Czym jest rzeczywistość?

Najprościej powiedzieć, że rzeczywistość to to, co nas otacza. Poznajemy ją zmysłami – wzrokiem, dotykiem, słuchem, węchem, czasem także smakiem. Rzeczywistości jesteśmy pewni – możemy jej doświadczyć, przekonać się, że jest taka, a nie inna.

  • Przykład:
    Wyglądasz przez okno i widzisz bloki, podwórko, ulicę, samochody. To rzeczywistość.

Czym jest wyobraźnia?

Wyobraźnia to psychiczna zdolność tworzenia obrazów (tzw. wyobrażeń) ludzi, zwierząt, przedmiotów, krain, zjawisk itp., istniejących, ale nieobecnych w danej chwili, lub nieistniejących (wymyślonych).

  • Przykład:
    Wyglądasz przez okno i wyobrażasz sobie, jak to miejsce wyglądało sto lat wcześniej (zjawisko istniejące, ale nieobecne w danej chwili). Albo wyobrażasz sobie, że nie ma ulicy i bloków tylko dżungla pełna dziwacznych stworzeń (zjawisko nieistniejące).

 

Na czym polega opozycja między światem rzeczywistym a wyobrażonym?

Świat rzeczywisty jest dokładnie taki, jak widzimy – nie ma w nim miejsca na niewyjaśnione zjawiska, fantastyczne stwory, dziwne sytuacje. Wyobraźnia ubarwia świat rzeczywisty, sprawia, że staje się on ciekawszy, nietypowy, inny dla każdego człowieka.

Elementy rzeczywistości

  • Ludzie typowi dla swej epoki.
  • Wydarzenia, których prawdopodobieństwo jest bardzo duże.
  • Wydarzenia mają swoją przyczynę i skutek.
  • Miejsca znane ludziom (istniejące państwa, krainy).
  • Zwierzęta i rośliny zachowują się zgodnie z cechami swojego gatunku.

Elementy wyobraźni

  • Fantastyczne stworzenia (elfy, smoki).
  • Dziwne lub odległe krainy (np. znajdujące się na innej planecie, bezludne wyspy, których jeszcze nikt nie odkrył).
  • Ludzie o niezwykłych umiejętnościach (olbrzymi-siłacze, czarodzieje, niewidzialni), niezwykłe zwierzęta (lub obdarzone niezwykłą mocą, np. gadające konie).
  • Możliwość eksperymentowania z czasem (cofanie czasu, przenoszenie się w czasie).

 

Skąd się bierze wyobraźnia?

Nie trzeba tłumaczyć, skąd się bierze rzeczywistość – to wie każdy. Ale wyobraźnia? Dlaczego czasem mamy potrzebę ubarwienia prawdziwego świata, dodania pewnych elementów, które naprawdę w nim nie występują? Przyczyny mogą być różne.

  • Wyobraźnia to czasem sposób na kłopoty – czujemy się niedowartościowani, gorsi lub po prostu coś nam nie poszło – wystarczy wyobraźnia, aby na chwilę przenieść się do nierzeczywistego świata, w którym obowiązują inne reguły (możesz zostać milionerem, gwiazdą filmową albo utrzeć nosa nieznośnym koleżankom).
  • To także sposób na nudę – wystarczy uruchomić wyobraźnię i już droga do szkoły staje się szlakiem przygód w amazońskiej dżungli.
  • Dla artystów wyobraźnia to droga do bycia oryginalnym – dzięki własnej wyobraźni mogą stworzyć dzieło niepowtarzalne, inne od dotychczasowych.

 

Świat rzeczywisty czy wyobrażony?

W historii ludzkości nieustannie przeplatały się ze sobą poglądy zwolenników rzeczywistości i zwolenników wyobraźni. Zwolennicy rzeczywistości uważali, że sztuka powinna oddawać świat takim, jaki on jest. Zwolennicy wyobraźni twierdzili, że sztuka powinna upiększać świat, ukazywać rzeczy piękne, wymyślone, także nierzeczywiste.

Biblia
W księgach Biblii odnajdziemy wiele rzeczywistych (historycznych) wydarzeń, takich jak wędrówka Narodu Wybranego, potop, zniszczenie Sodomy i Gomory, życie i nauka Jezusa Chrystusa. Nie brak jednak fragmentów w całości opartych na wyobraźni – stworzenie świata, życie w raju, strącenie aniołów, Apokalipsa.

Czy można opisać koniec świata? Tak, pod warunkiem że ma się bujną wyobraźnię. Świętemu Janowi jej nie brakowało i stworzył dzieło, z rozszyfrowaniem którego do dziś zmagają się uczeni. Apokalipsa, czyli Objawienie Św. Jana to księga pełna fantastycznych stworzeń i trudnych symboli, takich jak czterej jeźdźcy, Bestia, smok, miasto 12 bram.

Antyk
Uznano, że sztuka powinna naśladować naturę. W naturze jest piękno, ład i harmonia, porządek. Artysta powinien starać się odzwierciedlać piękno świata, naśladować rzeczywistość. Pojawiają się rzeźby oddające piękno, proporcje ludzkiego ciała, takie jak Dyskobol Myrona. Ważna postać: Arystoteles – to on ustalił zasady tworzenia dzieł literackich, opisał normy, których powinni przestrzegać twórcy gatunków, takich jak epos czy tragedia. Ustalenia Arystotelesa obowiązywały także w następnych epokach, do niego odwoływali się m.in. twórcy renesansowi.

Zapamiętaj pojęcie!
Mimetyzm – naśladownictwo
Sztukę antyku określamy mianem mimetycznej.

Czy w tej epoce nie ma miejsca dla wyobraźni?
Mitologia – to nic innego jak ludzkie wyobrażenia o świecie bogów. Bogowie mogą przybierać różne postacie, znikać, mają nadzwyczajne umiejętności. I przede wszystkim – są nieśmiertelni, rzecz niespotykana w świecie rzeczywistym. Do mitologicznych historii odwoływał się Homer i Sofokles.

Średniowiecze (od V do XV w.)
Sztuka zostaje podporządkowana religii. Człowiek jest nieistotny w porównaniu z potęgą Boga. Artyści ukazują nie swoje otoczenie, rzeczywistość, ale motywy biblijne. Czyli górą wyobraźnia! Niektóre motywy, takie jak ukrzyżowanie Chrystusa, narodziny w Betlejem, zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie biły rekordy popularności.

Ludzie średniowiecza myślą o śmierci i wiedzą, że trzeba żyć skromnie i w pokorze, aby zasłużyć na zbawienie. O nieuchronnie zbliżającej się śmierci przypominał bardzo popularny wówczas motyw danse macabre, czyli taniec śmierci. Śmierć do swego tańca zaprasza wszystkich – biednych i bogatych, dostojników i nędzarzy. Literatura też obfituje w motywy wyobrażone: w wieku XIII powstaje Boska komedia Dantego – wizja wędrówki poety przez piekło, czyściec i raj.

Zapamiętaj pojęcie!
Teocentryzm – Bóg jest centrum świata, najwyższą wartością.
Sztuka średniowiecza jest teocentryczna i anonimowa. Artyści tworzą dla chwały Boga, sami pozostają w cieniu dzieł, nie zależy im na sławie. Dlatego nie powstają wówczas autoportrety.

Pozostałe tematy sztuki:

  • Przygody rycerskie – Pieśń o Rolandzie, legendy o rycerzach Okrągłego Stołu, Dzieje Tristana i Izoldy. W nich także nie brak motywów fantastycznych, choć są już zdecydowanie bliższe rzeczywistości.
    Uczty i zabawy na dworach – powstaje nawet pierwszy poradnik savoir-vivre – wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole.
  • Rzeczywistość w sztuce – cykl miniatur braci Limbourg.

Renesans (wiek XV i XVI)
Zdecydowany odwrót od ideałów średniowiecza, powrót do zainteresowań antyku. Kult sztuki i artysty, ukłon w stronę umysłów wybitnych, których określano mianem renesansowych.
Najważniejszy prąd renesansu to humanizm.

Hasło humanizmu to słowa Terencjusza, starożytnego twórcy komedii: „Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Co to znaczy? Że nie ma takiej dziedziny życia ludzkiego, która by nie interesowała myślicieli i twórców renesansu. Życie rodzinne, praca, miłość, twórczość, nauka. Po prostu wszystko. Religia? Religia też, ale na pewno nie w takim stopniu, jak w średniowieczu. Twórcy – humaniści – pisali o życiu codziennym, o potrzebie kształcenia się i doskonalenia, ukazywali człowieka jako postać wspaniałą, godną szacunku, zdolną do wielkich osiągnięć.

W polskiej literaturze króluje Jan Kochanowski. We fraszkach i pieśniach pisze o sobie, swoim domu w Czarnolesie, znanych mu ludziach, w trenach o wielkiej rozpaczy spowodowanej śmiercią córki. Pisze o tym, jak los może doświadczyć człowieka – zgodnie z założeniami humanizmu.

Co z wyobraźnią?
Nie brak jej najwybitniejszym postaciom tego okresu – Leonardowi da Vinci (nie tylko malował, także projektował mechanizmy, o których nawet nie śniło się współczesnym mu), Mikołajowi Kopernikowi (autor wywrotowej heliocentrycznej teorii, którą opisał w dziele O obrotach sfer niebieskich), Krzysztofowi Kolumbowi i innym odkrywcom (renesans stawia na odkrywanie świata, poszerzanie granic, zdobywanie). Ale wyobraźnia jest po to, aby ją zrealizować, czyli zamienić w rzeczywistość.

Barok (wiek XVII)
Epoka dziwactw, szokujących eksperymentów w sztuce. Cel artysty – zaskoczyć odbiorcę. Już nie chodzi o to, aby naśladować piękno świata. Chodzi o to, aby wstrząsnąć, by wyrazić uczucie. W poezji powstają wiersze dziwadła, w sztuce już nie proporcjonalne sylwetki, ale postacie pełne ekspresji, często o twarzach wykrzywionych bólem. W architekturze – bogate zdobnictwo.

Wielka postać! Na przełomie XVI iXVII wieku w Anglii tworzy największy dramaturg – William Szekspir. Hamlet, Romeo i Julia, Makbet – to dramaty znane na całym świecie. Szekspir wprowadził na scenę postacie fantastyczne (duchy, czarownice). Jego bohaterowie to postacie nieprzeciętne, o wybujałej wyobraźni i skomplikowanej naturze. Niestety, skłonność do ulegania emocjom, nieumiejętność trzeźwej oceny rzeczywistości to najczęściej powód klęski bohaterów. Ale też powód ich wielkiej popularności – bo przecież rola Hamleta czy Lady Makbet jest tą wymarzoną, uważaną za aktorskie spełnienie.

Zapamiętaj cytat!

– Zdaje mi się, że widzę…
– Gdzie ?
– Przed oczyma duszy mojej.

To słowa z Hamleta. O czym mówią? O wyobraźni!

Oświecenie (wiek XVIII)
Przyszła pora na uporządkowanie sztuki i ludzkich wyobrażeń o świecie. Liczy się nauka i naukowe dowody. Czego nie można dowieść, to nie istnieje. To kiepski czas dla zwolenników wyobraźni. Powracają reguły ustanowione przez starożytnych, w sztuce znowu zaczyna się liczyć harmonia, ład i piękno. To także epoka rozwoju nauk ścisłych.
W polskiej literaturze – bajki Ignacego Krasickiego (pod postaciami zwierząt kryją się typy ludzkie).

Zapamiętaj pojęcia!

  • Racjonalizm – świat poznaje się za pomocą rozumu, tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej, ukazuje prawdę o rzeczywistości.
  • Empiryzm – świat poznaje się za pomocą doświadczenia, za pomocą zmysłów.
  • Ateizm – to pogląd odrzucający istnienie Boga. Ateizm był konsekwencją naukowych poglądów filozofów oświecenia. Jeżeli prawdą jest to, co można poznać zmysłami i udowodnić rozumowo, to jaki jest dowód na istnienie Boga?

Romantyzm (wiek XIX)
Absolutna zmiana w porównaniu z oświeceniem. Wstęp do sztuki mają postacie fantastyczne (upiory, zjawy, panny wodne, rusałki). Większość z tych dziwadeł aż do romantyzmu żyła w sztuce ludowej. Właśnie romantyzm przyniósł zainteresowanie tym, co ludowe, a nawet trochę zabobonne. Poeci piszą więc ballady o duchach i potępieńcach, podróżują, aby w samotności, z daleka od ojczyzny i rodziny znaleźć natchnienie. Wspinają się na szczyty górskie, przemierzają stepy, pływają po morzu. Po co? Aby przeżyć coś niezwykłego. Wyobraźnia pracuje na pełnych obrotach! Moda na nieszczęśliwych kochanków, straszliwe miejsca, a także tajemnicze opowieści o rycerzach. W dramacie wzorem już nie jest grecka tragedia, ale Szekspir i jego wielkie postacie.

Zapamiętaj cytat!
„Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko” to fragment ballady Romantyczność Adama Mickiewicza. Jak rozumieć te słowa? Ważniejsze są uczucia i intuicja niż naukowe dowody. W polskiej literaturze – Adam Mickiewicz (ballady, Grażyna, Dziady), Juliusz Słowacki (Hymn, Testament mój), Norwid (W Weronie).

Uwaga! Pan Tadeusz jest już zdecydowanie bardziej rzeczywisty, choć przeniesienie się wspomnieniami do kraju lat dziecinnych to także wyobraźnia.

A w innych dziedzinach sztuki? Nastrojowo. Maluje się pejzaże, cmentarze, ruiny.

Pozytywizm (II połowa wieku XIX)
Zwrot ku rzeczywistości. Sztuka znowu ma naśladować rzeczywistość. Świat w dziełach literackich powinien być realistyczny, czyli prawdziwy. Artysta już nie jest geniuszem, wybitną jednostką. Teraz ma swoją pracą (czyli sztuką) służyć społeczeństwu. Być użytecznym jak stolarz czy piekarz. Powinien apelować o poprawę losu najbiedniejszych, o potrzebę kształcenia. Pisarz, najczęściej prozaik (bo pozytywizm to epoka prozy – zwłaszcza powieści) jest wnikliwym obserwatorem swojego otoczenia. Nie koloryzuje, nie fantazjuje, pisze tak, jak jest. I z tych obserwacji skorzystały następne pokolenia, bo przecież mówi się, że Lalka Prusa to turystyczny przewodnik po Warszawie.

Zapamiętaj pojęcia!

  • Realizm – obiektywna ocena rzeczywistości, ukazywanie świata z perspektywy przeciętnego odbiorcy, ukazywanie wszystkich elementów rzeczywistości.
  • Naturalizm – ukazywanie wszystkich szczegółów życia ludzkiego, nawet tych intymnych czy drastycznych.
    W polskiej literaturze – ogromny wybór nowel Prusa, Sienkiewicza, Konopnickiej – realizm! Wielkie powieści – Lalka, Faraon, Quo vadis, Trylogia. Powieści historyczne – odzwierciedlają rzeczywistość sprzed lat.
    W innych dziedzinach sztuki – także realizm.

Przełom wieku XIX i XX
Epoka zyskała m.in. nazwę neoromantyzmu. Co to oznacza? Powracają ideały romantyzmu. Liczą się uczucia, artysta to wybitna jednostka itd. Nie oznacza to, że zapominamy o osiągnięciach pozytywizmu. Powieść nadal święci triumfy (Żeromski, Reymont). Ale w poezji znowu zapanuje wyobraźnia. I nie szkodzi, że czytelnicy nie rozumieją, o czym jest wiersz. Mamy przecież hasło „sztuka dla sztuki” – przekonanie, że sztuka powinna być tworzona sama dla siebie, nie potrzebuje żadnych odbiorców.

Wiek XX

  • W dwudziestoleciu międzywojennym:
    Pojawia się pojęcie abstrakcji, surrealizmu. Coraz więcej twórców dochodzi do wniosku, że sztuką można się bawić, że nie warto trzymać się sztywnych reguł, lepiej poeksperymentować. W malarstwie ważna postać – Picasso. Indywidualność w prozie – Bruno Schulz. Jego opowiadania to zapis sennych wyobrażeń, dziwnych majaczeń małego chłopca. Kolejna ważna postać – Witold Gombrowicz. Prowokujący prześmiewca, który w Ferdydurke zakpił ze szkoły, rodziny, nawet wielkiego wieszcza.
    Ale wielu twórców nadal chętnie odtwarza rzeczywistość: Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska, Julian Tuwim.
    Uwaga!
    Pojawiają się powieści „niższego lotu” (odpowiedniki dzisiejszych harlequinów i brazylijskich telenowel) – rzewne historie o zakazanej miłości, surowych rodzicach itd.
  • Po wojnie:
    Trudno ocenić sztukę drugiej połowy XX wieku. Jest zbyt różnorodna. Klasycy odwołują się do tradycji (Miłosz, Herbert, Szymborska), nowatorzy tworzą dzieła absolutnie oryginalne. Pojawia się też kultura masowa, tworzona z myślą o mniej wyrobionym odbiorcy. Trudno już mówić o jednym dominującym nurcie sztuki. W prozie częsty motyw to powrót do wspomnień z dzieciństwa, także tych wojennych i z czasów socjalizmu. W poezji – kult życia w mieście (Białoszewski), pochwała brzydoty (Grochowiak) i twórczość poetów-wędrowców, samotników (Stachura). W dramacie – eksperymenty: Różewicz, Gombrowicz.

Czy wyobraźnia może stać się rzeczywistością?

Oczywiście. Przecież wszystkie wynalazki, odkrycia powstały najpierw w czyjejś wyobraźni. Kolumb wyobraził sobie, że płynąc ciągle za zachód, można dotrzeć do Indii i opłynąć kulę ziemską. Zaufał swojej wyobraźni, przekonał dwór królewski i wyruszył. Jak się skończyła jego wyprawa, wszyscy wiemy. Teraz Ameryka, Indianie nie są dla nas wyobraźnią, są częścią rzeczywistości. W wieku XIX bracia Lumière wpadli na pomysł, żeby ożywić nieruchomą fotografię – ich wyobrażenia zaowocowały opatentowaniem kinematografu i początkiem kina. Podobna jest historia stworzenia silnika, lokomotywy, telefonu, żarówki i wszystkich innych wynalazków – najpierw wyobraźnia nieprzeciętnego człowieka, a po latach prób i starań – rzeczywistość dla całej ludzkości.

Czy rzeczywistość może stać się wyobraźnią?

O dziwo, tak. Spójrz jeszcze raz na definicję wyobraźni umieszczoną wcześniej. Wynika z niej, że wyobraźnia to psychiczna umiejętność tworzenia obrazów ludzi i rzeczy istniejących, ale nieobecnych w danej chwili. Działa to tak: wyobrażasz sobie, jak mogło wyglądać życie w Twoim mieście sto lat wcześniej. Masz pewną wiedzę historyczną i dlatego potrafisz sobie wyobrazić wygląd ulic, ubrania ludzi, powozy itd. Obraz, który stworzyłeś, to wyobraźnia – bo przecież ten obraz w tej chwili nie istnieje, nie jest rzeczywistością. Ale był nią! Sto lat wcześniej taka właśnie była rzeczywistość. W ten sposób coś, co kiedyś było rzeczywistością, w wyniku upływu czasu staje się dla następnych pokoleń wyobraźnią.
Skojarz!
Książki i filmy historyczne to efekt wyobrażeń pisarzy i scenarzystów o rzeczywistości, której już nie ma.

 

Ludzie współcześni – zwolennicy rzeczywistości czy wyobraźni?

Trudno odpowiedzieć na to pytanie. Poszukajmy więc argumentów:

Bliżej rzeczywistości

  • Odejście od natury, mniejszy kontakt z przyrodą.
  • Pęd ku karierze – pieniądz najważniejszym celem w życiu.
  • Popularność telenowel prezentujących życie zwykłych ludzi (Klan, Samo życie).
  • Popularność programów z gatunku „podglądackich” (Big Brother) i ujawniających sekrety innych ludzi (Tylko miłość, Wybacz mi).

Bliżej wyobraźni

  • Popularność literatury fantasy (Tolkien, Sapkowski).
  • Ekranizacje Harry’ego Pottera i Władcy Pierścieni przebojem ostatnich lat.
  • Wiara w zjawiska paranormalne (popularność programów typu Z archiwum X).
  • Gry fabularne i komputerowe – możliwość uczestniczenia w wyobrażonych przygodach.
  • Rzeczywistość wirtualna – próby stworzenia innego, równoległego świata.

 

Gatunki literackie charakterystyczne dla:

zwolenników rzeczywistości

  • powieść obyczajowa
  • powieść historyczna
  • nowela
  • reportaż

zwolenników wyobraźni

  • baśń
  • ballada
  • dramat romantyczny
  • powieść poetycka

 

Frazeologia:

  • Patrzeć trzeźwo na świat – oceniać wszystko realnie, zgodnie z rzeczywistością.
  • Bujać w obłokach – fantazjować, marzyć.
  • Myśleć o niebieskich migdałach – wyobrażać sobie nieistniejące rzeczy, fantazjować.
  • Szara rzeczywistość – codzienność, zwykła, nudna i przygnębiająca.
  • Wyobraźnia płata figle – kiedy ulegamy złudzeniom, wierzymy w coś, co nie istnieje naprawdę.

 

Sprawdzian

1. Czy Lalka Bolesława Prusa to zapis wyobrażeń pisarza, czy obraz rzeczywistości, którą znał?

2. Czy Quo vadis Henryka Sienkiewicza to zapis wyobrażeń pisarza, czy obraz rzeczywistości, którą znał?

Mieszkaliśmy w rynku, w jednym z tych ciemnych domów o pustych i ślepych fasadach, które tak trudno od siebie odróżnić. Daje to powód do ciągłych omyłek. Gdyż wszedłszy raz w niewłaściwą sień na niewłaściwe schody, dostawało się zazwyczaj w prawdziwy labirynt obcych mieszkań, ganków, niespodzianych wyjść na obce podwórza i zapominało o początkowym celu wyprawy, ażeby po wielu dniach, wracając z manowców dziwnych i splątanych przygód, o jakimś świcie przypomnieć sobie wśród wyrzutów sumienia dom rodzinny.
Bruno Schulz Nawiedzenie

3. Do czego narrator porównał mieszkania w domach stojących wokół rynku?

A. Do ciemności.
B. Do labiryntu.
C. Do buszu.
D. Do podwórza.

4. Czy opis wędrówki po obcych mieszkaniach jest rzeczywisty czy wyobrażony? Wskaż odpowiedni argument w tekście.

Zobacz:

Literatura – kopiuje rzeczywistość lub kreuje nowe światy