Na co zwrócić uwagę?
- Tytuł – może dać nam wskazówkę:
- o temacie (np. Nienawiść),
- o gatunku literackim (Oda do rozpaczy, Psalm IV),
- o adresacie (Do polityka, Do młodych).
- Motto, dedykacja – występują rzadko, ale niosą ciekawe informacje. Wyznanie miłosne jest konkretniejsze, gdy dedykacja wskazuje adresatkę. Motto podpowiada temat.
- Kto mówi, do kogo mówi – bardzo istotna kwestia! Należy poddać analizie formy czasowników i zaimków. „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu” – to przykład liryki pierwszoosobowej, ale podmiot liryczny może wypowiadać się w imieniu całej grupy („my”). Adresatem bywa jednostka („O, ukochana moja!”), ale także zbiorowość. Zdarza się, że zarówno podmiot mówiący, jak i adresat mogą się w wierszu zmieniać – trzeba zwrócić na to uwagę. Zdarza się też, że występuje bohater, tak jest np. w balladach Mickiewicza – wówczas mamy do czynienia z liryką narracyjną.
- Budowa wiersza – również może nam dać informację o gatunku literackim (np. w przypadku sonetu), ale też stroficzna budowa obrazuje pewien wewnętrzny podział utworu. Jeśli jedna ze zwrotek jest wyraźnie dłuższa lub krótsza, należy sprawdzić, jakie to może mieć znaczenie. Na przykład po dwóch długich strofach pojawia się na końcu krótka, dwuwersowa – można ją uznać za pointę. Sprawdź też, czy utwór nie ma jakiejś konkretnej formy, np. opowiadania.
- Gatunek literacki – wspomniany wyżej dwukrotnie, choć nie zawsze wskazują nań konkretne elementy wiersza, tzn. tytuł czy struktura. Pomaga go ustalić także temat (np. erotyk czy tren). Jeśli nie widzisz nic szczególnego, wcale się tym nie martw.
- Nastrój wiersza – spróbuj także od razu określić, co go tworzy. Może jakieś szczególne epitety? Może powtórzenia?
- Słowa-klucze – zdarza się, że w utworze powtarzają się jakieś szczególne słowa, spróbuj ustalić ich znaczenie.
- Analiza kolejnych obrazów poetyckich – sprawdź, czy wypowiedź jest statyczna (więcej rzeczowników i przymiotników), czy dynamiczna (dużo czasowników). A może zmienia się to w kolejnych fragmentach wiersza? Ustal, jak układają się obrazy poetyckie w utworze: w jednym przypadku może być jakiś jeden obraz szczegółowo przedstawiony, w innym obrazy będą swobodnie się zmieniały, mieszały ze sobą.
- Środki stylistyczne – zastanów się, jakie są szczególnie widoczne. Nie zawsze konieczna będzie np. analiza rymów czy liczenie sylab w kolejnych wersach. Takie informacje mają znaczenie na przykład wtedy, gdy wiersz wyraźnie „słychać” – wówczas konieczna jest analiza składników jego muzyczności (oprócz rymu i rytmu budują ją także powtórzenia, onomatopeje czy eufonia). W innym utworze ważniejsza będzie skomplikowana metaforyka (np. w poezji Przybosia) czy jakieś inne elementy. Staraj się ustalić, czemu służy dany środek stylistyczny.
Analizując wiersz możesz powiązać go:
- z innymi tekstami literackimi – nie sposób mówić o Odprawie posłów greckich bez odwołania się do starożytnego mitu czy, jeszcze lepiej, do Iliady Homera. Zastanów się, w jakich znanych Ci utworach występuje podobny motyw czy spojrzenie na dany problem, w jakich jest to spojrzenie odmienne. Zwróć uwagę zwłaszcza na inne wiersze danego autora (jeśli wiesz o nim coś więcej) – czy omawiany utwór jest do nich podobny? A może jest dowodem zmiany w poglądach poety? Na przykład interpretując utwór Baczyńskiego, powinieneś przypomnieć sobie inne wiersze tego autora, a także teksty innych przedstawicieli pokolenia Kolumbów.
- z historią – jak omawiać poezję Baczyńskiego bez powiązania jego poezji z II wojną światową lub patriotyczne wiersze romantyków bez wspomnienia o zaborach? Nie chodzi tu oczywiście o dokładny wykład historyczny, ale o powiązanie utworu z epoką, w której powstał, czy z wydarzeniami łączącymi się z jego treścią.
- z kierunkami artystycznymi i innymi dziedzinami sztuki (np. malarstwem czy muzyką) – tu dobrym przykładem mogą być liryki tatrzańskie Przerwy-Tetmajera, które powinny zostać powiązane z malarstwem impresjonistycznym.
- z filozofią – sprawdź, czy wiersz wiąże się z typowymi dla jego epoki poglądami filozoficznymi (np. utwór młodopolski może łączyć się z filozofią dekadencką).
- z biografią autora – tego kontekstu nie nadużywaj. Nie w każdym miejscu poeta mówi o sobie i swoim życiu, nie wszystko da się w ten sposób wytłumaczyć. Czasem jednak informacje biograficzne pomagają w pełnym zrozumieniu tekstu.
- z życiem – powiązanie wiersza z przypadkami otaczającego Was świata może być cenne, nie powinno jednak przybierać kształtu opowieści o losach koleżanki czy znanego piosenkarza.
Pamiętaj!
- Konieczne jest łączenie ze sobą treści i formy. To, co się mówi, jest ściśle związane z tym, jak się mówi. Innymi słowy – nie oddzielaj informacji o środkach stylistycznych, czy po prostu formie wiersza, od interpretacji zawartych w nich sensów.
- Kolejność podanych obok wskazówek nie może być traktowana jako wzorzec – wszystko zależy od samego tekstu. Trzeba się zastanowić, co w danym utworze jest najważniejsze, co trzeba wyeksponować.
- Żaden wiersz nie powstał w kulturowej pustce! Coś poetę zainspirowało, jacyś inni twórcy mogli być dla niego wzorami. Zadaniem uważnego interpretatora jest prześledzenie także takich powiązań.
- Przywoływanie w pracy cytatów uczyni ją bardziej atrakcyjną. I jeszcze kilka uwag końcowych:
- masz prawo ocenić utwór (podobał Ci się czy nie?) – możesz to zrobić np. w zakończeniu;
- logiczna kompozycja pracy pomaga w zrozumieniu Twoich myśli, interpretacja wiersza nie polega na wyliczaniu kolejnych informacji – trzeba je ze sobą powiązać.
Zobacz:
Podmiot mówiący w poezji. Analiza i interpretacja wiersza Rzeka Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.