Ekspres powtórkowy

ANTYK

Czasy najdawniejsze – ale podstawa wielu późniejszych terminów, odwołań, lektur. Zatem – nie pomijasz.

Baza podstawowa:

  • Na początku naszej literatury był Homer.
  • Napisał Iliadę i Odyseję – eposy, które są od stuleci lekturami obowiązkowymi.
  • Bohaterowie, o których pamiętasz: Achilles, Hektor, Odyseusz.
    To nieco odmienne typy rycerza antycznego.
  • Ważnym kontekstem literackim antyku jest mitologia.
  • Ważnym osiągnięciem kultury – teatr grecki i tragedia grecka.
    Przykład: Antygona Sofoklesa.
  • Wartości wyznawane w antyku: umiar, harmonia, cnota.
  • Filozofowie warci uwagi: Sokrates, Platon, Arystoteles.
  • Dwa nurty w filozofii: stoicyzm i epikureizm.
  • Ważne! w antyku rodzi się humanizm – postrzeganie człowieka jako istoty ważnej, godnej szacunku.
  • Religia starożytnych: politeizm. Czyli wiara w mnóstwo bogów odpowiedzialnych za różne dziedziny życia.

Piszemy:

Temat może być taki:

Poniższy fragment opowiada o spotkaniu Odyseusza i jego załogi z Cyklopem. Na podstawie słów Odysa i Twojej wiedzy o eposie Homera zaprezentuj bohatera jako reprezentanta ludzkiego losu, walczącego o ludzką godność.

Rozniecił ogień, a nas spostrzegłszy, tak rzeknie:
– Co za jedni? I skąd tu morzem przybywacie?
Czy za kupią? Czy szczęścia na morzu szukacie
Niby morskie łotrzyki, co to słoną wodę
Prują sobie na zgubę, a drugim na szkodę? –
Tak rzekł olbrzym, a serce tłukło się nam z trwogi
Na ryk mowy i widok postaci tej srogiéj.
Przecieżem się na słowo zdobył: – My Achiwi
Spod Troi wracający – rzekłem – nieszczęśliwi!
Siłaśmy burz na wodzie doznali w przeprawie,
Zbici z drogi, nie możem do dom trafić prawie.
Cóż robić? Z woli Zeusa ten los nam przypada!
My spod Agamemnona króla, on nam włada,
Pan wielkiej sławy; równej nie ma nikt na świecie,
Gdyż zdobył gród potężny, wyciął na pomiecie,
Ludów tyle. My wszakże do stóp ci się kłonim
Błagając, byś nas przyjął (bo kędyż się schronim?)
I opatrzył twych gości, jak obyczaj każe.
Bój się bogów! Nie odmów, gdy proszą nędzarze!

  • 1. Fragment a całość dzieła
    Odyseja opowiada o wędrówce króla Itaki, który drogą morską powraca do domu z wojny trojańskiej. Na skutek gniewu bogów, którym się naraził, jego wędrówka trwa aż 10 lat, a po drodze spotka go wiele przygód. Spotkanie z Cyklopem to jedna z nich – opisana w Pieśni IX.
  • 2. Co wyczytać z fragmentu
    Odyseusz rozmawia ze strasznym Cyklopem, olbrzymem, siłaczem, a w dodatku synem boga Posejdona. Jest to scena ilustrująca motyw: człowiek wobec bogów (Boga) – który będzie powracać przez całe dzieje literatury. Człowiek wobec bogów i innych sił wyższych czuje: respekt, lęk, czasem miłość i wdzięczność, a czasem bunt. Odys jest reprezentantem wszystkich ludzi, gdy stawia czoła bogom i przeciwnościom losu – nie tylko w tej przygodzie.

    Jak rozmawia z Cykolpem?
    Z szacunkiem, odwołuje się do prawa gościnności i respektu wobec bogów. Ujawnia, że jego towarzysze są wojownikami, walczyli pod wodzą Agamemnona, że są zabłąkanymi podróżnikami.

  • 3 Co wiemy z całości dzieła?
    Cyklop, jak wiadomo, nie przejął sie losem wędrowców, uwięził ich i zaczął pożerać. Odys przechytrzył go – nie tylko okaleczył jedyne oko cyklopa, wydostał się z załogę z jaskini pod brzuchami owiec, to jeszcze przedstawił się jako NIKT i potwór nie mógł się zemścić. Ta przygoda pokazuje, że sprytny człowiek przechytrzy nawet siłę boską, że człowiek powinien przeciwstawiać się złu, wierzyć w swoją misję i rozum.

    Inne przygody Odyseusza potwierdzają siłę ludzkiego umysłu – czy to w spotkaniu z Syrenami, kiedy Odys ulega ciekawości, sprawdza swoją wolę, czy przeprawa między Scyllą a Charybdą, albo wizyta w Hadesie. Cała wędrówka Odysa, to obraz ludzkiego życia, poznawania, zaspokajania ludzkiej ciekawości i stawiania pytań. Odys wobec bogów – zbuntowany lub w sojuszu – to też symbol człowieka postawionego wobec sił wyższych, o których właściwie niewiele wie. Może w nie wierzyć, mogą mu sprzyjać, mogą mu dokuczać. Przeciwstawienie się im i upór – to swoista walka o godność człowieka. Dlatego Odys jest reprezentantem wszystkich ludzi, Odyseja zaś – to dzieło przepełnione humanizmem – buntem wobec niemocy człowieka, umiłowaniem życia i domu rodzinnego. Ostatni port – Itaka – to zarazem ojczyzna i miejsce człowieka na ziemi, ale także kres życia.

Antyczne pułapki:

  • Jeśli mit – to pewnie Ikaryjski. Przygotuj sobie pogląd: czy bardziej podoba Ci się postawa Ikara, który wbrew przestrogom leci ku słońcu, spada, ale spełnia marzenie? Czy racjonalna postawa Dedala, który doleciał celu? Pamiętaj – Ikar symbolizuje młodość, marzenia, odwieczne pragnienie poznania, wyjścia poza znane horyzonty.
  • O Iliadzie i Odysei mówi się, że są to pierwsze dzieła pełne humanizmu. Dlaczego? Oto Homer pokazuje człowieka, który… jest człowiekiem: kocha, pracuje, walczy, pożąda władzy i dóbr, nie obce są mu zazdrość, ale i odwaga, współczucie. Przy tym potrafi wybaczyć (Achilles i Priam), tęskni za domem, stawia czoła bogom (Odyseusz). Miłość – do dziecka, żony, ojca, syna, przyjaciela – to tematy eposów. Życiowa misja człowieka i wartość jego czynów – także – a to humanizm.
  • Antycznego rycerza cechuje: odwaga, mistrzostwo walki, duma, czasem zapalczywość i mściwość, wierność w przyjaźni, poczucie honoru. Nie jest zbyt religijny – bogów traktuje jak sojuszników lub wrogów. Walczy dla łupów lub obrony swojego miasta.

Na wszelki wypadek….

Czy na teście może pojawić się temat z Antygony Sofoklesa?
Nie powinien, bo nie ma jej na liście lektur gimnazjalnych, ale część polonistów opracowuje na lekcjach polskiego tę lekturę. Jest to najbardziej reprezentatywny przykład tragedii greckiej, więc dla spokoju ducha zapamiętaj:

  • Tragizm – to sytuacja, z której nie ma dobrego wyjścia, konflikt takich wartości, że każdy wybór okaże się klęską.
  • Bohater tragiczny, to taki, który znalazł się w powyższej sytuacji (tragicznej) i cokolwiek zrobi, przegra.
  • Im bardziej stara się uniknąć klęski – tym bardziej się do niej zbliża – to z kolei ironia tragiczna
  • Antygona jest bohaterką, która walczy o prawo jednostki do własnych uczuć i wierzeń. Jest symbolem dobrej siostry i córki.

Znany cytat to piękne słowa Antygony, które możesz przywołać także przy innym temacie o miłości czy człowieczeństwie:
„Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”.
Czy nie jest to motto dobre również dla współczesnych ludzi? Kto ze znanych twórców, poetów lub reżyserów podpisałby się pod tym zdaniem?

 

ŚREDNIOWIECZE

Mało prawdopodobne. Jeśli na egzaminie pojawi się klimat tej epoki – to zapewne w kontekście Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, czyli powieści z XIX wieku. Wprawdzie średniowieczna Pieśń o Rolandzie należy do lektur gimnazjalnych, ale wątpliwe, by pojawiła się jako tekst źródłowy. Szybciej – kultura rycerska, obyczaje, atmosfera epoki.

Baza podstawowa:

  • Wieki średnie – to czas żarliwej religii, wiary, teocentryzmu.
  • Człowiek myśli o życiu po śmierci, nie doczesnym.
  • Europa jest uniwersalna bo: chrześcijańska, pod władzą cesarza i papieża, język urzędowy: łacina.
  • Stany społeczne: rycerstwo, duchowni, mieszczanie i chłopi
  • Europa jest feudalna, system zależności seniorów i wasali, na wierzchołku struktury – król.
  • Ideały epoki: rycerz (Roland), władca (król Karol Wielki), święty (Aleksy) .
  • Literatura jest: dworska, sakralna lub historiografia (kroniki) Autor winien być skromny i anonimowy.

Piszemy:

RYCERZ jest najważniejszy!
Temat związany z epoką – to zapewne o rycerzach. O kodeksie, wartościach, postawie. Przykłady bohaterów: Roland, Rycerze Okrągłego Stołu króla Artura, polski Zawisza Czarny (Uwaga: Jurand ze Spychowa, Zbyszko z Bogdańca – też, ale to postacie literackie powołane do życia w pozytywizmie).
A w kodeksie rycerza:

  • honor,
  • pobożność,
  • wierność danemu słowu, królowi, damie serca,
  • waleczność,
  • odwaga,
  • szlachetność,
  • prawdomówność,
  • misja szerzenia wiary chrześcijańskie.

Pułapka średniowieczna:

Zastanów się, które wartości epoki są nadal aktualne, a które już przebrzmiały?

 

RENESANS…

możliwy – to ważna epoka, narodzin polskiej literatury. A jeśli renesans – to ulubiony Jan Kochanowski! Ulubiony, bo autorzy testów egzaminacyjnych mają do niego słabość.

Baza podstawowa:

  • W renesansie ważny jest człowiek.
  • Najważniejsze terminy: humanizm, antropocentryzm, umiar, cnota.
  • Ważne dla historii Europy: reformacja, odkrycia geograficzne, druk.
  • Powrót do ideałów i filozofii, a także autorytetów antyku.
  • Umysł renesansowy wzorem ludzi epoki.
  • Sława artysty – cenną wartością.

JAN KOCHANOWSKI jest najważniejszy!

  • Zwany ojcem polskiej literatury.
  • Pisał kunsztowną poezję, sięgał do filozofii starożytnej.
  • Był piewcą stoicyzmu i epikureizmu.
  • Zachwycał się poezją Horacego i tłumaczył jego pieśni na język polski.
  • Umiał połączyć filozofię antyku ze światopoglądem chrześcijańskim.
  • Zachwycał się urodą świata i natury.
  • Zapoczątkował w polskiej kulturze ważny motyw: polskiego domu – dworu, spokojnego życia na wsi, pochwały natury.
  • Przeżył chwilę załamania po śmierci córki Urszuli (Treny!).

Piszemy:

Temat może być na przykład taki:

Jaką refleksję o życiu snuje we fraszce „O żywocie ludzkim” Jan Kochanowski? Czy się z nim zgadzasz i czy w twórczości poety znajdujesz inne poglądy?

Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy.
Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszystko to minie jako polna trawa;
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.

  • Po pierwsze – określ tę postawę.
    Jest dość konkretna: przemijamy. My i wszystko, co wydaje nam się ważne.
    Przywiązanie do dóbr tego świata nie ma sensu.
    Wartości, które ceni człowiek: uroda, bogactwo, sława, moc – przeminą.
    Nie jest to typowy dla renesansu pogląd.
  • Po drugie – czy się z tym zgadzasz?
    Trudno się nie zgodzić. Nikt nie zaprzeczy, że to wartości przemijalne, ale nie znaczy to też, że nie należy ich cenić.
  • Po trzecie – dorzuć szczyptę erudycji.
    W tej fraszce Kochanowski używa ważnego w literaturze motywu „teatru mundi” czyli człowieka postrzeganego jako aktora w teatrze świata. Pisał w ten sposób antyczny Platon i angielski Szekspir – w słynnej scenie z Makbeta („świat jest teatrem, aktorami ludzie”).
  • Po czwarte – czy Kochanowski tu jest pesymistą?
    Nie! Naprawdę nie. Przeciwnie – taki pogląd to punkt wyjścia do epikureizmu, poeta w wielu utworach propaguje tę filozofię – bo jeśli wszystko przemija, to trzeba cieszyć się każdym dniem. Poeta propaguje chrześcijańską afirmację światem i zachwyt dziełem Boskim. Także stoicyzm – radę, by ze spokojem traktować przypadki losu („ludzkie przygody ludzkie noś“ – to cytat z Trenów).
  • Jak więc rozumieć tę fraszkę?
    Jako refleksję filozofa, który jest humanistą i wielbicielem życia, lecz zadumał się nad jego przemijalnością i kondycją człowieka podobnego do teatralnych marionetek.

Trzymaj w zanadrzu kilka cytatów:

  • „Nie trać nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje!” – dowód optymizmu i wiary w zmienność Fortuny
  • „A ja z tym trzymam kto co w czas uchwyci” – deklaracja epikureizmu (carpe diem).

 

BAROK

Mało prawdopodobny, bo mało „egzaminacyjny” ze swoją filozofią przemijania, śmierci i kruchości życia.
W polskiej literaturze poeci tacy jak Jan Andrzej Morsztyn czy Daniel Naborowski szukali najwymyślniejszych konceptów na popisanie się kunsztem poetyckim lub ujęcie tematu przemijalności – ale ich wiersze nie trafią raczej do arkuszy egzaminacyjnych.
Wprawdzie wiek XVII w Europie zaczyna się twórczością wielkiego dramaturga – Szekspira, w Hiszpanii Cervantes napisze słynnego Don Kichota, a we Francji triumfy komedii święci Molier, ale wystarczy do egzaminu zapamiętać kilka faktów.

Baza podstawowa

  • Wiek XVII – to wiek wojen, absolutyzmu we Francji, rozrostu demokracji szlacheckiej w Polsce.
  • Wiek wielkich malarzy (Rubens, Rembrand, Veazquez) i filozofów (Galileusz, Kartezjusz, Spinoza).
  • Temat: śmierć, czas, przemijanie, piekło i raj, szatan.
  • Ozdobność i obfitość królują w architekturze i sztuce.
  • W Europie: Szekspir, Molier, Cervantes.
  • W Polsce – ważne jest zjawisko sarmatyzmu – czyli kultury szlacheckiej, hołdującej tradycyjnym wartościom.
  • Skojarz: polski wiek XVII opisze w pozytywizmie Henryk Sienkiewicz w Trylogii (Ogniem i mieczem, Potopie, Panu Wołodyjowskim) opisuje dzieje bohaterów – Kmicic, Skrzetuski, Ketling, Wołodyjowski, Zagłoba – na tle powstania kozackiego, wojen ze Szwecją i Turcją.

Piszemy:

Temat mógłby być taki:

Polski sarmatyzm – portrety – oceny – znaczenie w polskiej kulturze.

Taki temat odwoływałby się zapewne do wybranego fragmentu – portretu literackiego Sarmaty. Może do Pamiętników Jan Chryzostoma Paska – typowego przedstawiciela tego gatunku. Może do satyr Ignacego Krasickiego jak Pijaństwo, albo Do króla – tam znajdziemy krytykę sarmatyzmu. A może do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza lub Trylogii Henryka Sienkiewicza – tam z kolei spotkasz Sarmatę polskiego w ujęciu sentymentalnym.

To co ważne:
Mit sarmatyzmu zrodził się z pomysłu rozpowszechnionego wśród polskiej szlachty w XVII wieku, że wywodzi się ona ze starożytnego rodu Sarmatów, którzy niegdyś osiedlili się nad Wisłą. Był to ród dumnych i zwycięskich wojowników.

Typowe cechy i wartości sarmatyzmu:

  • wierność tradycji – obyczajom, strojowi szlacheckiemu, religii katolickiej,
  • umiłowanie wolności,
  • duma narodowa,
  • waleczność,
  • niechęć do obcych wzorów,
  • obrona honoru i przywilejów szlacheckich.

W ocenie pamiętaj – w polskiej kulturze współistnieją dwa portrety Sarmaty.

  • Jeden negatywny, w którym szlachtę obarcza się odpowiedzialnością za upadek ojczyzny. W tym nurcie autorzy (Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz) eksponują szlacheckie wady: pijaństwo, pychę, warcholstwo, konserwatyzm, ciasnotę poglądów, zacofanie.
  • Drugi – sentymentalny – autorzy (Mickiewicz, Sienkiewicz) eksponują patriotyzm, odwagę, honor, wierność religii i obyczajom. W tym ujęciu szlachta z kolei jest obrońcą tradycji narodowej.

 

OŚWIECENIE

To bardziej prawdopodobna „ egzaminacyjne” epoka, pojawiała się już na testach gimnazjalnych, pewnie ze względu na treści patriotyczne, reformy polityczne, narodziny hymnu polskiego.
Jeśli polskie oświecenie, to… Ignacy Krasicki.

Baza podstawowa:

  • Ważne są znowu: nauka, rozum, krytyka ludzkich wad.
  • Trzy nurty w kulturze: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko.
  • Postawa najważniejsza: racjonalizm.
  • We Francji powstaje Wielka Encyklopedia Francuska.
  • Piszą: Wolter, Diderot, Rousseau.
  • W Polsce czas reform – Sejm Wielki i próba ukrócenia szlacheckich przywilejów, potem kolejne rozbiory.
  • Ignacy Krasicki krytykuje wady i przywary szlachty, tym samym daje portret ówczesnego społeczeństwa i duchowieństwa, ale przede wszystkim opisuje naturę ludzką jako uniwersalną – bez względu na narodowość
  • Krasicki pisze: bajki, satyry, pierwszą polską powieść nowożytną (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki).
  • W bajce zwierzęcej pod postaciami zwierząt ukrywa typy ludzkie.
  • Ważny termin – alegoria – trwały symbol, rozpoznawalny dla wszystkich; np: sowa – mądrość, lis – chytrość. Krasicki używa ich w swoich wierszach i kreacji świata.

Piszemy:

Temat: może być na taki:

Jaką wizję świata kreuje we „Wstępie do bajek” i w innych utworach tego gatunku Ignacy Krasicki?

Wstęp do bajek

Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził;
Był stary, który nigdy nie łajał, nie zrzędził;
Był bogacz, który zbiorów potrzebnym udzielał;
Był autor, co się z cudzej sławy rozweselał;
Był celnik, który nie kradł; szewc, który nie pijał;
Żołnierz, co się nie chwalił; łotr, co nie rozbijał;
Był minister rzetelny, o sobie nie myślał;
Był na koniec poeta, co nigdy nie zmyślał.
– A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może!
– Prawda, jednakże ja to między bajki włożę.

  • Określ dokładnie postawę poety. Podejmuje wobec odbiorcy rodzaj gry – opowiada… bajkę o świecie. A to oznacza: czytaj wszystko na odwrót.
    Nie jest tak, że bogacze dzielą się majątkiem, starsi nie zrzędzą, twórcy nie są zazdrośni…
  • Wizja świata: czyli jak jest? Poeta wylicza ludzkie wady: szewc pije, celnik kradnie, żołnierze się przechwalają, łotrzyk dokonuje rozboju, a poeta… zmyśla na potęgę.
  • Co jest na końcu utworu? Dialog. Postronny słuchacz pyta: a czemuż to bajka, czyli nieprawda, bzdura? Właściwie mogą przecież zdarzyć się takie wzorcowe przypadki. Ale to założenie Krasicki kwituje zdaniem: „Prawda, ale ja to między bajki włożę.”
  • Podsumuj: Wizja przedstawiona przez Krasickiego rysuje się raczej jako świat smutny. Ale nastrój utworu nie jest bardzo pesymistyczny, wyliczance ludzkich wad towarzyszy pewna wyrozumiałość i humor, samo żartobliwe w kompozycji potraktowanie tematu czyni przesłanie lżejszym.
  • Zwróć uwagę – bajki to z istoty gatunku takie utwory – obrazki, które ośmieszają wady czy zjawiska, odwołując się do bohaterów zwierzęcych, czy przygód wymyślonych osób. Krasicki w bajkach piętnuje:
    • zarozumialstwo (Szczur i kot),
    • przemoc (Jagnię i wilcy),
    • chciwość (Kruk i lis),
    • obłudę (Dewotka),
    • fałsz (Malarze).
  • Wnioskuj: czy to znaczy że książę biskup warmiński odmalował w bajkach okrutny, koszmarny świat?
    Nie, wskazał i wyśmiał wady ludzkie, ale obok malarza fałszywego pokazywał malarza prawdziwego, obok wilków jest jagnię, jest czyżyk, który pamięta świat wolności… Po prostu pokazał świat i jego wady, ale z nadzieją na to, że da się go zreformować.
  • Przydać się może cytat z Krasickiego:
    „Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło!”

 

ROMANTYZM

Tu uwaga!!! Prawdopodobieństwo egzaminacyjne wysokie. Jedna z ważniejszych epok w polskiej kulturze. A jeśli romantyzm to:

  • Adam Mickiewicz,
  • Juliusz Słowacki,
  • Cyprian Kamil Norwid (najmniej prawdopodobny).

Baza podstawowa:

  • w literaturze i sztuce króluje fantazja, irracjonalizm,
  • tematy główne: miłość, wolność, natura, poezja,
  • cechy ważne: ludowość, orientalizm, mistycyzm,
  • moda na średniowiecze i Szekspira,
  • ważny temat – moralność ludowa,
  • kult indywidualnej jednostki – osamotniony wybitny bohater,
  • Polska pod zaborami (powstanie listopadowe),
  • powstają wielkie dzieła narodowe: Dziady i Pan Tadeusz.

Adam Mickiewicz

Przy tematach dotyczących wieszcza, możliwe odwołanie do kontekstu z jego biografii lub całej twórczości.
Dlatego pamiętaj:

  • Okres wileńsko-kowieński: młody Mickiewicz studiuje w Wilnie, a potem uczy dzieci w Kownie. Wtedy:
    • uczestniczy w tajnych związkach (filareci, filomaci)
    • pisze: Odę do młodości, Ballady i romanse, od których zaczyna się romantyzm w Polsce, Konrada Wallenroda, Dziady część II,
    • jest aresztowany i zesłany w głąb Rosji.
  • Okres rosyjski; wielka podróż przez Rosję – pisze Sonety krymskie.
  • Emigracja. Po powstaniu listopadowym już jako znany poeta mieszka za granicą – najpierw w Dreźnie, potem w Paryżu.
    • W powstaniu listopadowym nie brał udziału.
    • W Dreźnie zetknął się z Wielką Emigracją – napisał Dziadów część III (drezdeńskie).
    • Zamieszkał w Paryżu, tu był wykładowcą literatur słowiańskich na College de France.
    • Tu napisał Pana Tadeusza.
    • Zmarł w roku 1855 w Turcji.

Mickiewiczowskie gatunki:

  • ballada,
  • dramat romantyczny,
  • poemat epicki,
  • epos,
  • sonety

Mickiewiczowskie tematy:

  • młodość,
  • miłość,
  • ojczyzna,
  • moralność ludowa,
  • piękno natury

Najważniejsze dla polskiej literatury:

  • Dziady – jako narodowy dramat romantyczny,
  • Pan Tadeusz – ostatni epos, hołd złożony polskiej tradycji i szlacheckiej przeszłości.

Piszemy:

Temat może być taki:

Na przykładzie przywołanego fragmentu „Pana Tadeusza” i znajomości innych lektur napisz, jak polscy twórcy wyrażają tęsknotę za ojczyzną…

Epilog

Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka:
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem
Ani zmieniony wypadków strumieniem.
Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,
Te kraje rad bym myślami powitał:
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne, jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił.

Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny,
Jak świat jest boży, tak on był nasz własny!
Jakże tam wszystko do nas należało!
Jak pomnim wszystko, co nas otaczało:
Od lipy, która koroną wspaniałą
Całej wsi dzieciom użyczała cienia,
Aż do każdego strumienia, kamienia,
Jak każdy kątek ziemi był znajomy
Aż po granicę, po sąsiadów domy.

  • 1. Usytuuj przywołany fragment w lekturze.
    W tym przypadku jest to ważne, bo masz do czynienia z Epilogiem Pana Tadeusza. Warto to zaznaczyć: całe dzieło – Pan Tadeusz – jest radosne, jest pięknym i ciepłym wspomnieniem dawnej Polski, jest wypełnione nadzieją na odzyskanie niepodległości przy boku Napoleona. W Epilogu – części końcowej, dodanej do Pana Tadeusza, ale oddzielnej – nie ma już nadziei. Mickiewicz z perspektywy czasu, kiedy wie o klęsce Napoleona i powstania listopadowego, pisze o sobie i o Polakach na emigracji, wspomina ojczyznę, tęskni za nią, rodaków nazywa tułaczami.
  • 2. Analizuj fragment:
    Jak wyraża tęsknotę?
    „Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie święty i czysty jak pierwsze kochanie”.
    To jeden z najsłynniejszych cytatów polskiej literatury. Ojczyzna jest nie tylko odległym krajem, ale też uosabia najlepsze lata życia człowieka – czas dzieciństwa. A jest to czas czysty i święty – tak jak i ojczyzna.Do czego porównuje krainę dzieciństwa?
    Do pierwszej miłości, do łąki pełnej kwiatów.Uczucia, jakie towarzyszą wspomnieniu.
    Poczucie swojskości, domu, bezpieczeństwa.Jakie elementy charakteryzują obraz ojczyzny?
    Lipa (jak u Jana Kochanowskiego), strumienie, łąki, sąsiedzkie domy.Wniosek: jest to obraz arkadii dzieciństwa, czyli raju, sielankowy pejzaż miejsca i czasu bez wad.
  • Przywołaj inne znane Ci lektury.Cyprian Kamil Norwid: Moja piosnka II.
    Na rzecz tematów o emigracji i obrazie Polski w oczach poetów romantycznych warto pamiętać i zacytować ten znany wiersz:Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
    Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
    Dla darów Nieba….
    Tęskno mi, Panie…
    *
    Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
    Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
    Bo wszystkim służą…
    Tęskno mi, Panie…
    *
    Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
    Są, jak odwieczne Chrystusa wyznanie,
    „Bądź pochwalony!”
    Tęskno mi, Panie…Jakby trzy fotografie ojczyzny i jej mieszkańców:
  • Po pierwsze kraj, w którym ludzie szanują chleb – czyli religię i swoją pracę jako dar nieba.
  • Po drugie szanują bociany, które są wspólnym dobrem, a gniazdo bocianie, to symbol polskości i polskiego krajobrazu.
  • Po trzecie jest to kraj chrześcijański, w którym ludzie pozdrawiają się odwiecznym; „bądź pochwalony”. Charakterystyczny poetycki obraz ojczyzny.
  • Inne utwory:
    • Henryk Sienkiewicz – Latarnik,
    • Czesław Miłosz – W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę…

Wniosek: Tęsknota sprzyja idealizacji. Polscy twórcy utożsamiają ojczyznę z cudownymi latami dzieciństwa, eksponują takie cechy jak bezpieczeństwo, piękno, miłość, poczucie wspólnoty.

Juliusz Słowacki

  • Juliusz Słowacki, polski romantyczny wiesz nr 2, nie był tak lubiany ani rozumiany jak Adam Mickiewicz. Niemniej pozostawił także piękne wiersze: Hymn (Smutno mi Boże), Testament mój, Sowiński w okopach Woli, Grób Agamemnona. Utwory dłuższe: Kordian, Balladyna, Beniowski.
  • Tak jak Mickiewicz – w powstaniu listopadowym udziału nie brał.
  • Był emigrantem, był wielbicielem Szekspira – to on przeszczepił na polski grunt sporo cech twórczości angielskiego poety – choćby motyw zbrodni i kary i dążenia do władzy w Balladynie.

Piszemy:

Temat może być taki:

Kontrast charakterów, uczuć i postawy wobec świata na przykładzie kreacji dwóch sióstr w „Balladynie” Juliusza Słowackiego. Odwołaj się do poniższego fragmentu i znajomości całego utworu.

ALINA

Ach, pełno malin – a jakie różowe!
A na nich perły rosy kryształowe.
Usta Kirkora takie koralowe
Jak te maliny… Fijołeczki świeże,
Wzdychajcie próżno, bo ja nie mam czasu
Zrywać fijołków – bo siostrzyczka zbierze
Dzban pełny malin i powróci z lasu,
I weźmie męża; a ja z fijołkami
Zostanę panną… Choćbyście wy były,
Fijołki moje, złotymi różami,
Wolę maliny. […]
Wchodzi Balladyna z dzbankiem na głowie.

BALLADYNA

Jak mało malin! a jakie czerwone
By krew. – Jak mało – w którą pójdę stronę?
Nie wiem… A niebo jakie zapalone
Jak krew… Czemu ty, słońce, wschodzisz krwawo?
Noc wolę ciemną, niż taki poranek…
Gdzie moja siostra? musiała na prawo
Pójść i napełnić malinami dzbanek;
A ja śród jagód chodzę obłąkana
Jakąś rozpaczą i łzy gubię w rosie.

ALINA

z głębi lasu
Siostrzyczko moja! siostrzyczko kochana!
A gdzie ty?…

BALLADYNA

Jaki śmiech w Aliny głosie!
Musi mieć pełny dzbanek…

  • 1. Usytuuj scenę.
    Nawet jeśli nie pamiętasz, że jest to scena I z aktu II – to możesz napisać, że jest to ten moment akcji, kiedy obie siostry wyprawiły się do lasu, by uzbierać dzban malin w ramach swoistego konkursu – ta, która uzbiera maliny pierwsza, zostanie żoną księcia Kirkora. Właśnie porównują rezultaty: Alina ma piękny zbiór, Balladyna nie ma nic.
  • 2. Odnieś się do tematu. Co to jest kontrast?
    Zestawienie przeciwstawnych, skrajnie różnych scen, osób, obrazów. Tu masz oczywiście do czynienia z kontrastem postaci, ale – jak chce temat – tym samym uczuć i postaw.Sprawdźmy:

    • Alina: życzliwość wobec świata, zachwyt naturą, porównuje kolor malin do ust Kirkora, Balladynę nazywa siostrzyczką, wyraża się o niej bez lęku i nienawiści.
    • Balladyna: niechęć wobec świata, porównuje maliny i zachód słońca do krwi, wyraża rozpacz, Alinę nazywa siostrą, obawia się, że zebrała więcej malin i wyprzedzi ją w wyścigu do tronu.
  • 3. Odnieś się do całości utworu:
    Co wiemy:

    • że Balladyna zabiła Alinę, wzięła jej dzbanek,
    • że oszukała matkę, twierdząc, że Alina uciekła z kochankiem,
    • że poślubiła księcia Kirkora, ale potem w dążeniu do władzy zabiła go,
    • że wydała sama na siebie wyrok i zginęła rażona piorunem.
  • 4. W podsumowaniu:
    Alina i Balladyna zostały zestawione na zasadzie kontrastu.
    • Alina uosabia dobro, łagodność, miłość i zachwyt światem.
    • Balladyna: zło, zbrodnię, pożądanie władzy, fałsz, niechęć do świata.
    Poeta tworzy powyższe kreacje, nie tylko opowiadając o czynach postaci, ale poetycko odmalowując stosunek ich do świata – jak widać to w powyższych fragmentach.

Cyprian Kamil Norwid

Bardzo interesujący poeta, zwany spóźnionym romantykiem, bo młodszy od Mickiewicza i Słowackiego, ale również bardzo uzdolniony. Także tułał się po Europie jako emigrant.
Napisał słynne wiersze takie jak:

  • W Weronie
  • Fortepian Chopina
  • Coś ty Atenom…
  • Przeszłość
  • Klaskaniem mając obrzękłe prawice…

O jego poezji warto pamiętać:

  • Podejmował temat wybitnych jednostek, ludzi wielkich, niezrozumianych przez ogół.
  • Uważał, że regułą jest, iż współcześni nie docenią geniuszu, dopiero późniejsze pokolenia (tak stało się w jego przypadku).
  • Był nowatorem poezji: używał niedomówień, wielokropków i własnych neologizmów.
  • Zmarł w Paryżu jako nieznany nikomu człowiek w przytułku prowadzonym przez siostry zakonne.

Piszemy:

Temat może być taki:

Czy przyznasz rację cyprysom czy ludziom? W jaki sposób znany motyw miłości stał się pretekstem do rozważań filozoficznych?

W Weronie

Nad Kapuletich i Montekich domem,
Spłukane deszczem, poruszone gromem,
Łagodne oko błękitu.
II
Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,
Na rozwalone bramy do ogrodów —
I gwiazdę zrzuca ze szczytu;
III
Cyprysy mówią, że to dla Julietty,
Że dla Romea — ta łza znad planety
Spada… i groby przecieka;
IV
A ludzie mówią, i mówią uczenie,
Że to nie łzy są, ale że kamienie,
I — że nikt na nie… nie czeka!

  • 1. Analizuj temat:
    Pytanie niełatwe tylko na pozór. Znasz historię Romea i Julii, bo każdy zna. Potrzebna Ci jeszcze ta oto wiedza:Ten wiersz niby o miłości tak naprawdę odwołuje się do dyskuji romantycznej – co prawdziwsze: uczucie czy wiara, „szkiełko” czy „oko”? (znasz to z Romantyczności Adama Mickiewicza). I czy człowiek ze swoim cierpieniem jest w kosmosie sam?
  • 2. Czym jest wiersz?
    Refleksją nad grobem słynnych kochanków – na co wskazuje tytuł.
    Pierwsze dwie strofy są opisem obrazu: księżyc świeci nad ogrodem i gruzami domostw. Spada meteor. Czym jest? To przedmiot dyskusji, która rozgrywa się w strofie III i IV.

    • Cyprysy – reprezentanci uczucia i wiary w to, że człowiek nie jest sam, a kosmos mu współczuje – twierdzą, że to łza – współczucie.
    • Ludzie, wierni namacalnej wiedzy definiują meteoryt jako kamień.
  • 3. Zauważ piękną metaforę:
    łagodne oko błękitu – chodzi o księżyc.
  • 4. Własne zdanie napisz sam.

 

POZYTYWIZM

Oto epoka pełna prozy. Powstały w niej ważne polskie powieści i nowele, dlatego może okazać się kusząca dla autorów testu.

Baza podstawowa

  • Epoka prozy: królują powieści, opowiadania, nowele.
  • Wśród najważniejszych pojęć: praca, oświata, użyteczność. Literatury też.
  • Bardzo modne powieści historyczne (Henryk Sienkiewicz!)
  • Polska nadal pod zaborami, ale po klęsce powstania styczniowego – młode pokolenie nie chce już haseł spisku i konspiracji i walki zbrojnej. Chce wiedzy i pomocy niższym warstwom społecznym.
  • Jeśli pozytywizm to Henryk Sienkiewicz
    • jest najważniejszym polskim twórcą powieści historycznych,
    • • za Quo vadis otrzymał Nagrodę Nobla,
    • • napisał Krzyżaków (czasy średniowiecza), Trylogię (XVII wiek),
    • • pisał też nowele: Latarnik, Janko Muzykant, Szkice węglem.

Piszemy:

Temat może być taki:

Po co nam książki historyczne? Na podstawie wybranej powieści Henryka Sienkiewicza określ swój stosunek do tego gatunku literackiego.

  • 1. Lubisz nie lubisz piszesz, że:
    • Powieść historyczna to taka, która rozgrywa się w przeszłości (czasie już historycznym) dla pisarza.
    • Pokazuje fikcyjnych bohaterów i ich przygody – ale na tle wydarzeń historycznych, które miały miejsce naprawdę.
    • Obok postaci fikcyjnych występują postacie historyczne.
    • Powieść historyczna poszerza wiedzę o minionych czasach, pokazuje zdarzenia, obyczaje, mowę i poglądy ludzi dawnych epok
    • Spełnia więc rolę edukacyjną, a przy tym rozrywkową.
    • Powieści Henryka Sienkiewicza spełniały jeszcze jedną: pokrzepiana serc w czasie zaborów.
  • 2. Wybierasz powieść.
    Wszystko jedno którą – byle historyczną, bo przecież Sienkiewicz pisał też nowele, opowiadania i powieści sobie współczesne.
    Czy wybierzesz Krzyżaków, Trylogię czy Quo vadis, zawsze pisz, że:

    • Sienkiewicz wnikliwie badał dokumenty i starał się odtworzyć realia czasów o których pisał,
    • tworzył w dobie niewoli, pragnął więc wskrzesić czasy świetności Polski i odwołać się do uczuć patriotycznych,
    • że jego powieści cechuje wartka akcja i perypetie miłosne bohaterów,
    • że pozytywnych bohaterów czeka z reguły happy end,
    • że często zestawia bohaterów na zasadzie kontrastu,
    • że powieść, którą wybrałaś opisuje czasy, jakimi się interesujesz – na przykład rycerstwo i czasy średniowieczne.
  • 3. We wnioskach:
    Lubisz czy nie – napisz, że powieści historyczne są potrzebne. Dzięki nim możemy podróżować w minione czasy i przeżywać przygody
    w realiach zupełnie innych niż nasze. I naprawdę uczą historii ciekawiej niż podręczniki. Więc na pewno są potrzebne.

 

XX WIEK

Burzliwy, obfitujący w przełomowe zdarzenia w historii, kulturze i rozwoju nauki. Bardzo bogaty w dokonania literackie. Lektura XX wieku jak najbardziej może stać się punktem wyjścia do tematu wypracowania egzaminacyjnego.

Baza podstawowa:

  • Na początku XX wieku trwa jeszcze epoka zwana Młodą Polską (modernizmem, neoromantyzmem). Tu wart zapamiętania jest pisarz Stefan Żeromski (czytaliście jego Syzyfowe prace i Siłaczkę) i Władysław Stanisław Reymont, który otrzymał literacką nagrodę Nobla za powieść Chłopi.
  • 1918 – ważna data – koniec I wojny światowej, a dla Polski koniec zaborów.
  • Lata 1918-1939 – to dwudziestolecie międzywojenne.
  • W latach 1939–1945 trwa II wojna światowa.
  • Po II wojnie do końca XX wieku epoka określana współczesnością.
  • Ważni pisarze zagraniczni: Antoine Saint-Exupèry, Albert Camus.
  • Ważni twórcy polscy:
    • poeci wojny: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, nobliści: Czesław Miłosz i Wisława Szymborska.
    • Poeci: Tadeusz Różewicz, Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Jan Twardowski
    • Pisarze: Witold Gombrowicz, Maria Dąbrowska, Aleksander Kamiński
  • Zjawiska w kulturze:
    • rewolucja w komunikacji (samochód, samolot) i świecie mediów (powszechność filmu, telewizji, internetu, telefonów komórkowych),
    • dylemat do przemyślenia; wartość książek i czytania – ich przyszłość w dobie kultury ekranu i Internetu.

 

Piszemy:

Temat może być taki:

W oparciu o lekturę poniższego fragmentu i znajomości całej książki, a także własne doświadczenia literackie i życiowe napisz, czym jest przyjaźń.

Mały Książę

Lis zamilkł i długo przypatrywał się Małemu Księciu.
– Proszę cię… oswój mnie – powiedział.
– Bardzo chętnie – odpowiedział Mały Książę – lecz nie mam dużo czasu. Muszę znaleźć przyjaciół i nauczyć się wielu rzeczy.
– Poznaje się tylko to, co się oswoi – powiedział lis. – Ludzie mają zbyt mało czasu, aby cokolwiek poznać. Kupują w sklepach rzeczy
gotowe. A ponieważ nie ma magazynów z przyjaciółmi, więc ludzie nie mają przyjaciół. Jeśli chcesz mieć przyjaciela, oswój mnie!
– A jak się to robi? – spytał Mały Książę.
– Trzeba być bardzo cierpliwym. Na początku siądziesz w pewnej
odległości ode mnie, ot tak, na trawie. Będę spoglądać na ciebie
kątem oka, a ty nic nie powiesz. Mowa jest źródłem nieporozumień. Lecz każdego dnia będziesz mógł siadać trochę bliżej…
Następnego dnia Mały Książę przyszedł na oznaczone miejsce.
– Lepiej jest przychodzić o tej samej godzinie. Gdy będziesz miał przyjść na przykład o czwartej po południu, już od trzeciej zacznę odczuwać radość. Im bardziej czas będzie posuwać się naprzód, tym będę szczęśliwszy. O czwartej będę podniecony i zaniepokojony: poznam cenę szczęścia! A jeśli przyjdziesz nieoczekiwanie, nie będę mógł się przygotowywać…

 

1. Usytuuj fragment w utworze.
To już ten moment akcji, kiedy Mały Książę wylądował na Ziemi. Ma za sobą podróż przez planety.
Spotyka lisa, który oferuje przyjaźń i bardzo ładnie ją definiuje:

  • że jest to coś, czego nie można kupić w sklepie,
  • że zaprzyjaźnić się z kimś to znaczy oswoić go – cierpliwie przejść pewne etapy poznania się i zaufania sobie,
  • że przyjaźń to uczucia takie jak radość, szczęście.

2. Czy zgadzasz się z tym?

  • Co jeszcze możesz napisać o przyjaźni?
    Może to, że przyjaciele mogą liczyć na siebie, zawsze sobie pomogą, łączy ich serdeczność i zaufanie.
  • Czy znasz przykłady z filmu lub literatury pokazujące piękną przyjaźń?
    Jak najbardziej może być człowieka ze zwierzęciem – tu także lis zaprzyjaźnia się z chłopcem.
  • Może sam masz przyjaciela – człowieka lub zwierzaka?
    Jeśli tak napisz, na czym polega wasza przyjaźń.

Zobacz:

Epoki literackie – nazwy

Epoki literackie – powtórka

EPOKI LITERACKIE DO EGZAMINU

Podaj okresy literackie, ich granice czasowe i krótką charakterystykę, od średniowiecza po współczesność.