Legiony Polskie we Włoszech

Wielu polskich patriotów nie pogodziło się z faktem upadku Rzeczypospolitej, usiłując, u boku walczącej z zaborcami Francji, odzyskać niepodległość własnej ojczyzny.

Najbardziej energicznym z nich był generał Jan Henryk Dąbrowski, który po wielu podejściach zdobył zgodę Dyrektoriatu, a potem głównodowodzącego armii włoskiej, generała Bonapartego na utworzenie Polskich Legionów (1797). Wspólnie z Józefem Wybickim – komisarzem cywilnym, oraz grupą patriotycznie nastawionych Polaków przebywających na obczyźnie stworzył polskie jednostki wojskowe składające się z jeńców polskich znajdujących się w austriackiej armii. Wojsko to posiadało, podobnie jak francuska armia, demokratyczny charakter: zabroniono stosowania kar cielesnych, jak też obrażania zwykłych żołnierzy, a oficerowie w wolnym czasie zobowiązani byli do uczenia swych podkomendnych.
Legioniści wzięli udział w kampaniach przeciwko Państwu Kościelnemu i partyzantom w środkowych Włoszech oraz w 1798 roku w krwawych bojach pod Marengo, Trebbią i Mantuą, tracąc do 1799 roku ponad połowę żołnierzy.

Po powrocie Napoleona z Egiptu i zdobyciu przezeń władzy powstała nowa legia, zwana północną, pod wodzą generała Karola Kniaziewicza. Miała ona znaczny udział w zwycięstwie pod Hohenlinden. Jednak pokój lunnevillski (1801), podobnie jak wcześniejszy w Campo Formio, zawarty z Austrią pomijał milczeniem kwestię polską. W wyniku polityki napoleońskiej większość legionistów została wysłana na stracenie: na San Domingo, część pełniła służbę garnizonową we Włoszech, część – rozgoryczona – złożyła dymisję (Kniaziewicz, Godebski, Kosiński).

Księstwo Warszawskie

Pokoje epoki napoleońskiej okazywały się często rozejmami, sytuacja polityczna ulegała ciągłym zmianom. Po rozgromieniu Prus w 1806 roku i opowiedzeniu się po ich stronie Rosji cesarz uświadomił sobie, że przyjdzie mu toczyć ciężką walkę na ziemiach polskich i nieobojętny będzie stosunek mieszkającej tam ludności wobec jego armii.

  • Zawezwanym do Berlina Dąbrowskiemu i Wybickiemu, Napoleon poczynił pewne niezobowiązujące obietnice. Doprowadziło to do powstania w Wielkopolsce i usuwania pruskich garnizonów. Tworzyły się zręby państwowości, powstała 40-tysięczna armia, która wzięła udział w bojach 1807 roku pod Słupskiem, Tczewem, Kołobrzegiem, Gdańskiem i Frydlandem. Pokój tylżycki zawiódł jednak rozbudzone nadzieje. Powstałe Księstwo Warszawskie z ziem trzeciego, drugiego i cząstki pierwszego zaboru pruskiego było raczej państwem kadłubowym. Dodatkowo Napoleon przekazał Rosji okręg białostocki, co dla Polaków stanowiło kolejny cios wymierzony w ich państwowość.
  • Napoleon nadał Księstwu konstytucję opartą na cesarskim kodeksie cywilnym, która między innymi wprowadziła równość wszystkich wobec prawa, znosiła poddaństwo, a głową państwa czyniła króla saskiego. Faktyczna władza spoczywała jednak w rękach ministra wojny, księcia Józefa Poniatowskiego i ambasadorów francuskich. W 1809 roku podczas wojny z Austrią armia Księstwa pod wodzą księcia Józefa samodzielnie wygrała kampanię, w efekcie czego realne stało się powiększenie niemal dwukrotnie państwa o trzeci zabór austriacki. Na największy wysiłek zdobyło się Księstwo w 1812 roku, wystawiając ponad 100-tysięczną armię do walki z Rosją. Zmierzch cesarskich orłów stał się również i tragedią Księstwa, zajętego w 1813 roku przez nacierających Rosjan.

Znaczenie Księstwa Warszawskiego

Francja i Napoleon traktowali sprawę polską instrumentalnie. Poparcie polskiej racji stanu następowało wówczas, gdy nie stało ono w sprzeczności z głównymi kierunkami mocarstwowej polityki Francji. Jednak faktem niezaprzeczalnym pozostaje, że z ówczesnych mocarstw to właśnie Napoleon uczynił najwięcej dla Polski.

Księstwo nie było na pewno państwem suwerennym, raczej bastionem wpływów Francji we wschodniej i środkowej Europie. Za niepodległość należało płacić – gotówką (sławne sumy bajońskie) oraz nadaniami dla francuskich generałów. Istniał również tzw. krwawy podatek, czyli obowiązek dostarczania na fronty walki polskich chłopców, niekoniecznie w imię polskich interesów (walczyli np. na Haiti czy w Hiszpanii).

Księstwo stanowiło jednak zalążek państwowości polskiej, funkcjonowały w nim nasze narodowe instytucje, co posiadało swoje znaczenie w tym smutnym XIX w. Polski wysiłek zbrojny spowodował, że sprawa polska została dostrzeżona na arenie międzynarodowej.