P
Pieśń – termin automatycznie kojarzy się z polskim odrodzeniem i wydanym w 1586 r. zbiorem pieśni Jana Kochanowskiego Księgi dwoje. Faktycznie, poeta przyswoił naszej literaturze gatunek, który na świecie miał już bogatą tradycję, stanowił bowiem najstarszą odmianę poezji lirycznej (oddającej wewnętrzne przeżycia człowieka). W starożytności pieśni były początkowo częścią zbiorowych obrzędów (np. religijnych), wykonywano je z muzyką, towarzyszył im taniec. Usamodzielniły się na przełomie IV i III w. p.n.e., a ich prawdziwym mistrzem był Horacy. Nadając zbiorowi swych
Psalm – z gr. psalmos – dźwięk instrumentu. Liryczna pieśń religijna o charakterze modlitewno-dziękczynnym wywodząca się ze Starego Testamentu. Psalmy kierowane są do Boga, odbiorcy próśb, podziękowań i pochwał. Tradycyjne psalmy biblijne przypisywano królowi Dawidowi. W Piśmie Świętym występują różne rodzaje psalmów: błagalne, dziękczynne, żałobne, królewskie, pokutne.
Prorok – z gr. prophetes, od pro – przed lub w imieniu + phemi – ja mówię – ten, który przemawia w imieniu Boga. W Starym Testamencie tak nazywano męża, który przemawiał w imieniu Boga. W tym znaczeniu prorokami nazywano Abrahama i Mojżesza. W Nowym Testamencie prorokami nazywano ludzi powołanych przez Boga do spełnienia konkretnej roli, np. Jan Chrzciciel miał zwiastować przyjście Mesjasza. Jezusa nazywano prorokiem, a on sam mówił o sobie „Żaden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczyźnie.”
Pasja – łacińskie passio – cierpienie. Obraz męki Chrystusa; pojawia się jako temat dzieł literackich, plastycznych, muzycznych (np. Jana Sebastiana Bacha).
Parenetyczna literatura – (gr. parainesis – pouczenie) dzieła kształtujące i upowszechniające wzory postępowania związane z pełnieniem określonej roli społecznej. W starożytnej Grecji dotyczyła przede wszystkim ról „władzy” i obywatela; w Rzymie – gospodarza-rolnika, wojskowego, trybuna, konsula, mówcy. W średniowieczu bardzo rozpowszechniono ideał władcy, świętego i rycerza. Do klasyki gatunku należą utwory renesansowe: Książę Niccola Machiavellego i Dworzanin Baltazara Castiglionego sparafrazowany przez Łukasza Górnickiego w Dworzaninie polskim. Wybitnym osiągnięciem jest też Żywot człowieka
Postmodernizm – nazwa ogółu tendencji w kulturze europejskiej i amerykańskiej obecnych w ostatnim trzydziestoleciu XX wieku i u progu naszego stulecia. Pojęcie trudne do zdefiniowania. Postmodernizm cechuje: współistnienie elementów kultury wysokiej i masowej, negowanie wszelkich możliwych systemów wartości (tzw. brak centrum), zabawa formą, traktowanie sztuki jako gry, eksponowanie związków między tekstami kultury (intertekstualność). Tendencje postmodernistyczne obserwujemy w sztuce, filozofii (Jacques Derrida), literaturze (Umberto Eco). Na świecie chaos, upadają wartości, kultura
POLEMIKA Twoja koleżanka opublikowała w prasie artykuł o dyskryminacji kobiet. Ty uważasz, że to mężczyźni są dyskryminowani, więc napisałeś tekst polemiczny. Polemiki zdarzają się w polityce, nauce i oczywiście w literaturze. Polemika musi odbywać się na forum publicznym – nie będzie polemiką twoja kłótnia z kumplem. Najsłynniejszą literacką polemikę uprawiali dwaj nasi romantyczni wieszczowie: Mickiewicz i Słowacki. Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie zaproponował ideę walki, z którą polemizuje Juliusz Słowacki w Beniowskim: Wallenrodyczność, czyli wallenrodyzm, Ten zrobił wiele dobrego – najwięcej!
Pleonazm (od gr. pleonasmós nadmiar) — typ błędu słownikowego polegający na niepotrzebnym uzupełnieniu (określeniu) jakiegoś wyrażenia lub wyrazu wyrazem, który powtarza jego treść. Przykłady: bardziej weselszy, cofać się do rytu, akwen wodny, kontynuować dalej.
Uzus – powszechny zwyczaj językowy będący podstawą normy językowej. Uzus jest szerszy od normy (bo obejmuje to, co naprawdę w języku istnieje, także np. błędy językowe czy wyjątki). Kryterium uzualne (czyli inaczej powszechności użycia) jest ostateczną instancją przesądzającą o poprawności jakiegoś słowa czy konstrukcji.
Puryzm językowy – skrajna postawa wobec języka polegająca na przesadnej dbałości o jego czystość. Puryści dążą do usunięcia z języka wszelkich zapożyczeń (czasem nawet tych, które już dawno się przyjęty!) i elementów nietradycyjnych. Całkowitym przeciwieństwem puryzmu jest przesadny liberalizm – także skrajna postawa akceptowania wszystkiego, co się w języku dzieje (również np. przesadnej ekspansji zapożyczeń).
PALINODIA – jest to taki utwór, w którym autor odwołuje inny – wcześniej opublikowany – własny utwór. W poprzednim mogły być sformułowane poglądy, zarzuty, oceny, które teraz pisarz chce odwołać. Treściowo zatem utwór ten różni się od poprzedniego, lecz formą swą bardzo go przypomina: kompozycja palinodii powinna być taka sama jak w przypadku pierwszego tekstu. Przykładem może być napisana żartobliwa Palinodia Ignacego Krasickiego.
PAMFLET – utwór skierowany przeciwko znanej osobistości, środowisku lub instytucji, obnażający wady swojego „bohatera”, będący ośmieszającą krytyką. Pamflety są z reguły anonimowe i uprawiane w „gorących” politycznie czasach – np. modny był pamflet w dobie rewolucji francuskiej. Autorzy pamfletów chętnie posługują się przesadą, ekspresywną stylistyką oraz satyrą.
PAMIĘTNIKARSTWO – dział piśmiennictwa, który skupia gatunki takie jak: pamiętniki, dzienniki, wspomnienia, relacje o zdarzeniach, których autor był naocznym świadkiem. Pamiętniki pisane z dystansu czasowego mogą oprócz relacji zawierać także punkt widzenia autora – jego ocenę wydarzeń z perspektywy czasu. Pamiętnikarstwo rozkwitło w Polsce epoki baroku, a przykładem takiej wypowiedzi literackiej są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.
Parabola to inaczej znana nam z tekstów biblijnych przypowieść. Parabolą nazywamy narracyjny utwór epicki, jego celem jest przedstawienie historii fikcyjnej, w której zawarta jest jakaś uniwersalna ponadczasowa wykładnia praw moralnych, filozoficznych, religijnych, politycznych lub każdych innych związanych z egzystencją człowieka. Zwykle historia opisywana w paraboli była skonstruowana w sposób schematyczny, bez specjalnej dbałości o realia świata przedstawionego. Tak było w przypadku przypowieści biblijnych. W czasach współczesnych w XX wieku upowszechniła
PARADOKS – jest to wypowiedź, sformułowanie, które w pierwszej chwili zaskakuje swoją treścią – odmienną od tego, co powszechnie sądzi się i mówi na dany temat. Paradoks nie może być tylko przytoczonym nonsensem, lecz – po rozważeniu – okazuje się, że przynosi on nieoczekiwaną prawdę. Żeby stworzyć paradoks, należy zestawić ze sobą dwa zupełnie sprzeczne, kontrastowe twierdzenia lub pojęcia (np. życie – śmierć, prawda – kłamstwo) i znaleźć coś, co
PARALELIZM SKŁADNIOWY – jest to podobieństwo w budowie następujących po sobie zdań lub członów zdania. Taka powtarzalność jest chwytem z rodziny składniowych środków stylistycznych, często używanym w poezji a także w prozie – np. w prozie biblijnej. Paralelizm składniowy można określić także jako równoległość w budowie kolejnych zdań np. Dajcie odpowiedź, o wielobarwne skrzydła motyle (…) Dajcie odpowiedź, kwiaty, które barwy czerpiecie… Stefan Żeromski.
PARENEZA – samo słowo znaczy dokładnie „zachęcanie”, „pouczenie”. Często w sensie literackim używamy określenia: wzorzec parenetyczny lub literatura parenetyczna. Wzorzec parenetyczny jest to bohater – ideał, proponowany przez literaturę danej epoki jako wzór do naśladowania, taki którego cechy charakteru oraz czyny są nienaganne. W utwory parenetyczne obfituje literatura średniowieczna, spotykamy tam ideał ascety (np. św. Aleksy), ideał władcy (np. król Bolesław Śmiały), ideał rycerza (np. Roland z Pieśni o Rolandzie)
PARODIA – jest to forma satyry, sposób ośmieszenia czyjegoś stylu czy danego typu twórczości. Parodia polega na tym, że dany utwór, styl mówienia, wypowiedź lub nawet sposób bycia, gestykulacji (np. na scenie), przywołuje się w sposób bardzo podobny, naśladowczy, tak że natychmiast zostaje on rozpoznany i przypisany konkretnej osobie. Następnie parodiowany temat poddaje się ośmieszającym zabiegom: np. wyjaskrawieniu niektórych cech wypowiedzi, pozbawieniu kontekstu, uzasadnienia itp. Znane są parodie literackie dotyczące
PASZKWIL – jest to utwór, który złośliwie, wręcz obelżywie ośmiesza lub szkaluje daną osobę po to, aby ją skompromitować w oczach opinii publicznej. Są to „dzieła” pisane anonimowo, nie przynoszące chluby ich autorom. Według. przyjętej teorii, nazwa pochodzi od niezwykle złośliwego, szyderczego szewca z XVI w. imieniem Pasquino, który zasłynął w Rzymie epigramatami kierowanymi przeciw znanym osobistościom.
PATRIARCHA – jest to praojciec, głowa rodu, protoplasta. Termin patriarchy pada także przy opracowywaniu Biblii, która wymienia dziesięciu praojców rodu ludzkiego i omawia ich dzieje. Są to Adam, Set, Enosz, Kajnan, Malaleel, Jared, Henoch, Matuzalem, Lamech, Noe. W ścisłym sensie za praojców narodu wybranego uważa się Abrahama, Izaaka i Jakuba oraz synów Jakuba – patriarchów pokoleń izraelskich.
