Mitologia a literatura – odrębne działy kultury antyku.
Dorobek starożytnej literatury podziel sobie na cztery działy:
- mitologia – zbiór mitów, ważne postacie mitologiczne i sens który wyrażają najpopularniejsze mity
- epika – eposy – koniecznie Iliada i Odyseja
- liryka – utwory poetyckie, ze szczególnym naciskiem na Horacego
- dramat (tragedie) – dzieła sceniczne – obowiązkowo Król Edyp Sofoklesa
Literatura – dzieła pisarzy i poetów
- Literatura zaczyna się od dzieł Homera. Osiem wieków przed naszą erą Homer stworzył pierwsze eposy – Iliadę i Odyseję – pieśni o bohaterach wojny trojańskiej, o bogach zamieszanych w sprawy ludzkie. Homer nie zapisywał swoich strof. Jego eposy przekazywano ustnie, spisali je późniejsi Grecy.
- Homera uważa się za ojca literatury. Po nim pojawili się następni twórcy:
- poeci – jak Tyrteusz czy Safona,
- twórcy tragedii greckiej – jak Sofokles autor Antygony,
Twórcy rzymscy: - autor eposu Eneida – Wergiliusz,
- wspaniały poeta Horacy.
- Ich wiersze, eposy, tragedie – to literatura. Niektóre są nieśmiertelne i wciąż należą do kanonu lektur. Wiążą się z mitologią: postacie z mitów bywają bohaterami literatury.
Mitologia – obrazuje wierzenia, nie ma autora
Definicja mitu
Mit – z gr. mýthos – słowo, mowa, opowieść. To opowieść narracyjna organizująca i wyrażająca wierzenia danej społeczności, zwykle ustnie przekazywana z pokolenia na pokolenie (istniała w wielu wersjach). Jej fabuła opowiada o tym, co w wizji świata jest szczególnie ważne, m.in. o początku świata, narodzinach bogów, życiu bóstw, bohaterów.
Ta najbardziej podstawowa definicja może być punktem wyjścia różnego typu rozważań nad istotą mitu. Oto kilka przykładów:
Kulturoznawcy i etnolodzy definiują mit jako historię, wierzenia, poglądy uważane za prawdziwe i święte, które członkowie danej grupy uznali za objawione. Przede wszystkim, jeśli służą one poparciu pewnych istniejących, tradycyjnych praktyk albo instytucji. Zwykle historie te opisują wydarzenia, które miały miejsce w czasach legendarnych, u początków, i tym samym odpowiadają na podstawowe pytania o pochodzenie świata, ludzi, podejmują zagadnienia bytu, życia i śmierci, dobra i zła.
Etnolog Bronisław Malinowski w dziele Mit w psychologii ludów pierwotnych tak pisze o micie:
Mit spełnia w kulturze pierwotnej rolę niezbędną: wyraża, wywyższa i kodyfikuje wierzenie, nie jest czczą opowieścią, lecz ciężko zdobytą siłą działającą. Nie jest intelektualnym wyjaśnieniem lub artystycznym wyobrażeniem, lecz pragmatycznym dokumentem pierwotnej wiary i mądrości duchowej.
Władysław Kopaliński w swojej definicji mitu zwraca uwagę na jego aspekt społeczny. Mit działa jak stereotyp, np. mity społeczne, mity narodowe. Przykłady takich mitów:
- mit nadczłowieka, mit wyższości rasy aryjskiej widoczny w ideologii hitlerowskiej;
- mit szczególnego posłannictwa Polski (mesjanizm – popularny w okresie romantyzmu);
- mit jedności narodowej itp.
Zapamiętaj!
Mity to opowieści o bogach, o powstaniu świata i człowieka, o wielkich czynach herosów.
- Zawierają wierzenia religijne, światopogląd i system wartości ówczesnych ludzi.
- Udzielają odpowiedzi na odwieczne pytania ludzi:
- Jak powstał świat?
- Skąd wziął się człowiek?
- Dlaczego następują pory roku?
- Co się dzieje z duszą ludzką po śmierci?
- Skąd nieszczęścia trapiące ludzkość?
- Wyrażają ludzkie tęsknoty, najważniejsze uczucia.
- Prezentują wzorce postaw i mądrości ponadczasowe.
- Poruszają problematykę uniwersalną – dotyczącą człowieka wtedy i dziś.
- Są budulcem lub motywem wielu dzieł literatury i sztuki.
Funkcje mitów
- poznawcze – dzięki mitom ludzie objaśniali sobie świat;
- światopoglądowe – mity były podstawą wierzeń religijnych;
- sakralne – mity przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały, jak czcić bogów.
Mitologia to zbiór mitów – czyli opowieści Greków (potem także Rzymian)
- wyrażających wierzenia tej społeczności,
- wyjaśniających powstanie świata – mity kosmogoniczne,
- opowiadających o bogach – mity teogoniczne,
- o człowieku – mity antropogeniczne,
- i opisujących dzieje rodów – mity genealogiczne.
Mitologii nikt nie napisał. Mity rodziły się wraz z kulturą grecką, gdy ludzie usiłowali wyjaśnić sobie reguły rządzące światem – wyobrażali sobie bogów i ich umiejętności.
Mity starożytnej Grecji, czyli mitologia, są dziś dla nas fascynującym zbiorem baśni, wyobrażeń starożytnych ludzi, i choć nie mają już wymiaru religijnego, wciąż zawierają uniwersalne prawdy o nas samych.
O mitach zapamiętaj!
Nie są to zwykłe podania, legendy ani baśnie. Mity tkwiły głęboko w świadomości społeczeństwa, objaśniały świat. Dziś nie są dla nas wykładnią wiary ani wiedzy o powstaniu świata, ale:
- obrazują światopogląd i system wartości ludzi antyku;
- prezentują wzorce postaw i mądrości ponadczasowe;
- poruszają problematykę uniwersalną – dotyczącą człowieka wtedy i dziś;
- są budulcem lub motywem wielu dzieł literatury i sztuki.
Mity odpowiadają na kluczowe pytania ludzi
Jak powstał świat?
Mit o stworzeniu świata wywodzi istnienie świata z Chaosu – czyli z jakiegoś wielkiego, bezkresnego zawirowania kosmicznego, z otchłani, z plątaniny czterech żywiołów: ziemi, powietrza, wody, ognia. Z tegoż Chaosu rodzą się pierwsi bogowie (Uranos – niebo i Gaja – ziemia), z nich następne pokolenia bogów (szczegółowo dzielących między siebie przydziały – będą się opiekować różnymi sprawami ziemskimi). Wraz z nimi rodzą się gwiazdy, kształtuje się ziemia: morza, góry, rzeki, rodzą się zwierzęta i rośliny. U źródeł powstania ziemi leży jednak ciągła walka bogów o władzę, zbrodnia i podstęp, walka dobra ze złem. Jest to mit kosmogoniczny i teogoniczny.
Skąd wziął się człowiek?
Pojawienie się człowieka na ziemi poznajemy w dwóch wersjach.
Jedna z nich wiąże się z mitem prometejskim: to Prometeusz miał ulepić figurę ludzką z gliny i łez, a że człowiek był słaby, kruchy i bezradny wobec świata – tytan wykradł bogom ogień, podarował go ludziom, by mogli się ogrzać i bronić przed niebezpieczeństwami natury. Zauważmy, jak wersja ta silnie wiąże się z kultem ognia towarzyszącego człowiekowi od zarania dziejów.
Drugie wyjaśnienie jest inne: oto ziemia urodziła ludzi samoistnie jak najlepsze owoce. I tak ludzkość przebyła pięć słynnych wieków:
- Wiek złoty – czasy Kronosa. To była epoka swoistej arkadii – lata obfitości i radości, bez lęku przed śmiercią, bez pracy, bez smutków i bez starości.
- Wiek srebrny – pokolenie następne, dzieło bogów. Ludzie byli już ciemnymi „zjadaczami chleba”, rządziły nimi matki. Zniszczył ich Zeus.
- Wiek brązowy – „lud brązowy” spadł z drzewa. Uwielbiał wojny – używał oręża z brązu, był okrutny i bezczelny, wyginął od czarnej śmierci.
- Drugi wiek brązowy – lud poczęty przez bogów, był już szlachetniejszy i został w końcu zamieniony w herosów.
- Wiek żelazny – czyli obecny – potomkowie czwartego ludu, ale, niestety, niegodni: kłótliwi, niesprawiedliwi, zazdrośni. Ich koniec nie jest znany.
Dlaczego istnieje następstwo pór roku?
Za zboża, płody ziemi, rolnictwo odpowiadała bogini Demeter. Lecz gdy Hades porwał do podziemi jej ukochaną córkę – Korę, bogini wpadła w rozpacz, poszukiwała dziewczyny i opuściła Olimp – a ziemia stała się jałowa i przestała rodzić. Wówczas Zeus i Hades musieli ustąpić – nie mogli jednak całkiem oddać Kory matce, zjadła ona bowiem w podziemiach ziarenka granatu – pożywienie zmarłych. Zawarto więc kompromis. Kora dziewięć miesięcy spędza na ziemi z matką, a na trzy schodzi do męża, do podziemi. Wtedy życie na ziemi zamiera i panuje zima. Ale wiosną Kora powraca, a wraz z nią – kiełkują nasiona i rodzi się życie. Jest to mit eleuzyjski.
Czym jest śmierć człowieka?
Według mitologii człowiek po śmierci wędruje do podziemi – do królestwa Hadesa – brata Zeusa. Również podziemne państwo zmarłych nosi nazwę Hades. Aby się tam dostać, trzeba przeprawić się przez rzekę Styks łodzią przewodnika Charona, który pobierał za tę usługę obola – dlatego ten pieniążek wkładano w usta lub rękę zmarłego. Sam Charon przedstawiany był jako ponury starzec z długą, siwą brodą. Natomiast Cerber to straszliwy pies, strzegący bram Hadesu, pilnujący, by nikt z żywych tam nie wszedł, a nikt ze zmarłych nie wyszedł. Udało się to Odyseuszowi, a także bohaterowi epopei Wergiliusza – Eneaszowi.
Dane o mitach
Mit – z gr. mythos – słowo, mowa, opowieść.
Mit to przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie pradawna święta dla danej społeczności opowieść, wyrażająca jej wierzenia, objaśniająca tajemnice świata, sięgająca do prapoczątków istnienia, do bogów, do początków znakomitych rodów.
Bohaterami greckich mitów są nie tylko bogowie ale i zwykli ludzie lub herosi – czyli dzieci zrodzone z bogów i ludzi.
Bogowie – lista kompetencji
- Zeus – władca Olimpu. Najwyższy rangą bóg.
- Posejdon – włada światem mórz.
- Hades – rządzi podziemną krainą zmarłych.
- Hera – żona Zeusa. Specjalizacja: płodność ludzi i przyrody.
- Atena – bogini wojny i mądrości.
- Afrodyta – bogini miłości. Według Parysa – najpiękniejsza.
- Eros – nagi bożek ze skrzydłami, syn Afrodyty. Strzela z łuku strzałami miłości.
- Hermes – specjalizacja: podróże i handel. Jest bogiem kupców i nosi wieści (jako posłaniec ma skrzydełka u kostek).
- Apollo – bóg piękna, poezji i pasterzy. Zsyła natchnienie poetom i kieruje muzami – patronkami różnych sztuk.
- Hestia – patronka domowego ogniska.
- Ares – bóg wojny. Gwałtowny i okrutny.
- Eris – odpowiedzialna za ludzkie waśnie, kłótnie i niezgody.
- Artemida – bogini łowów.
- Temida – odpowiedzialna za sprawiedliwość, patronka prawa i sędziów.
- Dionizos – bóg rozrywki, zabawy, uroczystości. Specjalista od win. Opiekun tragedii i komedii, bo wyrosły z obrzędów odprawianych ku jego czci.
- Hefajstos – bardzo brzydki bóg ognia i sztuki kowalskiej.
Zapamiętaj!
Mit nie jest gatunkiem literackim!
Ważny termin – archetyp
Archetypy to tyle, co pradawne podstawowe wzorce uczuć, postaw lub zachowań obecne w świadomości zbiorowej, przejmowane przez kolejne pokolenia.
Archetypy porządkują świat, dają poczucie bezpieczeństwa, bo są wpojonymi w podświadomość wzorcami, np. Prometeusz – męczennika, Odys – wędrowca.
Archetypy organizują ludzkie życie, bowiem chcielibyśmy „identyfikować się” ze znanym sobie archetypem osób czy konkretnych zachowań, archetyp staje się wpojonym w podświadomość wzorcem.
W szerszym znaczeniu można mówić o mitycznych archetypach miłości, zdrady, nienawiści, wierności. Niobe reprezentuje archetyp matki, Zeus ojca władcy, Prometeusz męczeńskiego poświęcenia itd.
Mity są ilustracją tychże archetypów. W nich odnajdziemy miłość matki, walka o władzę, miłość mężczyzny i kobiety, zdradę, zazdrość, nienawiść, chciwość. Tęsknotę za nieśmiertelnością, za lotem ku słońcu, za potęgą i siłą. Powyższe uczucia – tak dobre, jak i złe – towarzyszą człowiekowi od początków jego istnienia.
Pojęcie „archetypu” zawdzięczamy Carlowi Gustavowi Jungowi.
Ponieważ mamy do czynienia z politeizmem (wiara w wielu bogów), jest ich cały zastęp:
- Atena – bogini wojny, córka Zeusa,
- Afrodyta – bogini miłości,
- Eris – bogini kłótni, niezgody,
- Artemida – bogini łowów,
- Apollo – bóg poezji i sztuki,
- Ares – bóg wojny,
- Hefajstos – kulawy opiekun rzemiosła,
- Eros – bóg miłości.
Ciekawą postacią mitologii jest Achilles – syn nereidy i człowieka, bohater Iliady. Był odporny na wszelkie ciosy, bowiem matka zanurzyła go w Styksie. Niestety – trzymała dziecko za piętę i ta została niezanurzona. Tak powstał jedyny słaby punkt Achillesa i tu trafił go strzałą Parys.
Zapamiętaj!
Sfera sacrum i profanum – stworzona w mitach sfera święta (świat bogów) i świat ludzki (profanum).
Możesz spotkać określenia:
- sakralizacja (czynienie świętym),
- desakralizacja lub profanacja (odzieranie ze świętości, degradowanie danej wartości).
Kosmogonia – teorie dotyczące powstania świata. Obecne w każdej kulturze i mitologii. Zarówno w kosmogonii mitologicznej, jak i biblijnej na samym początku stworzenia występuje – chaos.
Zobacz:
W jaki sposób świat bogów i ludzi przenika się w mitologii i literaturze?