P
PRZYBYSZEWSZCZYZNA – termin ten pochodzi od nazwiska Stanisława Przybyszewskiego, twórcy otoczonego legendą, propagującego najbardziej skrajne i kontrowersyjne założenia modernizmu. Przybyszewszczyzna – to zestaw poglądów Przybyszewskiego, lecz także „moda na Przybyszewskiego” – czyli analogiczny styl bycia, wyznawanie głoszonych przez Przybyszewskiego twierdzeń, propagowanie jego twórczości. Przybyszewszczyzna kwitła w epoce Młodej Polski, zwłaszcza w Krakowie, lecz wraz z końcem epoki zgasło zafascynowanie osobowością tego twórcy. Była to legenda „kapłana sztuki”, który zachwycał, gorszył
Perswazja – działanie impresywne, odwołujące się przede wszystkim do uczuć słuchaczy, mające najczęściej na celu przekonanie ich do stanowiska autora i narzucenie im poglądów autora.
Tercyna – strofa trzywersowa rymowana aba bcb, najczęściej pisana 11-zgłoskowcem lub 13-zgłoskowcem. Jest składową częścią sonetu, w którym trzecia i czwarta zwrotka (tercyny właśnie) mają zazwyczaj charakter refleksyjny.
Piosenka – gatunek w poezji niepoddany rygorom i konwencjom. Składa się najczęściej ze strofek, może zawierać refren. Gwarantuje ściślejszy i bardziej bezpośredni kontakt z odbiorcą niż wiersz. Jest wygodna dla prezentowania bardzo różnorodnej tematyki – piosenki Edwarda Stachury.
Poemat – zwykle dłuższy, wierszowany utwór poetycki o charakterze epickim lub epicko-lirycznym. Nowoczesny poemat (np. Spadanie Tadeusza Różewicza) może być pisany wierszem białym, bezrymowym, zawierać odniesienia do filozofii czy polityki.
Przemilczenie – jest to pozostawienie fragmentu tekstu jako „pustego miejsca”, którego sensu czytelnik powinien się domyślić na podstawie kontekstu. Techniką tą posługiwał się m.in. Norwid.. Polega na pozostawieniu pustego miejsca (Norwid zaznaczał je myślnikami lub kropkami) po jakimś wersie lub nawet między słowami jednego wersu. Ta technika sugeruje istnienie znaczeń „między” lub „ponad” słowami. Jest to technika bardzo nowoczesna, pozostawiająca czytelnikowi możliwość dopełnienia tekstu, zmuszająca wręcz czytelnika do aktywnego współtworzenia
Patos – to przedstawienie w literaturze i sztuce zjawisk o wyjątkowej wadze i wielkości, silnie nacechowanych uczuciowo (np. rozpacz), w sposób podniosły, wywołujący u odbiorcy wzburzenie i poruszenie.
Pozytywizm – jest to okres w dziejach literatury polskiej przypadający na lata 1864–1890. Temu okresowi nadało charakter wystąpienie pokolenia urodzonego w latach 40. XIX w., zwłaszcza wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (takich jak Aleksander Świętochowski – zwany papieżem pozytywizmu, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus). Nazwa pochodzi od systemu filozoficznego Augusta Comte’a, który dążył do tzw. wiedzy pozytywnej, która mogłaby służyć poznawaniu prawdy życia. Był to przede wszystkim ruch umysłowy, ale o szerokim programie społecznym. Jego
Powieść polifoniczna (wielogłosowa) – u źródeł utworu polifonicznego jest muzyka – utwór wielogłosowy, w którym każdy głos w chórze lub w orkiestrze jest samodzielny i równouprawniony wobec pozostałych. Ta technika muzyczna polega na równoczesnym prowadzeniu dwóch lub więcej linii melodycznych. Zbrodnia i kara Dostojewskiego jest klasycznym przykładem powieści polifonicznej (na nowatorstwo jej konstrukcji wskazał Michaił Bachtin, rosyjski teoretyk literatury). Owo nowatorstwo polega na wielogłosowości struktury artystycznej; żaden z głosów bohaterów nie może sobie rościć pretensji do roli
Powieść historyczna – taka, która na tle wydarzeń historycznych przedstawia wątek relacji między poszczególnymi bohaterami – fikcyjnymi i historycznymi. Powieść Sienkiewicza jest syntezą typu dokumentarnego (pisanego na podstawie źródeł i dokumentów) i typu walterskotowskiego (żywa akcja romansowa). Sienkiewicz połączył obie metody pisarskie.
Powieść modernistyczna – gatunek, który odszedł od modelu powieści realistycznej. Taki utwór składa się ze scen, epizodów, ma dość luźną kompozycję, w odróżnieniu od powieści dojrzałego realizmu, które prezentowały bohaterów bardzo szczegółowo i dokładnie oraz zachowywały chronologię i logiczny układ zdarzeń. W powieści modernistycznej natomiast pozornie niewiele znaczącemu wydarzeniu można poświęcić wiele uwagi, np. w Ludziach bezdomnych całkiem sporo miejsca zajmuje spotkanie Judyma ze swawolnym Dyziem, czyli małym łobuzem. Niektóre
Poezja metafizyczna – jest to nurt angielskiej poezji XVII w. Jej najbardziej znani reprezentanci to John Donne, George Herbert, Richard Crashaw. Była to poezja intelektualna, erudycyjna, wyrosła z barokowego niepokoju i atmosfery niepewności typowej dla tej epoki. Poeci ci wykorzystywali niezwykłe skojarzenia, nawiązywali do kultury, nauki i sztuki. Ważnym tematem w poezji twórców metafizycznych był Bóg – przykładem mogą być Sonety święte Johna Donne’a. W liryce polskiej nurt poezji metafizycznej reprezentowali Mikołaj Sęp-Szarzyński, Daniel Naborowski,
Poezja ziemiańska – obok poezji metafizycznej i poezji dworskiej, jeden z nurtów artystycznych polskiego baroku. Poezja ziemiańska, jak można się domyślać, lansowała ideał ziemianina – dobrego szlachcica, patrioty. Jej tematyka to głównie sprawy kraju. Nie była ona tak wyrafinowana i nie posługiwała się tak wyszukanymi środkami, jak poezja metafizyczna czy dworska, gdyż autorzy ziemiańscy nie byli aż tak wykształceni i bywali w świecie.
Powieść awangardowa – odmiana powieści, która narodziła się w XX w. Zupełnie inna od powieści realistycznej. Oto jej cechy – na przykładzie Ferdydurke: autotematyzm, rozważania o istocie twórczości, sposobie pisania; celowo sztuczny język, nieprzezroczysta narracja; posługiwanie się groteską jako zasadą konstrukcyjną świata przedstawionego; odrzucenie realizmu (jakim cudem 30-latek mógłby trafić do szkoły?!); intertekstualność; parodia; synkretyzm rodzajowy; koncepcja pisania jako gry.
Proza poetycka – typ utworów prozaicznych o charakterze refleksyjnym, liryczno-opisowym lub o prostej kompozycji fabularnej w sferze stylu bliskich mowie poetyckiej: odznaczających się bogactwem metaforyki i zagęszczeniem innych figur poetyckich, nagromadzeniem osobliwego słownictwa, szczególnym uformowaniem zdaniowym, wyraźną rytmizacją. Warto zapamiętać ten termin – w dorobku Herberta znajdziecie olbrzymią ilość utworów pisanych właśnie prozą poetycką.
Poezja lingwistyczna – nurt w poezji współczesnej, awangardowy i eksperymentalny, zwracający uwagę na wieloznaczność wypowiedzi słownych, grę słów. Poeci tego nurtu mieli bardzo twórczy i niepokorny stosunek do języka. Chodziło nie tylko o czystą zabawę formą, radość tworzenia, ale także o rozbijanie pewnych utartych schematów i konwencji językowych. Najwybitniejsi przedstawiciele tego nurtu: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz.
Powieść parabola – inaczej: przypowieść. W tym gatunku losy bohaterów i ukazywane zdarzenia nie są ważne ze względu na swoje cechy jednostkowe, lecz z uwagi na swój uniwersalny, ogólnoludzki sens. Popularna w XX w. Jej twórcą jest Franz Kafka (Proces, Zamek), jej cechy ma Dżuma Alberta Camusa, Folwark zwierzęcy George’a Orwella i opowiadanie Ernesta Hemingwaya Stary człowiek i morze.
Parnasizm – kierunek w poezji francuskiej w II połowie XIX wieku. Dążył do wirtuozerii, charakteryzował się klasyczną formą, chłodem i intelektualnym obiektywizmem. Termin pochodzi od tytułu wyboru wierszy różnych poetów (antologia), który ukazał się w Paryżu w 1866 r. (Parnas współczesny; autorzy: Charles Marie René Leconte de Lisle, Stéphane Mallarme). Tematyka: starożytność, historia, mitologia. Forma: wyszukane strofy, kunsztowne rymy, wirtuozeria słowa, kult „sztuki czystej” (u twórców młodopolskich pojawi się później jako „sztuka dla
Teza – założenie, powzięte z góry twierdzenie, które trzeba udowodnić. Stanowiła nieodłączny element utworów pozytywistycznych, jej udowodnieniu nierzadko służyła akcja całego utworu (np. losy bohaterów Nad Niemnem są ilustracją tezy, że tylko praca nadaje życiu sens, aby naród był szczęśliwy, musi ją wykonywać zgodnie i harmonijnie niczym jeden organizm). Poprzedniczką XIX-wiecznych powieści tendencyjnych (wyrażających tendencje filozoficzne swoich czasów, np. Pan Graba, Marta, Pamiętnik Wacławy Elizy Orzeszkowej) była oświeceniowa powieść dydaktyczna (np. Pan
Powieść – popularny dziś gatunek literacki ukształtował się dopiero wtedy, gdy wyczerpały się możliwości rozwoju innych form narracyjnych: poematu epickiego oraz pełnego przygód i fantastyki barokowego romansu (wiek XVIII). W przeciwieństwie do niego powieść jest silnie osadzona w realiach ówczesnego życia, choć niekiedy zawiera elementy utopijne. Mimo obecności gatunku termin pojawił się dopiero w XIX w., do tego czasu używano słów: „przypadki”, „awantury”, „historie”. Pierwsze powieści europejskie: Daniel Defoe Przypadki Robinsona Cruzoe, Jonathan Swift
