Cierpienia młodego Wertera – Johann Wolfgang Goethe
Powieść w listach
Temat
- miłość romantyczna, nie akceptowana przez świat, prowadząca do samobójstwa;
- bunt i cierpienie wrażliwej jednostki jaką jest Werter;
- weltschmerz (ból świata, choroba wieku) trapiąca młodych epoki.
Co jest ważne:
- Utwór ukazał się w 1774 roku. Wzbudził ogromne zainteresowanie, wręcz skandal, stał się Biblią romantyków – zapoczątkował nowa epokę.
- Goethe ukazał zupełnie nowy rodzaj miłości, nowy rodzaj bohatera – wrażliwego, czułego, cierpiącego na „ból istnienia” (Weltschmerz). Taki bohater na próżno szuka dla siebie miejsca, brzydzi się wszelkimi konwencjami, szablonowymi zachowaniami, całym społeczeństwem.
- Utwór zafascynował młodzież – zaczęto nosić stroje przypominające ubranie Wertera – żółtą kamizelkę i niebieski frak, przez całą Europę przeszła „moda” na samobójstwa.
- Jest to powieść epistolarna – Werter pisze do przyjaciela Alberta, kilka listów adresowanych jest do Lotty i Alberta.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Cierpienia… zawierają ważną kreację bohatera literackiego. Werter staje się wzorem postawy nazwanej od jego imienia – werteryzmu. To człowiek cierpiący, wrażliwy na zło świata, samotny, nie rozumiany.
- Samobójstwo, nieszczęśliwa miłość to cechy bohatera romantycznego, który wykształci się w epoce
- Ważna lektura do tematów dotyczących młodych buntowników z wyboru, rozterek młodości, poczucia bezsensu życia, konfrontacji ideałów z brutalną rzeczywistością i cierpienia.
- Przynosi jedną z pierwszych analiz psychologicznych – Werter opisuje swoje przeżycia, jego listy są różnorodne pod względem formy stylistycznej – od gniewnego bełkotu po poematy prozą, jego nastroje równie zmienne..
- Werter zyskuje miano „książki zbójeckiej„ w Dziadach Mickiewicza – jako lektura zmieniająca życie człowieka.
Giaur – George Byron
Temat
- romantyczna i dramatyczna historia miłosna miłości Giaura – chrześcijanina, innowiercy dla Turków- do Leili, żony baszy Hassana. Zemsta, zbrodnia, niemoc życia bez ukochanej kobiety. Obyczajowość kultury muzułmańskiej.
- Bunt jednostki przeciw prawom obyczajowym.
- Zagadnienie wolności – jednostki i kraju.
Co jest ważne:
- kreacja bohatera – typ byroniczny, dumny, samotny, miłujący wolność, odwrócony od świata. Od niej postawa – byronizm, na wzór postaci literackiej i samego poety – skandalisty, podróżnika, lorda Byrona.
- orientalizm – rzecz rozgrywa się na terenie Grecji okupowanej przez Turcję;
- temat walki o wolność, który podkreślił tłumaczący na język polski Giaura Mickiewicz;
- zagadnienia etyczne; miłość wbrew prawu, dokonanie zemsty, która nie przynosi ulgi;
- nowy gatunek literacki: powieść poetycka.
Co pisać z czym kojarzyć?
- Z Werterem Goethego: obaj mają cechy typowe dla bohatera romantyzmu. . Obydwaj są nadwrażliwi, przeżywają głębokie emocje, zwłaszcza nieszczęśliwą miłość. Obydwaj też są samotni, wyobcowani, ale Giaur podejmuje walkę, a Werter dokonuje samobójstwa.
- Giaur utrwala romantyczny kult miłości, która ma prawo do istnienia ponad konwenansami i normami. Ten motyw powtórzą wszyscy romantycy.
Faust Johann Wolfgang Goethe
Tragedia – pierwowzór dramatu romantycznego
Temat:
- sens ludzkiego życia, wartość wiedzy, odpowiedzialność za własne czyny.
- Historia starca, który rozczarował się do wiedzy książkowej. Przez całe dotychczasowe życie studiował księgi, ale nie znalazł dzięki temu odpowiedzi na najważniejsze pytania: o prawa rządzące człowiekiem, i światem.. Za młodość i nieśmiertelność oddal duszę diabłu.
Co jest ważne:
- Faust powstawał w latach 1768–1832. Goethe pisał go niemal przez całe życie.
- Kreacja bohatera: Faust jest mędrcem, filozofem poszukującym wiedzy absolutnej – ale nade wszystko reprezentantem człowieka zabłąkanego pomiędzy dobrem a złem, diabłem a Bogiem, postawionego wobec zagadki istnienia.
- Pojęcie faustyzmu: pragnienia zdobycia wiedzy za wszelką cenę, marzenie o wiecznej i nieśmiertelności
- Kreacja szatana i cytat: Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła” (antynomia ciemność – światło, nawiązanie do motywu z biblijnej Księgi Rodzaju) oraz: „[Jam] tej siły cząstka mała,/ która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa”.
Co pisać, z czym kojarzyć? .
- z Hiobem. Faust podobnie jak biblijny Hiob – stał się przedmiotem zakładu między Stwórcą a Mefistem. Warunek zakładu jest jeden: Faust musi ciągle szukać. Przegra, jeśli odnajdzie sens życia i powie w samozadowoleniu: „Chwilo trwaj! Jesteś tak piękna!”.
- z Mistrzem i Małgorzatą Bułhakowa – poprzez imiona bohaterów, kreacje szatana, temat.
- Faust to postać historyczna: lekarz i alchemik Johann Faust z Wirtembergii, oskarżony o czary na przełomie XV i XVI wieku.
- Ten dramat romantyczny jest sumą przemyśleń autora, dziełem przede wszystkim filozoficznym.
Dziady – Adam Mickiewicz
Temat
- martyrologia narodu polskiego, miłość, moralność, wybitna jednostka, poeta i poezja, konflikt z bogiem, mesjanizm narodu polskiego;
- problemy dominujące w poszczególnych częściach:
- II – mistycyzm i etyka ludowa (kaplica – przy obrzędzie dziadów);
- IV – miłość (dom księdza, wizyta Pustelnika – Gustawa)
- III – martyrologia narodu polskiego, ocena społeczeństwa, siła poezji.
Co jest ważne?
- Części II i IV ze względu na miejsce powstania zwane są Dziadami kowieńsko-wileńskimi, zaś część III – drezdeńskimi.
- Scena Wielkiej Improwizacji to najważniejszy polski monolog.
- Kreacja bohatera romantycznego: Gustawa-Konrada, który w celi bazyliańskiej przechodzi wielką przemianę wewnętrzną, co odzwierciedla się w napisie na murze: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. Gustaw to tajemniczy duch z II części dramatu i nieszczęśliwy kochanek z części IV.Konrad to poeta, samotnik, buntownik, indywidualista, który jak Prometeusz pragnie poświęcić się dla dobra narodu.
- Profetyzm – widzenie księdza Piotra, któremu dane jest widzieć przyszłość Polski, jako Chrystusa narodów (mesjanizm)
- Ocena i podział polskiego narodu na warstwę patriotyczna, cenna i zdrajców. Słynna metafora lawy.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Skojarz z inną teorią na temat roli narodu polskiego, zawartą w Kordianie Słowackiego.
- Ukształtowany przez Mickiewicza typ bohatera romantycznego na zawsze wpłynął na polska literaturę i stal się punktem odniesienia dla następnych kreacji lub parodii.
- Alina Witkowska nazwała tę część Dziadów „arcywzorem polskiego dramatu romantycznego”. To szczególny utwór – łączy w nim Mickiewicz świat realny i metafizyczny, przeszłość i przyszłość, dobro i zło. Trudno byłoby zresztą znaleźć jakiś romantyczny problem, który nie pojawiłby się w III części Dziadów.
- Przedstawienia Dziadów miały często ogromną siłę oddziaływania – zwłaszcza gdy zbiegały się z trudnym dla Polski okresem – były wielkim wydarzeniem artystycznym, jak słynne Dziady w reż. Konrada Swinarskiego w1968 roku.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
Ostatni polski epos
Temat
- To historia szlacheckiego zajazdu, dawnego sporu i pogodzenia zwaśnionych rodzin Horeszków i Sopliców, które rozegrały się w czasach kampanii napoleońskiej.
- Trzy równoległe wątki: działalność Księdza Robaka, miłosne przygody Tadeusza i historia zamku Horeszków. Mickiewicz napisał Pana Tadeusza na emigracji, tęskniąc ogromnie za krajem. Chciał utrwalić odchodzącą w przeszłość szlachecką rzeczywistość i poruszyć oraz pokrzepić serca Polaków.
- Czas i miejsce akcji: lata 1811-1812, Litwa, dwór Sopliców, zamek Horeszków, zaścianek Dobrzyńskich, karczma.
Co jest ważne?
- Epopeja szlachecka została wydana w 1834 roku w Paryżu. Pan Tadeusz powstał w romantyzmie, w czasach Wielkiej Emigracji. Cel przyświecał Mickiewiczowi jasny – ocalić wspomnienie pięknej i bogatej Polski szlacheckiej, wskrzesić nadziej na odzyskanie ojczyzny.
- Jest to polska epopeja narodowa, sielanka o Polakach, obraz odchodzącej rzeczpospolitej szlacheckiej.
- Daje sentymentalny portret szlachty: mówi o zwyczajach i tradycji narodowej, tęsknocie za rodzinnym krajem, przemianie wewnętrznej bohatera, arkadii ojczyzny dzieciństwa, tęsknocie tułacza – emigranta za ojczyzną, Litwie, historii, miłości i waśniach rodowych.
Co pisać, co kojarzyć?
- Dla potomnych stał się najważniejszą polska lekturą – nazywany biblią domu polskiego.
- Przyniósł wyidealizowany, nostalgiczny portret szlachty polskiej (bohaterem zbiorowym jest właśnie szlachta przedstawiona w sposób zgodny z arkadyjskim obrazem świata).
- ważne są epizody obyczajowe, np.: porządek ustawienia gości na spacerze, obyczaje szlachty zaściankowej, np. nadawanie imion, przydomki czarna polewka jako symboliczna odmowa ręki panny, zajazdu jako metoda rozwiązywania sąsiedzkich nieporozumień.
- Realizm utworu jest pozorny. Mamy do czynienia z obrazem wyidealizowanym, niemalże bajkowym.
- Inne utwory ukazujące (jak i Pan Tadeusz) wyidealizowany, krzepiący serca portret polskiej szlachty, np. Trylogia Henryka Sienkiewicza, czy komedie Fredry.
- W Ferdydurke Witolda Gombrowicza – autor poddaje parodii polską wizję dworu na wzór Soplicowa, schemat miłości Zosi i Tadeusza oraz szlacheckich typów.
- Utwór inspirował innych twórców – Sienkiewicza, malarzy: Wojciecha Gersona (ilustrował poemat) i Maksymiliana Gierymskiego, a także na zasadzie polemiki Gombrowicza.
Kordian – Juliusz Słowacki
Temat
- powstanie listopadowe – przyczyny klęski zrywu;
- dzieje Kordiana – wrażliwego młodzieńca, dojrzewanie bohatera, jego rozczarowanie światem, miłością, próba dopełnienia misji narodowej;
- portret Polaków i polskiego bohatera narodowego.
Co jest ważne?
- Kordian powstał w 1833 roku w trakcie pobytu Słowackiego w Szwajcarii i miał być przede wszystkim próbą odniesienia się do powstania listopadowego, zgłębieniem przyczyn jego klęski oraz polemiką z systemem mitów stworzonych przez Adama Mickiewicza w III części Dziadów i Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
- Mesjanizm historyczny. Polska Winkelriedem narodów – porównanie do szwajcarskiego bohatera, który podczas walki wbił w swą pierś włócznie wroga czyniąc tym samym przejście dla towarzyszy. Jest to wizja podobna i zarazem różna od mickiewiczowskiej. Tak samo obaj wieszczowie widzą idee poświecenia się Polski Europy – lecz Mickiewicz odwołuje się do religii (Chrystus) a Słowacki i historii (Winkelried).
- Ocena powstania – Słowacki potępia przywódców i wylicza ich wady, docenia natomiast patriotyzm młodych, ideę nienawiści do wroga, buntu i spisku.
- Postawa Kordian, który mdleje w progu sypialni carskiej. Jest postacią tragiczną – w tej sytuacji stawia go historia. Jest też reprezentantem polskiej mentalności, niezdolnej do konkretnego czynu, tylko do snucia marzeń.
- Temat poezji i jej roli w życiu narodu. Słowacki uważa ja za skarbnicę narodową, zdolną w przyszłości odrodzić ideę walki o wolność – bo odwołującą się do dawnych wartości. Polemizuje z Mickiewiczem – nie uznaje mesjanistyczne, tyrtejskiej roli poety i poezji.
Co pisać, co kojarzyć?
- Kordian – przechodzi wielką ewolucję, nieustannie się zmienia lub raczej tworzy siebie na oczach czytelnika. Staje się człowiekiem aktywnym, podejmuje konkretne zadanie. Nie jest już skoncentrowany wyłącznie na sobie – chce poświęcić się dla ojczyzny. Ale zadania nie wykona – dlatego, że jest zbyt słaby, niepewny, a także dlatego, że nie można do szlachetnego celu dążyć, postępując niemoralnie (zabójstwo).
- Kordian przenosi się z miejsca na miejsce – jest w Londynie, u papieża, na Mont Blanc…. w utworze jest sporo wątków: miłość, dojrzewanie, niemoralność panujących mesjanizm, spisek, powstanie – jest polskim dramatem romantycznym, drugim, po Dziadach.
- Jego duchowym prototypem jest szekspirowski Hamlet – typ niezdecydowanego, niezdolnego do czynu bohatera.
- zestawienie mesjanizmu mistycznego z historycznym (Polska Chrystusem Narodów Adam Mickiewicz, Dziady – Polska Winkelriedem narodów).
- Ernest Bryll – Lekcja polskiego – Słowacki – to słynne nawiązanie w poezji współczesnej do Kordiana. Poeta przeciwstawia się przeciw romantycznemu mitowi szlachetnego bohatera, który niema mocy czynu.
Nie-Boska komedia – Zygmunt Krasiński
Dramat romantyczny
Temat
- Historia hrabiego Henryka – poety, potem przywódcy arystokratów walce z rewolucjonistami.
- Dwie warstwy znaczeniowe dramatu:
- dramat rodzinny – a w toku rozwoju tego wątku temat poezji i poety oraz problematyka moralną.
- dramat o rewolucji – przedstawione dzieje walki klas obrazują pogląd poety na istotę historii. Krasiński rewolucję potępia jako bunt przeciw starym wartościom, tradycji, religii, etyce.
Co jest ważne?
- Czas powstania: 1835 (po powstaniu listopadowym).
- Tytuł dramatu wyraźnie nawiązuje do Dantego, początkowo jednak dzieło Krasińskiego miało nosić tytuł Mąż. Zmiana tytułu związana jest z przesunięciem punktu ciężkości z tematyki rodzinnej na zagadnienia historiozoficzne.
- Wymiar etyczny: problem walki dobra ze złem, dyskusja o moralnych powinnościach poety, konsekwencjach czynów niemoralnych – buntu, niesprawiedliwości, zdrady małżeńskiej.
- Dzieło zawiera próbę definicji i wytłumaczenia dziejów za pomocą prowidencjalizmu – poglądu, zgodnie z którym o losie jednostek, społeczeństw i świata decydują wyroki Boskie.
- Temat poezji i misji poety: dwie kategorie poetów, jakie się ujawniają w toku akcji:
- poeta przeklęty – to Hrabia Henryk. Nie postępował moralnie, poezja stała się więc jego przekleństwem.
- poeta błogosławiony – Orcio. Rodzi się z darem poezji, postępuje etycznie, poezja jest jego błogosławieństwem.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Literacki prototyp: Boska komedia Dantego – tytuł, próba podjęcia dyskusji o sytuacji człowieka wobec sił wyższych, porównanie rewolucji do piekła dantejskiego, dantejska wędrówka Hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów
- Zestawienie z Kordianem – różne wizje rewolucji, poezji szatana, postaci obłąkanych.
- Skojarz z Uspokojeniem – wierszem Juliusza Słowackiego o rewolucji w duchu filozofii genezyjskiej.
- Skojarz z Przedwiośniem Żeromskiego– późniejszą wizją rewolucji.
Zobacz: