FIZYKA

Fizyka Dla starożytnych była to nauka zajmująca się zjawiskami i przedmiotami materialnymi, cielesnymi. Fizyka mówi o właściwościach ciał poznawanych doświadczalnie.

FILOZOFIA

Filozofia Ten powszechnie używany termin pochodzi z greki i dosłownie znaczy tyle co „umiłowanie, pragnienie mądrości”. Platon w swoich dialogach pisze, że Sokrates tłumaczył tę postawę tak: „pragnie się tego, czego się nie ma, nie można przecież czegoś chcieć, kiedy się już to ma – skoro więc filozof pragnie mądrości, to nie może być mądry”. Istotą filozofii jest więc właśnie zdanie sobie sprawy z tego, że nic się nie wie, że

FORMA

Forma – jest to kluczowe pojęcie dla zrozumienia twórczości Witolda Gombrowicza. Formą jest wszystko, co zostało narzucone i za pomocą czego człowiek kontaktuje się z rzeczywistością: gesty, sposób bycia, stereotypy kulturowe. Ludzie próbują walczyć z narzuconą im Formą, zwaną „gębą”, ale… „przed »gębą« nie ma ucieczki”. Podobnie jak przed Formą. Chyba że w inną Formę.

FELIETON

Felieton – gatunek publicystyczno-dziennikarski, w którym temat opiera się na jakimś określonym fakcie rzeczywistym, najczęściej natury społecznej, obyczajowej lub kulturalnej. Wykorzystuje elementy prozy epickiej, zwłaszcza opis, opowiadanie, ale nie stroni od form dramaturgicznych, jak dialog. Felieton przedstawiony temat traktuje dowcipnie, niekiedy ironicznie, nie stroni od zwykłej złośliwości, satyry; korzysta także z prawa do fikcji literackiej, która jest tylko jednym ze środków – nie celem. Felieton jest mniejszy rozmiarami i zawsze porusza aktualną problematykę.

FRASZKA

Fraszka – z wł. frasca – drobnostka, drobiazg. Kolejny renesansowy gatunek literacki też wiąże się z Janem Kochanowskim. Termin zadomowił się u nas po opublikowaniu przez niego zbioru drobnych wierszy określonych w tytule jako Fraszki (1584). Utwory o podobnym charakterze wcześniej pisał Mikołaj Rej, ale nazywał je figlikami i nie zaznaczył tak wyraźnie ich cech gatunkowych. Kochanowski zbliżył fraszkę do starożytnego epigramatu (najpierw – napis nagrobny, później – lakoniczny utwór wyrażający w zwięzłej formie bogatą treść), zadbał

FIN DE SIÉCLE

FIN DE SIÉCLE – oznacza „koniec wieku” i jest to nazwa stosowana, podobnie jak → dekadentyzm, schyłkowość do końca wieku XIX. Zawiera treść raczej pesymistyczną, nawiązującą do krańcowości, poczucia beznadziejności i nastroju ludzi końca wieku – fin de siecle’u. Wykładnią poetycką terminu jest wiersz Kazimierza Przerwy–Tetmajera pt. Koniec wieku XIX.

FATUM

FATUM to inaczej los lub przeznaczenie. Starożytni Grecy wierzyli, że człowiek ma z góry zaplanowany los, którego nie da się uniknąć. To, co zrządzili bogowie, musiało nastąpić. Edyp znał swoją przyszłość, przed którą chciał uciec, ale niestety, zgodnie z jego fatum musiała spełnić się przepowiednia wyroczni. Człowiek nie jest w stanie przewidzieć swego losu i nim kierować. Pogląd, który głosi, iż nasze życie jest zaplanowane przez przyczyny pozanaturalne (np. los, bogów, Boga), nazywa się

FARSA

FARSA Farsowy charakter mają liczne seriale, które sprzedają nam w ostatnich latach stacje telewizyjne: Miodowe lata, Graczykowie, Trzynasty posterunek. Ich fabuła nie jest skomplikowana, oglądamy codzienne sprawy zwykłych, czasem śmiesznych ludzi, przerysowanych przeciętniaków rozwiązujących błahe problemy, które dla nich urastają do rangi globalnej katastrofy. Czasem pojawiają się tu elementy groteskowe, nagromadzenie zbyt wielu zbiegów okoliczności. Farsa to odmiana komedii, posługuje się środkami komizmu sytuacyjnego, groteską, karykaturą, pełna jest przejaskrawień, zachowania bohaterów

FABUŁA

FABUŁA – inaczej akcja lub bieg wydarzeń. Fabuła jest cechą gatunków epickich, dramatu i filmu, mówimy: „film fabularny”, gdy, w odróżnieniu od dokumentalnego, posiada on bieg wydarzeń, koleje życiowe postaci, ciąg wydarzeń itp.

FANTASTYKA

FANTASTYKA – cecha pewnego typu twórczości literackiej, bardzo charakterystyczna dla epoki romantyzmu. Mówimy, że wśród cech charakteryzujących literaturę romantyczną prym wiedzie fantastyka – to znaczy, że świat przedstawiony przez tę literaturę zbudowany jest z elementów nierzeczywistych, nadnaturalnych, niepojętych rozumem i nauką (→ irracjonalizm). W utworze fantastycznym realnie funkcjonują stwory nierzeczywiste: gnomy, elfy, diabły itp. Np. postacią fantastyczną jest Goplana z Balladyny Słowackiego, Świtezianka, Rybka z ballad Adama Mickiewicza.

FATALIZM

FATALIZM – jest to wiara w przeznaczenie, w to, że wszystko, co spotyka człowieka jest „zapisane w górze już ustalone, a my wypełniamy tylko ten napisany scenariusz. Ludzi, którzy wyznają taki pogląd nazywa się fatalistami. Fatalizm funkcjonował już w dobie starożytności, a bardzo znanym utworem francuskiej literatury oświeceniowej jest Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota. Z fatalizmem wiążą się także pojęcia „fatum” – czyli los, przeznaczenie. (→ predestynacja.)

FAUSTYZM

FAUSTYZM – (pragnienie wiecznej młodości, przekroczenia ludzkiej natury i protest przeciwko przemijaniu) motyw często pojawiający się w literaturze, nawiązujący do słynnego dzieła Goethego pt. Faust. Tytułowy doktor Faust, rozczarowany ograniczonością zwykłej, ziemskiej wiedzy, zawiera pakt z diabłem, który daje mu młodość i możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni. Stąd motywem faustowskim nazwiemy dążenie człowieka do prawdziwej wiedzy, dotyczącej istnienia, przeznaczenia, Boga, wiedzy wykraczającej poza książki. Jest to również motyw „pertraktowania” z

FILISTER

FILISTER – w epoce Młodej Polski termin ten nabrał szczególnie negatywnego zabarwienia. Oznaczać zaczął, zwłaszcza w oczach poetów i cyganerii artystycznej, wstrętnego mieszczucha, człowieka małostkowego, ograniczonego, bez aspiracji i ambicji. Wcześniej termin miał neutralne znaczenie.

FILOZOFIA GENEZYJSKA

FILOZOFIA GENEZYJSKA – konieczna do interpretacji i zrozumienia poezji genezyjskiej Juliusza Słowackiego, który jest właśnie twórcą filozofa genezyjskiej, zawartej w traktacie Genezis z Ducha. Słowacki zakłada duchową istotę wszelkiego istnienia – czyli, że istotny i prawdziwy jest tylko duch, a materia – to tylko owoc działań ducha, materialna forma. Aby się doskonalić, osiągnąć nowe stopnie postępu, duch musi rozbić starą formę, złożyć z niej bolesną ofiarę – stąd odwieczny konflikt

FRANCISZKANIZM

FRANCISZKANIZM – system filozoficzny, wywodzący się od nauki głoszonej przez św. Franciszka z Asyżu (epoka średniowieczna). Główne założenia św. Franciszka to: miłość do całego świata, wszystkich istot żyjących, ptaków i roślin (słynne są jego kazania do ryb i ptaków). Głosił św. Franciszek ideę ubóstwa i wolności człowieka ubogiego. Był przeciwnikiem ascezy, którą nazwał „dręczeniem brata-ciała”. Nazywany jest też „świętym poetów i poetą świętych”. Piękny utwór literacki pt. Kwiatki św. Franciszka

FRASZKA

FRASZKA – fraszka to gatunek literacki, uprawiany przez wielu poetów, lecz szczególnie istotny przy charakteryzowaniu twórczości Jana Kochanowskiego. Jest to „utworek” krótki, wierszowany, oparty na dowcipnym pomyśle. Przykładem może być fraszka O doktorze Hiszpanie, Raki, Do dziewki Jana Kochanowskiego.

FRENEZJA

FRENEZJA – oznacza entuzjazm, szał, zapał, zatem frenetyczny to gwałtowny, entuzjastyczny, burzliwy. Jako właśnie taki lubił przedstawiać świat Zygmunt Krasiński (np. świat rewolucji w Nie-Boskiej komedii – mieszanina grozy i szaleństwa).

FREUDYZM

FREUDYZM – teoria psychologiczna utworzona przez Zygmunta Freuda a kontynuowana przez jego uczniów (por. → psychoanaliza). Freud – wiedeński neurolog – w poszukiwaniu przyczyn nerwic i kompleksów wyróżnił w psychice ludzkiej trzy warstwy i doszedł do przekonania o ogromnej roli podświadomości człowieka i tkwiących w niej, wciąż tłumionych popędów. Szczególną rolę przypisywał popędowi seksualnemu, który – tłumiony – może być przyczyną chorób nerwowych, problemów, lecz także może „znajdować ujście” w

FUTURYZM

 FUTURYZM – (futurus)– znaczy „przyszły”) jeden z nowych, oryginalnych kierunków w poezji początku XX wieku, który opanował szczególnie Włochy i Rosję. Poeci-futuryści przekreślali przeszłość, cały dotychczasowy dorobek ludzkości, zapatrzeni byli tylko w przyszłość i cywilizację techniczną. Głosili hasło: „Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”, wojnę uważali za „jedyną higienę świata”. Wśród innych pomysłów znajdziemy pogardę dla kobiet, hasło burzenia bibliotek i muzeów oraz nazywanie profesorów i archeologów „gangreną”. Nie