P
PREROMANTYZM „zapowiedź romantyzmu”. Mianem preromantyzmu określamy zespół tendencji, poglądów, które pojawiły się w Europie w II połowie XVIII wieku, sprzecznych z założeniami klasycznymi, jakby przygotowującymi nadejście epoki romantyzmu. Preromantyzm znajdował realizację głównie w rozprawach teoretycznych, odnoszących się krytycznie do ustaleń epoki poprzedniej, a preferujących jako temat dla literatury sferę uczuć ludzkich. Preromantyzm zwrócił się do epoki średniowiecza (→ gotycyzm) i do twórczości Szekspira (→ szekspiryzm). Preromantyzmem możemy nazwać np. wczesną
PROFETYZM – prorocze przewidywanie przyszłości, zdolność niedostępna zwykłym ludziom, dana przez Boga wybranej jednostce. W takiej formie profetyzm pojawia się m.in. w Biblii. Pojawiał się zwykle w przełomowych momentach dziejowych. Literatura profetyczna – to literatura zawierająca proroctwa dotyczące przyszłości, w Polsce rozkwitła w dobie romantyzmu. Bardzo często w tekstach profetycznych posługiwano się stylizacją biblijną. Największe nasilenie tej tendencji nastąpiło w romantyzmie (np. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza), w związku z
PROMETEIZM – postawa człowieka, który na wzór Prometeusza poświęca się dla dobra ogółu: narodu, państwa, grupy społecznej – nawet wbrew nakazom Boga. Mitologiczny Prometeusz ukradł Bogom z Olimpu ogień i podarował go ludziom, za co został okrutnie ukarany: przykuty do skały na Kaukazie, a orzeł wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeizm stał się postawą modną w epoce romantyzmu; stał się cechą przypisaną bohaterowi romantycznemu, zbuntowanemu przeciwko Bogu i pragnącemu poświęcić
PROROCTWO – przewidywanie przyszłości, wizje jasnowidzów lub wybranych jednostek (por. → profetyzm). W wizjach proroczych człowiek dopatruje się głosu Boga, który pragnie przemówić do ludzi. Proroctwa zawarte są w Biblii a także w literaturze świeckiej: np. romantycznej. Proroctwa charakteryzują się podniosłą stylistyką a także nagromadzeniem symboli, gdyż sens proroctwa nigdy nie jest podany wprost, wymaga „odczytania” ukrytego znaczenia znaków.
PROWIDENCJALIZM – przekonanie, iż historia jest wyłącznie wynikiem wyroków boskich a nie sferą ludzkiego działania. Bez względu na poczynania człowieka, na jego plany i precyzję ich wykonania – finał danego wydarzenia musi być zgodny z wolą Boga. Pogląd taki prezentuje w Nie-Boskiej komedii Zygmunt Krasiński. Ukazuje wizję abstrakcyjnej rewolucji – walki arystokratów z ludem – twierdzi, że „zło walczy ze złem”. Śledząc akcję dramatu, widzimy, że zwyciężają rewolucjoniści – lecz
PRYSZCZACI – takim mianem określa się grupę pisarzy, którzy w okresie powojennym, na przełomie lat 40. i 50. wystąpili z aktywnym programem, popierającym władzę ludową w duchu → socrealizmu. Twórczość miała, według manifestów Pryszczatych, krzewić ideały socjalizmu, zwalczać wroga klasowego, podejmować problematyką produkcyjną i agitacyjną. Grupa ta szybko zakończyła swój żywot – ok. roku 1956. Należeli do niej: Wiktor Woroszylski, Witold Wirpsza, Andrzej Braun, Tadeusz Konwicki, Witold Zalewski i Tadeusz
PRZEDBURZOWCY – nazwano tak grupę pisarzy i krytyków, skupionych wokół „Dziennika Literackiego” na przełomie lat 50. i 60. XIX w. we Lwowie. Należeli do niej: Michał Bałucki, Józef Narzymski, Teodor Tomasz Jeż. Twórcy tej grupy łączyli ideologię romantyzmu z pozytywistyczną tendencją, nawiązywali do twórczości Juliusza Słowackiego a przy tym propagowali literaturę zaangażowaną w sprawy kraju. Nazwa „Przedburzowcy” jest adekwatna do czasu, w którym działała grupa – przed „burzą”, czyli przed
PRZERZUTNIA – środek poetycki stosowany w poezji. Polega na tym, że wers nie równa się zdaniu, lecz wyraźnie zdanie zostało przerzucone (zgodnie z nazwą terminu) do drugiego wersu, a nawet do następnej zwrotki. Oto przykład: Ponieważ wszystkie w oczach dziewczyny pociechy, czemuż muszę od nich stronić? Czemuż zaś na te narażam się oczy? (Jan Andrzej Morsztyn – Cuda miłości) Przerzutnia uderza tym bardziej, że całostka zdania, rozłożona na dwa wersy
PRZEZROCZYSTA NARRACJA – jest to taki typ narracji, która prezentuje czytelnikowi świat przedstawiony powieści, lecz jest niezauważalna – na wzór ekranu, który umożliwia oglądanie obrazu, lecz sam jest przezroczysty. Gdybyśmy np. mieli telewizor z różowym ekranem – widzielibyśmy świat filmu w tej barwie, gdy narrator upiększa swoją wypowiedź, dodaje własne opinie – wówczas widziany świat powieściowy przez pryzmat narracji – już nie przezroczystej, a subiektywnej. Narracja przezroczysta to „czysty ekran”
PRZYPOWIEŚĆ – zwana także parabolą – jest to utwór, w którym treść, akcja i postacie nie są ważne ze względu na siebie, lecz na treść, którą symbolizują, są bowiem tylko ilustracją uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Ażeby prawidłowo zinterpretować przypowieść, należy rozszyfrować ukryte znaczenie jej elementów. W Biblii przypowieść jest formą uprzywilejowaną. Przypomnijmy przypowieść o siewcy, który rozsiewał ziarno, a ono padało na różny grunt. Jest jasne dla odbiorcy, że jest
PSYCHOANALIZA – głośny i w pewnym sensie rewolucyjny kierunek w psychologii i filozofii początku XX wieku (por. → freudyzm, → archetyp). Twórcą psychoanalizy jest Zygmunt Freud – wiedeński neurolog, który odkrył konieczność wgłębienia się nie tylko w tę sferę własnego „ja”, którą człowiek sobie uświadamia. Freud twierdził, iż poza świadomością w psychice człowieka istnieją jeszcze warstwy podświadome, sfery, których istnienia sobie nie uświadamiamy, a które ujawniają się np. w snach,
PSYCHOLOGIZM – nurt w literaturze XX wieku, dotyczący prozy, dramatu, który prezentuje bohatera w kategoriach psychologicznych, rozpatruje motywacje psychologiczne czynów postaci, analizuje jej życie wewnętrzne, kompleksy, ukryte namiętności. Powieść, której cechą jest psychologizm skonstruowana jest często w oparciu o wspomnienia, skojarzenia, monolog wewnętrzny, marzenia senne. Za twórcę nowoczesnego psychologizmu uważa się Marcela Prousta, autora słynnego cyklu powieściowego pt. W poszukiwaniu straconego czasu.
PUBLICYSTYKA – dział piśmiennictwa, obejmujący wypowiedzi (artykuły, komentarze, teksty polemiczne) na aktualne tematy w dziedzinie polityki, kultury, spraw społecznych itp, wygłaszane publicznie lub ogłaszane w prasie, radiu, telewizji. . W skład publicystyki wchodzi szereg gatunków dziennikarskich, takich jak: felieton, reportaż, artykuł. Publicystyka wykracza poza poinformowanie czytelnika o danych faktach, poddaje podjęty temat „obróbce” – tzn. prezentuje punkt widzenia autora lub dodaje wyjaśniający komentarz, analizę. Narodziła się wraz z powstaniem prasy (na świecie
PYTANIE RETORYCZNE – jest to takie pytanie, które stawia się dla efektu wypowiedzi, a odpowiedź na nie jest jednoznaczna – wynika z całości przemowy lub zaraz jest podana, albo jest jasna i oczywista w świadomości odbiorcy. Pytanie retoryczne jest jedną z figur retorycznych, używa się go w przemówieniach po to, by zaangażować uwagę słuchaczy i podkreślić ich obecność – jako adresatów pytania. Przykład: „Czy ktokolwiek nie wie o istnieniu za
