Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego – język i narracja.
Masz rozstrzygnąć, jakie cechy języka dominują w pamiętniku Mirona Białoszewskiego: cechy języka pisanego czy mówionego. Próbujesz też określić rodzaj narracji i cechy gatunkowe pamiętnika.
Przeanalizuj zawarte w podręcznikach fragmenty Pamiętnika… dotyczące 1 sierpnia, czyli początku powstania i wydarzenia z 15 sierpnia.
Fragment dotyczący 1 sierpnia
Charakter opisywanych zdarzeń – realistyczny czy fantastyczny?
Realistyczny, a nawet historyczny, wszyscy wiemy, że godziną rozpoczęcia powstania, legendarną godziną „W” była siedemnasta, i u Białoszewskiego też powstanie rozpoczyna się 1 sierpnia o piątej. To sygnał, że będzie mowa o historycznych wydarzeniach. Konwencja również jest realistyczna, nie ma fantastycznych postaci ani miejsc, np. zamków czarownic, lecz realne ulice Warszawy (Ogrodowa), a wszystko mieści się w granicach prawdopodobieństwa.
Narracja – pierwszoosobowa czy trzecioosobowa?
Pierwszoosobowa – powtarzają się formy czasownika w 1. osobie liczby mnogiej: „powiedzieliśmy sobie”, „krzyknęliśmy” – świadczą o udziale bohatera-narratora w wydarzeniach.
Dystans czasowy – czas przeszły czy teraźniejszy?
Przeszły. Formy czasu przeszłego. „Krzyknęliśmy”, „to było zdobycie sądów”. „Skoczył”.
Równoważniki powodują szybkie tempo i wrażenie uczestnictwa czytelnika w zdarzeniach.
Aż krzyk: – Hurraaa…
Dominuje język mówiony czy pisany?
Mówiony.
Cytowane są dialogi:
– Hurraaa.
– Powstanie – od razu powiedzieliśmy sobie.
Pojawia się słownictwo potoczne: „łubudu”, „tygryska” (o niemieckiej kurtce wojskowej).
Nie ma prawie zdań złożonych.
Występują równoważniki:
Ze stołka na asfalt.
Pojawiają się skróty i niepoprawne konstrukcje (anakoluty), np.
Pilnowaliśmy, co tylko da się widzieć.
Jaka perspektywa dominuje: żołnierza czy cywila? Jakie wydarzenia o tym świadczą?
Dominuje perspektywa cywila: o powstańcach mówi się, jak o kimś z zewnątrz, kogo wprawdzie się przyjaźnie traktuje, ale jednak to ktoś inny – powstaniec. Cywile, w tym bohater-narrator, głównie obserwują, patrzą przez okna.
Fragment dotyczący 15 sierpnia
Charakter opisywanych zdarzeń – realistyczny czy fantastyczny?
Realistyczny, a nawet historyczny, świadczą o tym daty (15 sierpnia), autentyczne miejsca (kościół Sakramentek), obecność autentycznych osób (Swen – przyjaciel autora), wiemy też, że bohater-narrator może być utożsamiany z Białoszewskim, który przeżył powstanie, wydarzenia zgadzają się z tym, co działo się w Warszawie w czasie powstania. Wszystko odbywa się w konwencji realistycznej, nie ma nadprzyrodzonych czy fantastycznych zdarzeń.
Narracja – pierwszoosobowa czy trzecioosobowa?
Pierwszoosobowa – bo pojawiają się czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej i sygnały, że narrator uczestniczył w wydarzeniach: „bomba na nas”, „na naszą piwnicę”, „wychyliliśmy się ze Swenem na podwórko”.
Dystans czasowy – czas przeszły czy teraźniejszy?
Czas przeszły – o czym świadczą czasowniki „mówiło się” i daty – 15 sierpnia (wiadomo, że chodzi o 15.08.1944). Ale często przeplatany z czasem teraźniejszym „stoimy, zbici w kupę”. To równoważniki zdań, wyrazy dźwiękonaśladowcze sprawiają, że czas przeszły wydaje się żywy. Niekiedy eksponowana jest jednak odległość czasowa dzieląca narratora od tych zdarzeń: „ Wydaje mi się, że uprzedziłem wobec tej daty pewne fakty…”; „I jeszcze coś dla ozdoby – nie pamiętam”.
Dominuje język mówiony czy pisany?
Mówiony, nie ma zdań podrzędnie złożonych, opuszcza się wiele członów w zdaniach, np. „i jednego trafił”; pojawiają się równoważniki: „Huk. Ciemno. Wstrząs”. „Wszyscy. Po swoich piwnicach”. Występuje słownictwo potoczne, pozbawione precyzji, używa się skrótów, np. o kościele Sióstr Sakramentek mówi się po prostu sakramentki: „Sakramentki się palą”.
Jaka perspektywa dominuje: żołnierza czy cywila? Jakie wydarzenia o tym świadczą?
Dominuje perspektywa cywila: głównie mówi się o chronieniu się w piwnicach, a o powstańcach jak o kimś z zewnątrz: „z powstańcami były dobre stosunki”.
Wnioski
Cechy gatunkowe pamiętnika w Pamiętniku z powstania warszawskiego.
- Narracja
Pierwszoosobowa – mówi bohater-narrator, którego możemy utożsamiać z autorem.
- Perspektywa narratora
Uczestnik zdarzeń przemawiający w 1. osobie.
- Zdarzenia
Przedstawione realistycznie, autentyczne, prawdziwe. Mowa o istniejących postaciach (Swen, pani Górska, sam narrator).
O realizmie świadczą też daty, które można by porównać z jakąś historyczną kroniką powstania, przywoływane miejsca (ulice: Krucza, Wilcza; kościół Sakramentek).
- Czas zdarzeń
Przeszły, pewien dystans czasowy dzieli bohatera od wspominanych zdarzeń.
Specyfika tego pamiętnika
Kim jest narrator?
Choć jest uczestnikiem zdarzeń, to cywil, nie żołnierz, koncentrujący się na przetrwaniu, nie walce.
Deheroizacja czy patos?
Dominuje potoczność, codzienność, nie ma wzniosłości. Mamy tu do czynienia z deheroizacją, czyli nie kreuje się w tekście wspaniałych bohaterów, legend, lecz przedstawia codzienną rzeczywistość z całą jej szarością i pospolitością. Pokazuje się zwyczajną stronę powstania: strach cywilów, trudności ze zdobywaniem wody i jedzenia, rejestrowana jest nawet niechęć niektórych cywilów do powstańców, którym mają za złe wzniecenie buntu i ofiary, jakie ono pochłania.
W jaki sposób funkcjonuje czas przeszły?
Choć pamiętnik mówi o czasie minionym, jest on tu przedstawiony bardzo żywo, niekiedy czas przeszły przechodzi w teraźniejszy. Poza tym wrażenie uczestnictwa w szybko toczących się zdarzeniach dają równoważniki zdań, krótkie zdania i niepełne konstrukcje składniowe (anakoluty), wyrazy dźwiękonaśladowcze.
Język
Potoczny.
- Padają słowa trywialne, używane tylko potocznie.
- Konstrukcje składniowe są typowe dla języka potocznego: występują krótkie urywane zdania, anakoluty, równoważniki.
- Występują też czasem typowe dla Białoszewskiego neologizmy.
Motyw powstania warszawskiego w innych utworach literackich
- Powieść Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20. (od tytułu tej powieści pochodzi określenie dotyczące całego pokolenia powstańców i partyzantów – Kolumbowie)
- Poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego o dramacie pokolenia Kolumbów (polskiej młodzieży, urodzonej około 1920 roku, postawionej przed dylematem: walczyć, np. w powstaniu, zabijać i narażać młode życie czy żyć normalnie, uczyć się?) – autor tych wierszy zginął w powstaniu, mimo wątłego zdrowia wybrał walkę za ojczyznę, choć wielu doceniało jego talent i prosiło, by pisał, kształcił się, a nie walczył.
- Poezja Anny Świrszczyńskiej z tomu Budowałam barykadę.
- Pieśni powstańcze, np. Hej, chłopcy bagnet na broń pióra Krystyny Krahelskiej.
Przypomnij sobie
- Równoważnik zdania – wypowiedzenie niezawierające orzeczenia, które po dodaniu orzeczenia można zamienić na zdanie, np. wtem huk!, zielono mi.
- Anakolut – niepoprawna konstrukcja składniowa, zdanie o rozchwianych zależnościach między jego członami, w wypowiedziach potocznych to przeważnie błąd, np. idąc do domu, padał deszcz, w literaturze niekiedy pełni jakąś specjalną funkcję.
- Neologizm – wyraz wymyślony przez autora na potrzeby tekstu, często stosowany w poezji, mistrzami neologizmu byli Bolesław Leśmian i Miron Białoszewski – neologizmy Białoszewskiego to np. namuzowywanie, muza-natchniuza. Zauważmy, że wyrazy te tworzone są zgodnie z regułami polskiego słowotwórstwa.
- Wyraz dźwiękonaśladowczy – wyraz naśladujący dźwięki przyrody, odgłosy, hałasy, np. wrrr, brr, szelest, szczęk (ale już np. hałas nie jest wyrazem dźwiękonaśladowczym, bo tylko oznacza dźwięk, a go nie naśladuje).
- Narracja pierwszoosobowa – polega na tym, że narrator jest uczestnikiem wydarzeń i opowiada w 1. osobie o tym, co się wydarzyło.
- Pamiętnik – wspomnienia pisane w 1. osobie z pewnej perspektywy czasowej, np. po dziesięciu latach. Opowieść, mimo że opowiada o tamtych czasach, odnosi się także do pamięci i uczuć autora w momencie pisania, świadczą o tym np. takie zdania: „nie pamiętam teraz” , „wydaje mi się, że wtedy”, „pamiętam to dobrze”, „minęło już dziesięć lat od chwili… a ja wciąż widzę”.
- Język potoczny – odmiana języka znana przede wszystkim w wersji mówionej. Dominuje w niej słownictwo potoczne, nie ma prawie terminów specjalistycznych i naukowych. Charakterystyczna jest składnia, pełna powtórzeń, równoważników zdań, niepełnych konstrukcji. Nieliczne są zdania złożone, i to złożone współrzędnie.
To powinieneś wiedzieć
Powstanie warszawskie – zaczęło się 1 sierpnia 1944 roku, trwało 63 dni, wywołała je ludność Warszawy niemogąca się już doczekać wyzwolenia spod hitlerowskiej okupacji. Powstanie było jednym z najbardziej bohaterskich i najbardziej tragicznych polskich zrywów niepodległościowych. Walczyły w nim nawet kobiety i dzieci.
W jego wyniku zginęło, straciło dach nad głową lub zostało rannych mnóstwo warszawiaków. Stolica Polski została niemal doszczętnie zburzona i spalona, w akcie zemsty hitlerowcy niemal zrównali ją z ziemią. Niektóre ulice praktycznie przestały istnieć. Powstanie zakończyło się aktem kapitulacji – powstańcy wywalczyli sobie, by traktować ich jak regularną armię, jak żołnierzy. Bo jak żołnierze, choć źle ubrani i uzbrojeni, niedożywieni, bohatersko walczyli o wolność swego miasta. Uliczne barykady, budowane przez ludzi, butelki z benzyną rzucane na czołgi, walczące i przenoszące rozkazy dzieci w te dramatyczne dni to był normalny widok.
Zobacz:
Niezwykłe miejsce Pamiętnika z powstania warszawskiego we współczesnej literaturze