Mit o powstaniu świata
Jak to było na początku? Najpierw panował wielki chaos, z niego wyłonili się pierwsi bogowie: Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia). Bogowie mają dzieci, ale Uranos je zabija. Matce udaje się ocalić tylko jednego Kronosa. Ten dla odmiany będzie swoje dzieci pożerał – tym razem ocaleje Zeus, pokona ojca i z jego brzucha odratuje: Herę, Hadesa, Posejdona, Demeter. Bogowie zasiadają na Olimpie, dzielą między siebie władzę, mają dzieci i żyją szczęśliwie, aż do pojawienia się pierwszego człowieka. Tego zaś ulepił Prometeusz z gliny i łez.
Mit o labiryncie
W labiryncie łatwo się zgubić i można z niego nigdy nie wyjść: oto istota zjawiska – budowli splątanych dróg i korytarzy, która pojawia się w starożytnym Egipcie, a potem w mitologii greckiej. Tu – architektem przemyślnego labiryntu jest Dedal. Buduje go na życzenie króla Minosa, by ukryć przed ludźmi straszliwego potwora Minotaura. Dedal sprostał zadaniu, nikt nie mógł wyjść i wejść do labiryntu. Kto wie, co by było, gdyby nie para zakochanych: Tezeusz i Ariadna. On był herosem i postanowił wejść do labiryntu, ona – dała mu do ręki nić, by zaznaczał drogę. Tezeusz zabił potwora i wyszedł po nitce.
- Symbol – labirynt: obrazuje ludzkie życie, jego tajemnice, niepokoje, obawy. Na ścieżkach życia też można się zagubić, w plątaninie myśli i zagadek dotyczących świata – tym bardziej.
- Nić Ariadny – pomysł, sposób na to, aby się nie zgubić. Oznacza też pomoc, dobrą radę kogoś bliskiego.
Wpływ na literaturę:
Współcześni pisarze trudnej awangardowej prozy lubili wykorzystywać motyw labiryntu. Na przykład Franz Kafka lub Bruno Schulz.
.
Mit o jabłku niezgody
Wyjaśnia kulisy wojny trojańskiej. Konflikt bowiem nie zaczyna się wcale od porwania pięknej Heleny, żony Menelaosa przez trojańskiego królewicza – Parysa. Zaczyna się wcześniej, a maczają w sprawie swoje boskie ręce – boginie. Eris, bogini niezgody, aby znowu trochę namieszać, rzuciła na stół jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Trzy dłonie wyciągnęły się natychmiast: Hery, Afrodyty i Ateny. By rozstrzygnąć, której należy się jabłko, udały się do Parysa – ziemskiego królewicza, uczyniły go sędzią i kazały orzec, która jest najpiękniejsza. Nie za darmo. Atena obiecywała Parysowi sławę wojenną, Hera mądrość, a Afrodyta miłość najpiękniejszej kobiety – Heleny. Wybrał miłość. Poznał i pokochał Helenę – królową Sparty i porwał ją z dworu męża. Zrobił brzydko, bo był tam gościem. Menelaos zebrał siły i ruszył po żonę. Tak zaczęła się wojna trojańska, która trwała lat dziesięć i zakończyła się zniszczeniem miasta. Bogowie oczywiście brali w niej udział – Atena, bogini wojny, przeciw Parysowi, jak więc mogło się to skończyć? A historycy twierdzą, że jeśli nawet ta wojna była, to chodziło w niej o szlaki handlowe i pieniądze, a nie jedną spartańską żonę. Historia z mitem zgadzać się nie musi.
- Symbol – jabłko. Jabłko, owoc nam znany, stało się tu przyczyną kłótni. Wprawdzie przez napis, który wskazywał miss Olimpu, ale było to jabłko, nie marchewka. Jabłko skojarz też z Biblią – to jabłko dała Ewa Adamowi, co stanęło kością w gardle całej ludzkości (więcej – w poprzednim numerze Victora). Jabłko stało się więc symbolem pokusy i niezgody.
- Symbol – Helena. Znaczy: olśniewająco piękna. Jest symbolem odwiecznych walk mężczyzn o kobietę.
Wpływ na literaturę:
Homer tworzy Iliadę – pierwszy epos opiewający wojnę trojańską. Tym samym literatura naszej kultury w ogóle zaczyna istnieć.
.
Mit o Prometeuszu
Wartość mitu: przede wszystkim ukazuje maksymalne poświęcenie jednostki dla ludzkości. Prometeusz cierpi, bo ukochał ludzkość: wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom żyjącym w ciemnościach. Za to został przykuty do skał Kaukazu, a sęp (lub orzeł) przylatywał i wyżerał mu wątrobę. Wątroba odrastała, Prometeusz cierpiał – aż wreszcie uwolniono go na prośbę Herkulesa. Jest też symbolem buntu jednostki przeciw władcy – sprzeciwił się rozkazowi Zeusa w sprawie ognia. Karę otrzymał, ale ludzkość wyszła z mroku, więc z naszego punktu widzenia warto było. Zresztą, według niektórych podań – Prometeusz stworzył człowieka, lepiąc go z gliny i łez. To tłumaczyłoby może tę miłość boga do ludzi.
- Symbol – prometeizm – tak nazwano postawę podobną do działań Prometeusza: poświęcenie się dla ogółu za cenę własnego cierpienia.
Wpływ na literaturę:
W Polsce prometeizm stał się bardzo ważną postawą i cechą bohaterów literackich w romantyzmie. Poświęcenie się dla ojczyzny, wielkiej idei, całego narodu bardzo pasowało do sytuacji historycznej.
.
Mit o Syzyfie
Najistotniejsza jest kara, na którą bogowie skazali Syzyfa: musiał bezustannie wtaczać pod górę głaz. Gdy dotarł do szczytu – głaz spadał i Syzyf znów musiał go wtaczać. Potworne i beznadziejne. Za co? Za plotkarstwo, kłamstwa, za bezczelność. Nie umiał utrzymać tajemnic, którymi obdarzali go bogowie, ale zdecydowanie przesadził, gdy uwięził Tanatosa, boga śmierci. Ludzie przestali umierać i zrobił się potworny bałagan. Zapłacił za ten śmiały czyn słono – pewnie wciąż jeszcze ten głaz wtacza i wtacza.
- Symbol – syzyfowa praca: beznadziejna, bez szans na ukończenie, przy końcu trzeba zaczynać wszystko od początku.
Wpływ na literaturę:
Stefan Żeromski napisał powieść pt. Syzyfowe prace. Tak nazwał działalność zaborców, usiłujących zrusyfikować polską młodzież.
.
Mit o Heraklesie
Mit o Heraklesie podarował ludzkości bohatera – wzór odwagi, symbol siły, zaradności i energii. Herakles był wprawdzie herosem, półbogiem, miał samego Zeusa za tatusia. Ale bogini Hera była potężnym wrogiem młodzieńca (jak mogła lubić nieślubne dziecko męża?). Herakles pokonał wszelkie przeszkody, jego czyny były opiewane przez pokolenia. Ludzie uznali Heraklesa za swojego sprzymierzeńca przeciw wypadkom losu i pomysłom bogów. Wierząc w Heraklesa, mieli nadzieję, że sami coś znaczą i są potężni. Czego dokonał heros? Na przykład: „dzieckiem w kolebce” udusił węże, które wysłała przeciw niemowlęciu Hera. Zabił groźnego lwa, ale gdy założył rodzinę, Hera znów zadziałała: zesłała szaleństwo na herosa, a ten pozabijał własne dzieci. By oczyścić się z tej zbrodni, musiał wykonać dwanaście prac, nazwanych potem herkulesowymi. Dał sobie radę ze wszystkimi.
- Pierwsza: udusił potwornego lwa nemejskiego gołymi rękami.
- Druga: odrąbał hydrze lernejskiej osiem wężowych głów. Dziewiątą przywalił głazem, bo była nieśmiertelna.
- Trzecia: w sieć pojmał dzika z góry Erymont.
- Czwarta: upolował czarodziejską łanię.
- Piąta: powystrzelał z łuku orły-ludożerców.
- Szósta: oczyścił potwornie brudne stajnie Augiasza. Były tak paskudne, że musiał zmienić bieg dwóch rzek i przepuścić je przez budynki. Pomogło.
- Siódma: chwycił za rogi oszalałego byka na Krecie.
- Ósma: pokonał konie-ludojady.
- Dziewiąta: zabrał pas królowej Amazonek.
- Dziesiąta: ukradł woły olbrzymowi Geryonowi.
- Jedenasta: zdobył złote jabłka Hesperyd. Tu wykazał się sprytem, zastąpił olbrzyma Atlasa w podtrzymywaniu świata i wysłał go po te jabłka.
- Dwunasta: zszedł do krainy zmarłych, schwytał psa Cerbera i wyprowadził na ziemię.
- Symbol – praca herkulesowa: ponad siły, wykonanie której graniczy z cudem.
Wpływ na literaturę:
Zapamiętaj, że Mickiewicz w Odzie do młodości odwołuje się do Herkulesa słynnymi słowami: „Dzieckiem w kolebce, kto łeb urwał hydrze, ten młody zdusi centaury”. Moc i zapał Herkulesa stawia za wzór młodym, wzywając ich do poruszania świata. Herkules stał się też pierwowzorem wszelkich bohaterów „nadludzi”, herosów: jak Podbipięta, Mały Rycerz czy współczesny Superman.
.
Mit rodu Labdakidów
Najlepiej obrazuje siłę Fatum – przekleństwa rzuconego przez bogów na potomków króla Labdakosa. Starożytni bardzo mocno wierzyli w przeznaczenie i twierdzili, że nie da się oszukać losu. Oto syn Labdakosa, Lajos, dowiedział się od wyroczni, że jego syn będzie jego zabójcą, a co więcej ożeni się z własną matką. Lajos próbował coś z tym zrobić. Gdy urodził mu się syn, kazał przebić mu nogi i porzucić w górach. Nic z tego: chłopca znalazł pasterz i oddał na wychowanie bezdzietnemu królowi Krety. Oczywiście przepowiednia się wypełniła i dorosły Edyp napotkał Lajosa, zabił go, ożenił się z wdową po nim i miał z nią dzieci. A co najciekawsze – stało się tak, gdy Edyp poznał przepowiednię i uciekł od przybranych rodziców, by ich ocalić. Jedną z jego córek (a zarazem sióstr) był nie kto inny jak Antygona. Klątwa działała dalej: nieszczęścia atakowały kraj Edypa. Wyrocznia kazała szukać winnego zbrodni. I nagle Edyp odkrył, że to on sam jest zabójcą ojca. Edyp wykłuł sobie oczy, jego żona (a zarazem matka) powiesiła się. Ślepcowi w tułaczce towarzyszyła córka Antygona. Gdy wróciła do ojczyzny – znów nieszczęście i wojna braci o władzę. Obaj zginęli, lecz jednego, jako zdrajcę, król zabronił pogrzebać. Antygona – wierna siostra – sprzeciwiła się rozkazowi, postanowiła pochować brata i została ukarana – zginęła zamurowana żywcem.
- Zagadka Sfinksa: Rozwiązał ją Edyp, dzięki czemu został królem Teb. Sfinks – potwór o głowie kobiety i cielsku lwa, dręczył Teby. Nikt nie mógł zgadnąć, o co pyta, mówiąc: co to za stworzenie, co na początku chodzi na czterech, potem na dwóch, w końcu na trzech nogach? Edyp zgadł, że to człowiek, a zdesperowany Sfinks rzucił się w przepaść.
Wpływ na literaturę:
Z tego mitu pochodzą dwie najważniejsze postacie tragedii greckiej: Edyp i Antygona. Tragedie napisane przez Sofoklesa są grywane do dziś, Antygona jest też lekturą szkolną. Edyp uosabia nieszczęsnego króla – ale też człowieka, który poślubił własną matkę – stąd kompleks Edypa oznacza pociąg seksualny syna do matki. Antygona zaś pozostała symbolem wiernej córki i siostry oraz dumnej dziewczyny buntującej się przeciw władcy.
.
Mit ikaryjski
Jest w człowieku coś, co różni go od innych istot żyjących: marzenia. Pragnienie pokonania rzeczywistości. Człowiek nie został stworzony do latania: potrafi latać. Nie został stworzony do życia w wodzie: potrafi penetrować głębiny. To dlatego, że walczył o swoje marzenia, choć świat mówił: to nie dla ciebie, nie masz skrzydeł.
Właśnie o tym dążeniu do zrealizowania marzeń opowiada mit ikaryjski. Ulubiony przez malarzy i poetów, bo Ikar – młody, nawiedzony straceniec – symbolizuje ludzką odwagę poszukiwań. Dedal – jego ojciec – rozwagę, ale nie wstecznictwo, bo przecież Dedal był znakomitym konstruktorem, to on stworzył skrzydła, zbudował labirynt, to on doleciał do swojego celu. Uciekali z wyspy Minosa do ojczyzny, Dedal przestrzegał syna, by ten nie zbliżał się zanadto do słońca, bo skrzydła mają pióra pozlepiane woskiem. Ikar nie posłuchał, musiał polecieć blisko słońca, zobaczyć, jak to jest. Żar stopił wosk, Ikar spadł i się zabił. Mit zatem również przestrzega: cena za podążanie za marzeniem może być największa. Ale bez ryzyka ludzkość nie byłaby sobą. A może po prostu Ikar był głupi?
- Symbol – ikarowe loty: właśnie działania szalone, ambitne, ponad zwykłe możliwości, bardzo ryzykowne. Podobają się romantykom – realistom mniej.
Wpływ na literaturę:
- Wiersz Ernesta Brylla Wciąż o Ikarach głoszą, Tadeusza Różewicza Prawa i obowiązki i Zbigniewa Herberta Dedal i Ikar – konieczne do zapamiętania.
- Z prozy – opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza Ikar.
Ale te tytuły to wierzchołek góry. Poeci i pisarze bardzo często sięgali po mit ikaryjski, odwoływali się do malarskich wyobrażeń mitu.
Wpływ na malarstwo:
Historia Ikara pociągała wielkich mistrzów. Zapamiętaj: Pieter Bruegel: Upadek Ikara. Malarz zwrócił uwagę na obojętność świata wobec śmierci chłopaka. Ikar się topi – życie toczy się dalej…
.
Mit o porwaniu Europy
Europa to imię królewny fenickiej. Prześlicznej, tak bardzo, że urodzie jej nie mógł się oprzeć sam Zeus. Przemienił się w byka (białego o złoconych rogach) i podszedł do Europy. Zachwycona królewna usiadła na zwierzaku, a ten ruszył natychmiast i porwał ją na Kretę. Zeus bardzo kochał Europę, a jej imieniem nazwano jedną z czterech części świata. Właśnie w niej mieszkamy. A mit – jest starożytnym wyjaśnieniem narodzin kontynentu, przeszczepieniem kultury Dalekiego Wschodu na młode kolonie.
Wpływ na sztukę:
Większy niż na literaturę. Malarze lubili malować Zeusa w postaci białego byka, a wyzwaniem była też królewna o „aksamitnej, białej skórze”. Na przykład Carraci: Porwanie Europy.
.
Mit o Korze i Demeter
Wyjaśnia następstwo pór roku, cykliczność pojawiania się i zamierania życia na ziemi. Demeter była boginią zbóż, plonów, płodów natury. Miała córkę – Korę. Zakochał się w niej Hades, bóg podziemi, porwał ją do swojej krainy. Demeter poszukiwała córki bez wytchnienia, odeszła z Olimpu i użyła szantażu – oto ziemia przestała rodzić. Zeus nakazał Hadesowi zwrócić Korę „na górę”, matce. Niestety, było już za późno: Kora zdążyła skosztować w Hadesie owocu granatu, przez to nie mogła swobodnie powrócić do świata żywych. Postanowiono: pół roku Kora spędzi z matką, pół roku – pod ziemią. I tak gdy wraca – wraca wiosna, gdy odchodzi – życie zamiera i spada śnieg.
Wpływ na literaturę:
Mit pojawia się i jest ważny w twórczości Stanisława Wyspiańskiego, zwłaszcza w Nocy listopadowej. Pojawiają się tu obie boginie, ale istotna jest myśl o przechowaniu ziarna głęboko w ziemi i o jego odżywaniu – daje nadzieję na odzyskanie wolności.
.
Mit orficki
O Orfeuszu i Eurydyce, ich pięknej i smutnej miłości. Orfeusz reprezentuje jeszcze coś: sztukę poezji, był bowiem wielkim poetą, posiadał niezwykłą lirę, na której grą potrafił oczarować nawet zwierzęta i rośliny. Pokochał Eurydykę, ale zmarła ukąszona przez skorpiona. Orfeusz dzielnie zszedł za nią do Hadesu (nawet Cerber uległ jego muzyce) i odzyskał Eurydykę, ale… nie wolno mu było odwrócić się i spojrzeć na nią przed opuszczeniem Hadesu. Nie wytrzymał, i to przy samym wyjściu. Odwrócił się – nimfa znikła. Orfeusz odrzucił miłość innych kobiet, a te z zazdrości rozdarły go na strzępy.
- Symbol: Orfeusz uosabia moc poezji, siłę talentu, oprócz tego jest bohaterem jednej z najładniejszych historii miłosnych.
Wpływ na literaturę:
Tragedia, opery, sonety – o miłości Orfeusza i Eurydyki pisano sporo. Znana jest tragedia Jean Cocteau – Orfeusz.
.
Mit o Argonautach
Inaczej wyprawa po złote runo. Po skarb, niezwykłą zdobycz. Jest to też opowieść o umiłowaniu przygód i podróży, które cechuje ludzi od wieków. W micie złote runo to skóra niezwykłego, czarodziejskiego baranka, który uratował dzieci królewskie przed złą macochą. Baranek nie tylko miał wełnę ze złota, ale mówił i latał. Po nią złożono go w ofierze Zeusowi, a bóg uczynił ze skóry baranka rękojmię potęgi i szczęścia. Skóra wisiała w gaju Aresa i świeciła. Po tę skórę wyprawił się Jazon na czele pięćdziesięciu śmiałków. Byli wśród nich bohaterowie tak znani, jak Herkules i Tezeusz, ale i Jazon wkrótce osiągnął ich sławę. Po wielu przygodach zdobył złote runo, choć przyznać trzeba, że pomogła mu w tym Medea – królewna posiadająca potężną moc czarodziejską. To ona zaczarowała smoka pilnującego złote runo, uśpiła go, a wówczas Jazon odciął mu łeb. Złote runo zdobyto, pozostaje pytanie, po co w ogóle zorganizowano wyprawę? Sam Jazon musiał – taki rozkaz wydał mu zły król Pelias, który właściwie zabrał mu tron i chciał się go pozbyć. Ale Jazon chętnie podjął wyzwanie, a śmiałkowie, którzy do niego dołączyli, uczynili to dla przygody i dla sławy.
- Symbol – złote runo: wyobrażenie niezwykłego skarbu, gwarancja bogactwa i szczęścia. Wysłać kogoś po złote runo oznacza też pozbyć się go, wysłać na koniec świata.
Wpływ na literaturę:
Wyprawa Argonautów jest prababcią literatury przygodowej, opartej na motywie podróży, pokonywania przeszkód i poszukiwania skarbów. Już w średniowieczu rycerze króla Artura poszukiwać będą świętego Graala, skarby zaklęte spotykamy w wielu baśniach, Juliusz Verne w XIX wieku napisze Tajemniczą wyspę, a Robert Luis Stevenson Wyspę skarbów.
Zobacz:
Wymień słynne mity greckie, które poznałeś, i krótko je scharakteryzuj
Kosmogonia biblijna i mitologiczna – dwie wizje stworzenia świata