Podobieństwa

Pomiędzy dwoma totalitaryzmami, faszystowskim i komunistycznym, istnieje wiele podobieństw.

  • Obydwie postacie totalitaryzmu z pogardą odrzucały demokrację i parlamentaryzm, prawa jednostki i pluralizm polityczny.
  • W jednym i drugim przypadku partia wraz ze swoim przywódcą sprawowała niepodzielnie władzę nad państwem.
  • Opozycja i wszelkie przejawy buntu były z całą bezwzględnością niszczone. Ten sam los spotykał inne ugrupowania polityczne i społeczne.
  • Faszyzm i komunizm w stalinowskim wydaniu łączyła też rosnąca rola rozbudowywanych służb specjalnych:
    • w Rosji reorganizowano kolejno CZEKA, GPU, OGPU i NKWD,
    • we Włoszech działała OVRA,
    • w hitlerowskich Niemczech – gestapo, SS i SD.
  • Zarówno w Rosji, jak i Niemczech oraz Włoszech następowała ideologizacja życia politycznego, rozwijał się kult wodza i partii.
  • Dla obu systemów życie ludzkie nie stanowiło wartości nadrzędnej, co doprowadziło do eksterminacji przeciwników – prawdziwych bądź urojonych.
  • Oba systemy posługiwały się demagogią, obiecując bardzo wiele w bardzo krótkim czasie. Żerowały na najniższych częstokroć instynktach, choć potrafiły też przyciągać ludzi o dosyć wysublimowanych gustach, niestety, część elit kulturalnych uległa niewyszukanej propagandzie faszystów oraz komunistów.
  • W jednej i drugiej ideologii były ziarna gigantycznego oszustwa, choć chyba większego w przypadku komunizmu. Zbliżał także oba te systemy ekspansjonizm, imperializm, w wypadku sowieckim maskowany internacjonalistycznymi założeniami.

Różnice

Różnice pomiędzy tymi dwoma totalitaryzmami tkwiły w ideologicznych przesłankach.

  • Faszyzm wyrastał ze skrajnego nacjonalizmu – szowinizmu i zakładał walkę ras, komunizm zaś opierał się na marksistowskiej tezie o walce klasowej.
  • Faszyzm, traktując naród jako naturalną, wielką zbiorowość, negował walkę klas, uważając, iż zagraża to jedności narodowej wspólnoty. Rasistowskich kryteriów nie stosowano natomiast w ZSRR.
  • Inny był też stopień kontroli nad gospodarką. W komunizmie stalinowskim państwo pozostawało jedynym pracodawcą i właścicielem dóbr, środków produkcji oraz pełniło rolę ich dystrybutora, w faszyzmie zaś istniała i dobrze rozwijała się gospodarka prywatna, popierana przez władze.
  • Z czasem – potrzeby wojny spotęgowały zakres interwencjonizmu państwowego, ale struktura własności nie została naruszona.
  • Stalin wreszcie potrafił lepiej maskować swoje rzeczywiste cele, intrygi, był zręczniejszym politykiem. Zdolności te wyrobiła w nim prawdopodobnie długa droga do władzy.
    W państwie radzieckim słowa najczęściej oznaczały zupełnie coś przeciwnego niż mówiła dosłowna semantyka językowa:

    • zniewolenie nazywano wolnością,
    • dyktaturę nazywano demokracją socjalistyczną,
    • zbrodnię nazywano eliminacją wrogich elementów,
    • ekspansjonizm nazywano pokojową polityką.

Oblicza faszyzmu były różne. Wariant niemiecki znacznie różnił się od włoskiego, szczególnie do lat 1938-1939. Stopień brutalności, wulgarny antysemicki rasizm, ludobójcza sprawność, to cechy nieobecne długi czas we Włoszech. Pod wpływem nacisków niemieckich i po wybuchu wojny różnice się zacierały, ale i tak faszyzmowi włoskiemu daleko było do wyrafinowanych okrucieństw hitleryzmu, co nie oznacza, że należałoby go rozgrzeszyć z dokonanych zbrodni.

We Włoszech istniały – nieobecne w Niemczech – czynniki i siły społeczne względnie niezależne od władz faszystowskich: Kościół oraz instytucja monarchii.