Nie sposób tu wyliczyć wszystkich walorów dzieła ani opisać dokładnie kryteriów, jakie stawia komisja przydzielająca tę słynną nagrodę. Jedno jest pewne: dzieło musi być uniwersalne, musi dotyczyć spraw ogólnoludzkich, podejmować temat ponadnarodowy, nawiązywać do wartości ponadczasowych. I ten warunek książka Reymonta, zwana epopeją chłopską, spełnia nie tylko w skali narodowej – lecz nawet w skali światowej.
Podejmuje bowiem problematykę społeczności chłopskiej, prezentuje całokształt uniwersalnej, „zawieszonej” w czasie wsi, obrazuje mentalność chłopa – nie tylko polskiego. Obraz ten jest wielobarwny, wielostronny i prawdziwy.
Prezentuje nie tylko nędzę wieśniaków (jak np. czynili to Konopnicka, Kasprowicz, Żeromski), lecz cały przekrój zhierarchizowanej społeczności – od bogatych gospodarzy po biedotę w rodzaju Kuby.
Uniwersalne jest także przywiązanie chłopa do ziemi – cenniejszej niż pieniądze – ziemi ojców. Ziemia sama w sobie jest wartością, tradycją i miłością człowieka, który na niej urodził się, wychował, pracuje i umiera. Niezmienny jest związek człowieka z przyrodą – odwieczna zależność, wręcz zespolenie tak wspaniale wyeksponowane w Chłopach. Lecz temat folkloru wsi i chłopa to jeszcze nie wszystko.
Zauważmy, że Reymont tworzy w powieści suwerenne państewko ludzi: napotykamy w nim władcę i jego młodą żonę, „księcia” zabiegającego o sukcesję tronu i o przychylność młodej królowej. Obserwujemy w nim także całą gamę uczuć, zachowań i procesów, od wieków przypisanych człowiekowi i definiujących jego człowieczeństwo: erotyczną skłonność młodych ku sobie, zazdrość wiernej żony i zazdrość starego męża. Te postawy znamy już z mitów greckich i Biblii, z literatury wszystkich epok. Powracają w Chłopach Reymonta – tym jaskrawiej widoczne, że zarysowane w uniwersalnym, bez czasu i bez przynależności – państewku. Dopiero w takiej sytuacji widać prawdę o psychice człowieka – o sile namiętności i tradycji w jego życiu.
Mówiąc o wartościach utworu, należy jeszcze zaznaczyć artyzm kompozycji dzieła. Świetna stylizacja językowa, złożoność gatunkowa, mitologizacja i bogactwo świata przedstawionego – od opisu przyrody po stroje, obrzędy i rekwizyty składające się na obraz wsi – wszystko to sprawia, że przyznanie Nagrody Nobla Reymontowi nie wydaje się dziwne.
Zobacz:
Dlaczego powieść Reymonta Chłopi nagrodzono literacką Nagrodą Nobla?