PERSONIFIKACJA – uosobienie, czyli nadanie przedmiotom martwym, a także zwierzętom cech typowo ludzkich. Mogą być także przedstawione jako ludzie pojęcia abstrakcyjne, zjawiska natury itp. Przykładem personifikacji są określenia typu: chmura płacze, roześmiało się niebo itp.
PERYFRAZA (omówienie) – to rodzaj metafory polegający na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez charakterystykę pośrednią, lub metaforę. Np. zamiast: „Jan III Sobieski” – „zwycięzca spod Wiednia”; zamiast: „Adam Mickiewicz” – „autor Pana Tadeusza”; zamiast: „szkoła” – „przybytek wiedzy” Peryfrazy używa się w celach artystycznych, wyeliminowania powtórzeń tego samego określenia, urozmaicenia stylistycznego, kiedy nie zna się nazwy danej rzeczy, albo gdy nie chce się danego słowa wymówić.
PĘPEK METAFIZYCZNY – jest to pojęcie wymyślone przez Witkacego i odgrywające znaczną rolę w jego filozofii (porównaj. → czysta forma). Artysta o renesansowej osobowości i indywidualista, jakim był Witkacy, określił w taki – kpiący nieco z powagi terminów filozoficznych – sposób, pierwiastek, który tkwi w każdym człowieku, pierwiastek metafizyczny. Z natury człowieka wynika metafizyczny niepokój, stawianie pytań Życiu, poczucie zagadki i dziwności życia, niesamowitość istnienia, czyli – tkwiący w każdym
POEMAT DYGRESYJNY – gatunek charakterystyczny dla romantyzmu, uprawiany także w epokach późniejszych. Jest to obszerny, wierszowany utwór, który zawiera fabułę, lecz dużo istotniejsze od wydarzeń i bohatera są – dygresje licznie wstawiane do tekstu przez narratora, prezentujące jego punkt widzenia, poglądy, czasem krytykę swoich współczesnych. Przykładem może być Beniowski Juliusza Słowackiego, poemat, w którym od początku autor sugeruje, że dzieje Beniowskiego, zresztą barwne i emocjonujące, są tylko pretekstem do snucia
POEMAT HEROIKOMICZNY – gatunek uprawiany już w starożytności, a będący parodią → eposu bohaterskiego (heroicznego). Istota gatunku wynika nawet z nazwy: jest to poemat hero (bohaterski) i komiczny – czyli śmieszny. Oparty jest na sprzeczności pomiędzy formą: patetycznym stylem, kompozycją, podniosłym nastrojem eposu, a błahą, czasem przyziemną tematyką. Na zderzeniu „treści” i „formy” rodzi się komizm, a często także satyra. Pierwszy poemat heroikomiczny (Batrachomyomachia), parodiujący konwencję eposu homeryckiego i naśladujący
Poeta doctus – czyli poeta uczony. To termin pochodzący z odrodzenia, oznacza on twórcę o dużej erudycji, wiedzy dotyczącej kultury i literatury antycznej, Biblii, nowinek literackich. Taki poeta powinien być oczytany, znać dzieła swoich poprzedników, ale także… mieć dużo wiadomości pozaliterackich. Nie dostarczał on odbiorcom samej rozrywki, lecz przekazywał ważne refleksje o kondycji człowieka, jego relacji z Bogiem itd. Jan Kochanowski to klasyczny przykład poety doctusa w literaturze polskiej, m.in. dlatego że przetłumaczył biblijną Ksiegę
POETYZM – jest to wyraz lub zwrot charakterystyczny dla poezji, w mowie potocznej raczej nie jest używany i wszyscy użytkownicy języka kojarzą go ze stylem artystycznym. Przykłady: purpura, kobierzec, błonie, szaty, itp.
POEZJA TYRTEJSKA – patrz → tyrteizm.
POINTA – sedno, sens, istota jakiegoś utworu, dowcipu, celnej wypowiedzi, może to być – koncept, → paradoks, odwrócenie sytuacji wyjściowej, nośne znaczeniowo rozwiązanie akcji, zaskoczenie odbiorcy, dobitne zakończenie utworu.
POKOLENIE „WSPÓŁCZESNOŚCI” – generacja poetów, pisarzy, krytyków, skupionych po roku 1956 wokół czasopisma literackiego pt. „Współczesność”, będącego trybuną twórców, którzy w epoce odwilży doszli do głosu. Urodzeni w latach trzydziestych, odegrali istotną rolę w literaturze powojennej. Do grupy zwanej pokoleniem „Współczesności” należą: Ernest Bryll, Stanisław Grochowiak, Marek Nowakowski, i inni.
POLISYNDETON – środek stylistyczny, polegający na powtórzeniu na początku wersów tego samego spójnika. Np: I przyszedł… I przyniósł… I odejść nie chciał…
PORÓWNANIE HOMERYCKIE – szczególny rodzaj porównania, praktykowany przez Homera, widoczny i charakterystyczny dla eposu homeryckiego. Tak jak w zwykłym porównaniu istnieją tu dwa człony: porównywany i ten, do którego porównujemy, połączone spójnikiem jal, jakoby, jakby lub niby. Cechą porównania homeryckiego jest to, że drugi człon (to coś, do czego porównujemy) jest bardzo rozbudowany, wręcz stanowi małą scenkę fabularną epizod. Przykładem może być początek pojedynku Hektora z Achillesem, porównany do walki
Powiastka filozoficzna – gatunek prozatorski uformowany w dobie oświecenia, kojarzy się zwłaszcza z nazwiskiem Woltera i Diderota (→ encyklopedyści), którym służył do popularyzowania racjonalizmu, uprawiania krytyki i szerzenia ideałów oświeceniowych. Istota powiastki filozoficznej polega na tym, że świat przedstawiony ma ilustrować dany morał lub tezę głoszoną przez autora, czego ten zresztą wcale nie ukrywa… Fabuła i postacie mają tu jedynie wartość pretekstu, często traktowanego żartobliwie. Przykładem powiastki filozoficznej jest Kandyd
POWIEŚĆ POETYCKA – jest to gatunek charakterystyczny dla epoki romantyzmu. łączy on w sobie pierwiastki epickie (powieść) i liryczne (poetycka). Jest to utwór wierszowany, zawiera pełną tajemnic, dramatyczną akcję, przedstawioną przez narratora w sposób subiektywny, ukazujący własne uczucia. W powieści poetyckiej zachodzi zjawisko inwersji czasowej, wydarzenia nie są podane po kolei, związek pomiędzy nimi jest niejasny. Wybitnym twórcą powieści poetyckiej był George Byron, który ustanowił charakterystyczny dla gatunku typ bohatera
Powieść paraboliczna – powieść, która oprócz warstwy fabularnej, dosłownej, zawiera głębszy sens, uniwersalną prawdę o człowieku i jego kondycji. Parabola (przypowieść) jest to dydaktyczny utwór epicki, w którym postacie i fabuła są schematyczne i typowe, podporządkowane funkcji alegorii lub symbolu. W paraboli ważniejsze od bohaterów i zdarzeń są ogólne prawdy moralne, religijne, egzystencjalne itd., które są w niej zawarte. Parabola ma co najmniej dwa poziomy: dosłowny (świat przedstawiony) i ukryty
PRACA ORGANICZNA – hasło polskich pozytywistów, związane z założeniem (→ organicyzmu). Głosili oni konieczność pracy nad każdym członem organizmu, jakim jest społeczeństwo, gdyż każda część jest równie ważna i potrzebna innym. Praca oznacza tu reformowanie, uświadamianie i oświecanie całego „organizmu” – np. warstw niższych potrzebujących pomocy ludzi światłych, lecz także uzdrawianie zepsutych moralnie chorych warstw wyższych.
PRACA U PODSTAW – hasło pozytywistów polskich, nawołujące do zainteresowania się warstwami niższymi na wsiach i w miastach. „Podstawami” nazywano właśnie te warstwy – lud, który wymagał opieki i oświecenia ze strony warstw wykształconych. Pozytywiści obarczali pozostałą część społeczeństwa odpowiedzialnością za stan „podstaw” i widzieli konieczność pracy nad nimi (porównaj → praca organiczna). Ten postulat bardzo widoczny jest zwłaszcza w Szkicach węglem Henryka Sienkiewicza. Gdyby Rzepowie umieli czytać… nie doszłoby do
PRAGMATYZM – prąd filozoficzny końca XIX wieku, powstały w Ameryce, preferujący praktyczny sposób myślenia i działania. Pragmatyści głosili potrzebę „zbliżenia filozofii do życia”, traktowania działań ludzkich i myśli filozoficznej w sposób praktyczny, sprawdzania czy dane twierdzenia mają praktyczną przydatność. William James, twórca tego kierunku głosił, że ludzkie poznanie i nauka mają czysto praktyczny charakter.
PRAKTYCYZM – jest to postawa, która pomija wagę i rolę teorii w działalności człowieka, traktuje i ocenia wszelkie zjawiska tylko z punktu widzenia ich użyteczności, praktyczne zastosowanie jest tu jedynym kryterium oceny.
PREDESTYNACJA – oznacza „przeznaczenie” (porównaj → fatalizm). Jest to teoria, wg której człowiek żyjąc, realizuje ustalony z góry scenariusz, jego czyny są określone, a decyzja w sprawie zbawienia lub nie – już zapadła. Teorię predestynacji głosił odłam religijny doby reformacji, zwany → kalwinizmem.