Krasiński serwuje wyraźne sceny dantejskie.
Nowe gatunki wprowadzone do literatury – też są pewną rewolucją w dziedzinie estetyki – zupełnie różne od klasycznych: poemat epicki, ballada, czy dramat romantyczny, który zupełnie nie stosuje się do zasady decorum, a w dodatku potrafi operować groteską.
,,Romantycy muszą wyginąć… Dzisiejszy świat nie dla nich” (B. Prus). Twoje refleksje o wartościach upowszechnianych przez pisarzy epoki romantyzmu.
Wydawać by się mogło, że szczególnie w dzisiejszych czasach aktualne są słowa Prusa. Gdzie romantyzm a gdzie nasz świat pagerów, komórek, pieniądza i komercji – aż do bólu. Cóż robić dziś mogą romantycy – układać biznesplany, wnikać w marketing swojego przedsiębiorstwa? Walka o wolność – już niepotrzebna. Miłość? Jeśli nieszczęśliwa, to nie przez podziały społeczne. Uroda świata? Trzeba wyjechać za betonowe miasto. A czy tam spotka się krainę fantazji? Otóż trudno bronić romantycznych wartości w dzisiejszych czasach – ale spóbujcie. Może właśnie w domach z betonu samotność daje znać o sobie? Może bardziej niż kiedykolwiek potrzeba siły wyobraźni i wrażliwości? Sztuka wciąż funkcjonuje – wciąż istnieje poezja. Może to ostatni romantycy mają być obrońcami ludzkości? Skąd w naszych czasach kariera parapsychologii, magii i tym podobnych sfer życia? Trzeba rzecz rozważyć – a po rozważeniu wybrać jedną z bardzo wielu dróg wypowiedzi. Można przytaczać kolejne wartości romantyzmu i sprawdzać je w re- aliach dzisiejszego świata. Można spróbować osadzić w naszym świecie romantycznych bohaterów – dać pole do własnej twórczej wyobraźni. Można zweryfikować ze współczesnością romantyczne konflikty i dylematy. Spróbujcie, chyba że… zgadzacie się z Prusem i uważacie, że nie ma już miejsca dla romantyków. Wówczas pasowałby Wam również taki temat:
,,Moja polemika z dziedzictwem bohaterskich postaw w literaturze romantyzmu.”
Cytaty
O wolności:
Adam Mickiewicz:
Walka o wolność, gdy się raz zaczyna
z krwią ojca spada dziedzictwem na syna
tłum. Byrona
Juliusz Słowacki:
Witaj wolności aniele,
Nad martwym wzniesiony światem (…)
Pierwsze wolności westchnienie
Było i westchnieniem wiary.
Oda do wolności
Cyprian Kamil Norwid:
Wolność w Polsce będzie inna
Nie szlachecko-złota,
Nie słomiana wolność gminna
Od płota do płota (…)
Wolność będzie z dobrej woli
Jak w pieśni rymowej,
Gdzie i z nutą myśl swawoli
I nuta gra słowy.
O miłości
Romantyzm uważa za wartość samo doświadczenie miłości, niezależnie od tego czy przynosi szczęście, czy nieszczęście, a sztuka przedstawia zwłaszcza miłość prowadzącą do zguby. (…) Uznana za najwyższe, i graniczące z ekstazą religijną doświadczenie, niezwykła i święta – przeciwstawia się w ten sposób myśli, która miłość rozumianą jako erotyczne spełnienie, zrównuje z innymi potrzebami człowieka.
Maria Piwińska Słownik literatury polskiej XIX w.
Geneza polskiej estetyki, teorii i krytyki artystycznej okresu romantyzmu wiązała się kilkoma współwystępującymi i wzajemnie powiązanymi czynnikami. Podstawowymi były przeciwstawianie się prądom myśli i sztuki oświecenia (walka z klasykami), inspiracje płynące z zagranicznych wzorów intelektualnych (Niemiec, Anglii, Francji), ówczesna sztuka i życie artystyczne i sytuacja polityczno-społeczna (zabory, klasowy system społeczny).
Maria Gołaszewska Słownik literatury XIX w.
Szaleniec – romantyk jest młody!
,,Albowiem wszyscy pozytywni bohaterowie romantyczni zostali obdarzeni przez twórców najcenniejszymi zaletami młodości.” Idealizacja młodości jest złotą żyłą, która biegnie wzdłuż całego podglebia romantycznych wyżyn i szczytów. Mickie- wicz przyznał młodości pęd do bohaterstwa i zdolność do miłości, która „ogniem zionie”, a Słowacki poszedł mo-że dalej, w zakończeniu V Pieśni Beniowskiego, mówiąc o drogach, na których człowiek może odczuć istnienie Boga, objawił, że Boga można odnaleźć i w uczuć młodości zapachu”
Konrad Górski Słownik literatury XIX w.
Zobacz: